Belle Epoque

W telewizji powstał wysokobudżetowy serial osadzony w czasach Belle Epoque, więc mała mozaika historyczna.

Połączenie wzrostu produkcji, taniego kredytu, wysokiej stopy zysku, odkryć naukowych, nowych kierunków artystycznych, euforii z postępującego dobrobytu, po I Wojnie Światowej, z pewną dozą nostalgii, nazwane zostało Belle Epoque. M. Kondratiew sowiecki ekonomista, ofiara czystek stalinowskich, stwierdził, że w XIX wieku rozwój był cykliczny i miał charakter amplitudy 50 letniej, w której wzrost trwał 25 lat i spadek następne 25 lat. I tak wzrost zapoczątkowany w 1896 roku powinien zakończyć się w 1922.

Po wielkiej depresji nastąpił szybki rozwój w dwóch kierunkach:

1/Wytwarzania dóbr konsumpcyjnych. Nowe produkty wynalezione w okresie wielkiej depresji mogły być teraz masowo produkowane w krajach uprzemysłowionych, dzięki czemu poziom życia wyraźnie się poprawił. Nastąpiło upowszechnienie elektryczności, telefonów, produktów chemicznej syntezy, rowerów, w mniejszym stopniu samochodów. Rynek ewoluował w kierunku produkcji na masową skalę, standaryzacji co za tym idzie niskich cen.

2/ Wytwarzania środków produkcji. Upowszechnianie wynalazków z poprzedniego okresu wymagało znaczących inwestycji. W tym samym czasie nowe kraje jak Włochy, Japonia i Rosja rozpoczynają swój okres uprzemysławiania.

Antebellum - Amerykanie w 1860 wierzyli, że są najszczęśliwszymi ludźmi na świecie. Większość z nich żyła w małych miasteczkach, żyli lepiej niż ich ojcowie i wiedzieli, że ich synom będzie żyło się jeszcze lepiej. Krajobraz był w większości wiejski z niekończącymi się piaszczystymi drogami. Przeciętny Amerykanin był niezależnym drobnym farmerem. W 1860 roku, ostatni raz w historii produkt wytworzony na farmach przewyższył ten z fabryk.

Dzięki kolejom, obowiązkowej służbie wojskowej, obowiązkowej szkole elementarnej, a przede wszystkim budowie dróg ludność wiejska może kontaktować się ze światem zewnętrznym, kupować częściej produkty przemysłowe bezpośrednio w miastach, zmienia się wiejska obyczajowość.

Choć postęp nie omija rolnictwa, na polach pojawia się młockarnia parowa, w Europie Południowej i Wschodniej metody upraw pozostają zacofane. Tu ludność wiejska wciąż stanowi większość osiągając np. w Rosji cztery piąte populacji,52 procent ludności aktywnej zawodowo we Włoszech, 62 procent na Węgrzech.

Exodus ze wsi zwiększa populację miast. Małe miasta wciąż pełnią tradycyjną rolę, administracyjną, militarną czy religijną lecz można mówić o ich stagnacji. Przeciwnie, centra przemysłowe, jak nasza Łódź czy wielkie metropolie powiększają liczbę mieszkańców. I tak w 1913 roku 15% Europejczyków żyje w miastach powyżej 100 000 mieszkańców. Wielkie stolice Wiedeń czy Saint-Petersburg liczą 2 mln, Berlin 2.6 mln, Paryż blisko 2.9 mln, Londyn 4.5 mln ( 7.3 mln tzw. wielki Londyn).

U początku XX wieku centra wielkich miast charakteryzują się intensywnością ruchu ulicznego, pojawiają się tramwaje, rowery.

Excelsior 07 07 1913:

„Rowery nie umierają ; ponad 2 500 000 rowerów poruszało się na drogach Francji zeszłego roku. Administracja Składek Pośrednich podała do wiadomości liczbę tabliczek rejestracyjnych sprzedanych w 1910 roku. Ta liczba jest doprawdy budująca.

Mogło nawet blisko 2700 000 tych dwukołowych maszyn jeździć w zeszłym roku drogami Francji. Ta liczba może być uważna jako zbliżona do liczby rowerów będących w posiadaniu Francuzów, gdyż rzeczywiście kontrole są nazbyt staranne, by ich można było uniknąć...”

Powiększanie się miast przynosi i inne problemy. Mieszkaniowe związane z przeludnieniem, aprowizacyjne, higieniczne, wywozu śmieci. Problemy takie odczuwalne są w wielkich metropoliach, na początku w Londynie, później w Paryżu i wreszcie w Berlinie.

W 1876 roku, Starynkiewicz wraz z angielskim inżynierem Lindleyem, przygotowują projekt budowy wodociągów i kanalizacji w Warszawie. Odwołują się do poparcia obywateli. Napotykają opór ze strony kamieniczników obawiających się kosztów, prosty lud zaś nie widzi potrzeby zmian. Trzeba uzyskać również poparcie Petersburga, tym trudniejsze do uzyskania, że w tym czasie zarówno Petersburg jak i Moskwa kanalizacji nie posiadały.

My mamy swój eponim na wychodek - sławojka od premiera Sławoja Składkowskiego, Francuzi poubelle od prefekta Paryża Eugene Poubelle'a.

07 marca 1884, Eugene Poubelle podpisuje dekret dotyczący usuwania śmieci. Dekret ten nakłada na właścicieli kamienic w Paryżu obowiązek zapewnienia każdemu ze swoich lokatorów pojemnika na śmieci: „Od teraz, śmieci mają być zbierane w drewnianym pojemniku wyłożonym od wewnątrz żelazem białym, tak żeby śmieci nie mogły wyciec. Pojemniki te mogą również zbierać gorące popioły bez ryzyka pożaru." Odtąd Francuzi pojemniki na śmieci nazywają poubelle.

Modernizacja miast przynosi zanik drobnych zawodów jak np. „roznosiciel wody”. Pojawiają się nowe jak „operatorka central telefonicznych”. Kobiety, te które muszą podejmować prace zarobkowe, są w szczególnie niekorzystnej sytuacji. Zatrudnione jako gosposie, służące nie mają limitu godzin pracy. Wykonują również większość prac chałupniczych. We Francji w 1904 roku na 800 000 stanowisk prac wykonywanych w domu 86 % przypada kobietom, w samym Paryżu było ich zatrudnionych 80 000. Nie do pozazdroszczenia jest zarówno los szwaczek domowych pracujących dla swoich klientów jak też tych na akord dla domów towarowych. W przemyśle mają zaś płace wynoszące połowę płacy mężczyzn.

Maria Skłodowska-Curie, do której dokonań należy opracowanie teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków radu i polonu, długo pozostanie jedyną reprezentantką kobiet na Kongresie Solvaya, jednej z najważniejszych konferencji naukowych.

Instrukcja dla służby (1896 rok):

„Gosposia wstać musi o 6 rano, uczesać się i przygotować do wyjścia na rynek. Od 6 do 9 rano ma czas by przygotować te wszystkie rzeczy: Rozpalić w piecach i przygotować kuchnię. Zrobić śniadanie, do tego posprzątać jadalnię, wytrzepać ubrania i oczyścić buty. Jeżeli państwo obudzą się wcześnie posprzątać ich pokoje, wodę przygotować w umywalni, zanieść drewno lub węgiel i wynieść śmieci. Przy tej pracy należy założyć rękawniki i fartuch ciemny.

Zrobić zakupy, jeżeli pani z nią nie idzie nie ociągać się, czas jest cenny. Dalsze prace obejmą przygotowanie obiadu, założy fartuch biały, by podawać do stołu, powinna do tego umyć ręce. Później posprząta jadalnię, naczynia stołowe umyje, przyrządy kuchenne wyczyści. Może przed przygotowaniem obiadu poczynić prace dodatkowe na każdy dzień tygodnia. Na przykład w sobotę wyczyścić dokładnie wnętrze kuchni i jej akcesoria ; w poniedziałek jadalnie i salon; wtorek mosiądze w apartamencie; środę zrobić pranie; w czwartek prasowanie....”

Od końca XIX wieku ludność wielkich ośrodków miejskich w swojej masie była heterogeniczna. Składała się także ze swojego marginesu, którą byli przestępcy. Zamieszkiwali dzielnice, do których nie zapuszczały się siły porządkowe. Warszawska Praga, czy paryska Belleville ciszyły się najgorszą sławą. Przestępcy jak „Les Apaches de Belleville” mieli swój język, ubiory, tworzyli subkulturę miejską popularyzowaną przez pulp magazyny. Najważniejszym elementem apaszowskiego stylu były buty, musiały błyszczeć, niebieska bluza, koszula marszczona półotwarta, sweter w paski, spodnie przepasane czerwoną flanelą, włosy gładko uczesane nasączone olejkami i oczywiście apaszka, chusta zawiązywana pod szyją. Tak jak w inspirowanym ich życiem filmie „Ewa chce spać” inwestowali w życie nocne a by sprostać wyzwaniom ćwiczyli się w swoim fachu od najmłodszych lat.

Burżuazja staje się coraz to bardziej wpływowa w Anglii, we Francji, Niemczech. Zaczyna rosnąć w siłę we Włoszech i Austrii, pozostając wciąż słaba w Rosji. By być w niej sklasyfikowanym trzeba wykazać się oczywiście majątkiem ale bogactwo to nie wszystko, parweniusze nie są uznawani za burżuazję. Potrzebna jest do tego wiedza i kultura, jako owoc studiów, których matura, pozostając wciąż rzadkością, jest wykładnikiem. Trzeba okazać się odpowiednim stylem życia, etykietą, wykazać się odpowiednimi wydatkami. Wymagane jest posiadanie służby a przynajmniej gospodyni odciążającej panią domu od wszelkich prac manualnych. W apartamentach najładniejszy pokój zarezerwowany jest do przyjmowania gości, jadalnia, salon, w którym znajduje się pianino. Mężczyźni noszą ubrania ciemne, panie nie mogą wyjść z domu bez obszernego kapelusza.

Eksperyment transportu elektryczności, przewodem na odległość 57 km podczas wystawy w Monachium w 1882 roku jest momentem przełomowym.

Elektryczność nie jest energią pierwotną, żeby ją wyprodukować potrzebny był węgiel lub spadek wody. Ale elektryczność uwolniła energię, stała się ona przemieszczalna. Aż do drugiej rewolucji przemysłowej maszyna zawsze musiała być powiązana z miejscem wytwarzania energii. Pomiędzy 1867 a 1875 Gramme wynalazł dynamo, pierwszą maszynę w praktyce produkującą elektryczność.

W 1885 roku firma Continental Edison finansując elektryczne oświetlenie katafalku Victora Hugo stała się w sensie dzisiejszych określeń pierwszym "sponsorem". Pogrzeb Victora Hugo przyciągnął tłumy mieszkańców Paryża.

Z masowym dostępem do elektryczności łączył swoje nadzieje, będący na wygnaniu w Wielkiej Brytanii, książę anarchistów, Piotr Kropotkin. Uważał on, że stanie się ona instrumentem powrotu do ekonomii rzemieślniczej i rodzinnej. Przypomnę, że podobne nadzieje, już w bliższych nam czasach łączono z informatyzacją.

Pejzaż miejski staje się wieczorami coraz bardziej rozświetlony początkowo za sprawą latarń gazowych, później elektrycznych. Pojawiają się nowe formy rozrywki jak kina czy kabarety (cafe-concert).

Sztuka zafascynowana jest zmieniającym się światem, nowa percepcja światła, koloru u impresjonistów, destrukcja tradycyjnej przestrzeni u kubistów, fascynacja maszyną. Kiedy Marinetti publikuje pierwszy manifest futurystów (1909) Marcel Duchamp wystawia koło rowerowe.

Obraz Maneta Cafe Concert, w którym trzy postacie, będące w separacji tworzą trójkąt. Kelnerka pije piwo, kobieta przy barze pali papierosa i wydaje się być lekko osłabiona lub zawstydzona, mężczyzna zachowuje swobodę podczas oglądania spektaklu „Pięknej Polki” (co widać w odbiciu w lustrze). Oprócz piwa można napić się absyntu. To modny trunek wśród żołnierzy służących w Algierii, później przyjęty zarówno przez burżuazję jak i robotników , staje się w końcu narodowym alkoholem francuskim. "Zielona wróżka" później zakazana w większości krajów.

Lumiere: "Byłem, wraz z bratem, twórcą filmu francuskiego, ale istniał również pewien Polak, niejaki Kazimierz Prószyński, który nas znacznie wyprzedził". W istocie, Prószyński uzyskuje patent na swój pleograf w 1894, na rok przed opatentowaniem przez francuskich braci kinematografu. Łyżwiarze na ślizgawce dokument Prószyńskiego powstaje też na rok przed Wyjściem Robotnic Braci Lumiere.

Upowszechnianie elektryczności to w teatrze początek aktorstwa i dramatu realistycznego. Tendencja, która jest już nie do powstrzymania. Moment przełomowy nowej estetyki nastąpi wraz z inscenizacją Mewy Czechowa w Moskiewskim Teatrze Artystycznym, mottem inscenizacji było granie takie jakby to było życie realne.

Czy zastanowiliście się skąd tytuł filmu Pulp Fiction ?

Otóż pulpa (miazga drzewna) papierowa, z której można było pod koniec XIX i na początku XX wieku tanio wytwarzać papier zrewolucjonizowała rynek czytelniczy USA. Pulp magazine to tanie, wydawane na papierze gorszej jakości, wydawnictwo prasowe, najczęściej zawierające popularne treści.

Za pierwszy magazyn uważa się Argosy Magazine, wydany w 1896 r. Więc Pulp Fiction to tani magazyn około 128 stron zawierający historyjki sensacyjne, fikcyjne.

W 1899 w Blackwood Magazine ukazuje się opowiadanie, które weszło do kanonu kultury zachodniej, Jądro ciemności (tytuł oryginalny Heart of Darkness) – Napisane przez polskiego emigranta Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego, który użył pseudonimu Joseph Conrad utworzonego z imion Józef i Konrad.

W 1913 roku Apollinaire, właściwie Wilhelm Apolinary Kostrowicki, francuski poeta polskiego pochodzenia, uznawany za głównego przedstawiciela francuskiej awangardy poetyckiej, publikuje zbiór poezji Alcools.

Reformy czy rewolucja zastanawiają się robotnicy domagając się ośmiu godzin pracy, ośmiu odpoczynku i ośmiu snu. Państwo niemieckie za czasów Bismarcka wprowadza reformy, marksiści wzywają do rewolucji, kościół katolicki odwołuje się do sumień, antysemici wzywają do walki z wielkim kapitałem.

Rerum Novarum:

„(...)45. Oto, Czcigodni Bracia, kto i w jaki sposób ma pracować w tej trudnej sprawie. Stanąć więc każdemu trzeba na właściwym stanowisku i to jak najprędzej, aby odwlekanie leczenia nie uczyniło zła nieuleczalnym. Niech mężowie państwami rządzący zrobią użytek z powagi opiekuńczej praw i z urządzeń publicznych; niech bogaci i przedsiębiorcy zdadzą sobie sprawę ze swych obowiązków; niech pracownicy, o których los tu chodzi, praw swych dochodzą na drodze rozsądku; a skoro tylko religia, jak na początku powiedzieliśmy, zło może w korzeniu zniszczyć, niech wszyscy zrozumieją, że nacisk należy położyć na odnowienie chrześcijańskie obyczajów, bez czego na nic się przydadzą środki podane przez roztropność ludzką, choćby uznane były za najwłaściwsze (...).”

Bismarck, pierwsze ubezpieczenia zdrowotne:

„Artykuł 1. – Podług ubezpieczenia zdrowotnego, zgodnie z przepisami obecnego prawa, podlegają mu pracownicy zakładów, osiągający wynagrodzenie ze swojej pracy nieprzekraczające 6 marek(…)

Artykuł 5. Przez ubezpieczenie należy rozumieć:

1/ Od momentu rozpoczęcia choroby należy się bezpłatny lekarz, leki, także okulary, bandaże i inne środki lecznicze;

2/ W przypadku niezdolności do pracy, za każdy dzień pracy, począwszy od dnia trzeciego choroby gdy została ona zadeklarowana, wypłacane ubezpieczenie wynosi średnią płacy dziennej, którą w tym miejscu pobiera zwykły robotnik dziennie.

Ubezpieczenie zdrowotne zostaje przerwane nie później niż na koniec trzeciego tygodnia od rozpoczętej choroby.(…)

Gdy ubezpieczony winny jest awantury lub bójki, w której poniósł dolegliwość, upadku w stanie nietrzeźwości, rozpusty seksualnej, ubezpieczenie nie będzie wypłacone lub wypłacone jedynie w części(...)”

Róża Luksemburg, Reformy czy Rewolucja, 1898:

„Czy socjaldemokracja jest przeciwna reformom? Zapewniam, że nie. Dla socjaldemokracji codziennością jest walka w imię reform, aby poprawić sytuację ludzi pracy w przestrzeni istniejących reżimów, instytucjach demokratycznych, (…) Pomiędzy reformami socjalnymi i rewolucją jest dla socjaldemokratów przestrzeń nieprzekraczalna, walka w imię reform jest dla niej jedynie środkiem ale rewolucja socjalna jest celem.

Ale biorąc pod uwagę, co jest ostatecznym celem socjalizmu(…) daremną pracą jest łatanie reformami dziur by ratować system. Pytanie „Reformy czy` rewolucja?”, jakie postawił Bernstein, jest równoważne dla socjaldemokracji z pytaniem „ być albo nie być” (…) To nie ma sensu wykorzystywać taką lub inną taktykę ale je wszystkie dla ruchu socjalistycznego.”

Program Ligi antysemickiej, 1897:

„Ochrona „narodowego rynku pracy” bez zróżnicowania na klasy socjalne przeciw konkurencji międzynarodowej. Uwolnić Francuzów z jarzma Żydów, którzy w rękach mają wszystkie elementy produkcji: pieniądze, kredyt, banki, linie kolejowe i główne zakłady pracy. Zakazać Żydom dostępu do funkcji w instytucjach publicznych, oczekując podniesienia praw obywateli francuskich, którzy wykorzystają to w posłudze krajowi.”

Carska Ochrana starała się od swojego powstania mieć wpływ na organizacje nieprzychylne panującemu systemowi, sama je tworzy, organizuje zamachy terrorystyczne, pogromy. W 1905 roku kierownictwo w ruchu robotniczym usiłuje przejąć pop, współpracownik Ochrany, Gieorgij Gapon. Organizuje marsz pod Pałac Zimowy. Pokojowa manifestacja 22 stycznia 1905 roku zostaje rozbita przez kozaków. W demonstracji bierze udział 100 tysięcy ludzi, zabitych i rannych jest ponad 1000, w tym kobiety i dzieci. "Krwawa niedziela" pociągnęła za sobą falę niezadowolenia wielu grup społecznych w Rosji i Królestwie Polskim i wybuch Rewolucji 1905 roku.

22 styczeń 1905, lud z adresem do swego cara:

„Panie. My, pracownicy i mieszkańcy Saint-Petersburga, przychodzimy do ciebie, Panie oczekując prawdy i opieki. Staliśmy się żebrakami ; jesteśmy ciemiężeni ; jesteśmy przeciążeni pracą ponad nasze siły (…) Jesteśmy zredukowani do roli niewolników przez twoich urzędników. Wszyscy ludzie poddawani są samowoli urzędników rządowych, którzy kradną własność Państwa. (…)

Panie, czy jest to wolą boską, z łaski której ty rządzisz? (…) Przychodzimy poszukując u ciebie ostatecznego ratunku. Nie odrzucaj użyczenia pomocy swojemu ludowi oddającemu przeznaczenie w twoje ręce. Oddal od niego nieznośną opresję urzędników. Zlikwiduj ścianę pomiędzy tobą a ludem i pozwól mu rządzić wraz z tobą(…)

Przedstawicielstwo narodu jest koniecznością (…) Zarządź niezwłocznie powołanie reprezentacji ziem rosyjskich wszystkich warstw, łącznie z reprezentacją robotników… Co jest naszym najważniejszym pragnieniem (…) Tylko takie podjęte środki mogą ukoić nasze cierpienie.”

Rewolucja na terenie Kongresówki trwa od 1905 do 1907 roku, strajki, manifestacje, walki uliczne. Jedną z form są akcje terrorystyczne jak tzw. "Krwawa Środa" podczas której bojowcy PPS dokonują w ciągu jednego dnia 80 zamachów na funkcjonariuszy carskich i zamachy bombowe na cyrkuły. Inną formą są akcje ekspropriacyjne jak ten pod Rogowem gdy 42 bojowców i 6 instruktorów OB zajmuje pociąg wiozący carskie fundusze.

Jednym z bohaterów PPS, Rewolucji 1905 roku i ballad śpiewanych w Warszawie staje sie Stefan Okrzeja. Można powiedzieć, że demonstracje poprzedzające wybuch rewolucji w Rosji rozpoczęły się w Warszawie już w 1904 roku. Rozpędzona manifestacja w obronie Marcina Kasprzaka, sprawia że na następne utworzona zostaje grupa bojowa do ochrony. Znalazł się w niej Okrzeja. Grupa uzbrojona zostaje w 38 rewolwerów przemyconych z zagranicy przez Walerego Sławka. Kozacy odtąd już przestają być bezkarni.

Gdy pod koniec XIX wieku następuje apogeum rusyfikacji, cyrylica nie zastępuje alfabetu łacińskiego tylko ze względu na brak głosek "ą" i "ę" to Rewolucja 1905 przynosi na ziemiach polskich pozytywne skutki, załamanie rusyfikacji, język polski powraca do części szkół i urzędów, cenzura przestaje być już tak dotkliwa, kościół prześladowany.

Ballada o Okrzei

Posłuchajcie bracia mili

o Okrzei powieść znaną,

Ażebyśmy tak walczyli,

za ideę ukochaną.

Był to chłopiec piękny, młody,

Wyście o nim nie wiedzieli

A jak rzucił bombę w cyrkuł,

Dostał się do Cytadeli

W Cytadeli długo siedział,

Mścili się nad nim katowie,

Ciało mu nad ogniem piekli,

Myśleli, że im co powie.

On nie wydał choć męczony

Swoich ukochanych braci,

Więc się długo nad nim mścili

Ci przeklęci carscy kaci.

Wieszaj bracie! po cóż stoisz?

Polak śmierci się nie lęka.

Każdy widzi, że się boisz,

Bo drży ci katowska ręka.

Jam za wolność ciągle walczył,

Wiem, co polska konstytucja

I ostatni okrzyk wznoszę:

Niechaj żyje rewolucja!

Uaktywnia się ruch anarchistyczny, na jego celowniku znajdą się władcy państw. Kuloodporny materiał i zrobiona z niego kamizelka, którą nosił car Mikołaj II dodawała mu pewności siebie. Monarcha nagrodził medalem za ten wynalazek Jana Szczepanika, ale wynalazca nie przyjmuje orderu od władcy zaborczej Rosji. Wynalazek staje się sławny po tym gdy 31 maja 1906 r. kataloński anarchista rzuca bombę w stronę karety króla Hiszpanii Alfonsa XIII, władcę ratuje wnętrze powozu obite właśnie materiałem Szczepanika.

Jako pierwszy na terenie USA tkaninę a co za tym idzie kamizelkę kuloodporną opatentuje Kazimierz Żegleń. Proponuje on noszenie jej urzędującemu prezydentowi Williamowi McKinleyowi. Prezydent nie wyraża zgody. W kilka dni później ginie od dwóch strzałów, w pierś i brzuch (zazwyczaj osłanianych przez kamizelkę), oddanych przez polskiego anarchistę, Leona Czołgosza, działającego pod wpływem widomości o zabójstwie króla Włoch Humberta I dokonanego rok wcześniej przez włoskiego anarchistę Gaetano Bresci.

Na zdjęciu Kongres Solvaya (Planck,Rutherford,Einstein, Maria Skłodowska...)

Gdy patrzę na zdjęcie i widzę jedyną kobietę wśród elity intelektualnej świata, gdy myślę o kraju który jako jeden z pierwszych na świecie przyznał pełne prawa wyborcze kobietom. To myślę jakim niesprawiedliwym stereotypom poddawana jest Polska.