Starożytny Egipt to cywilizacja, która rozwinęła się wzdłuż rzeki przepływającej przez środek pustyni: chodzi o Nil, długości 6700 kilometrów. Każdego roku po obfitych deszczach poziom wody w Nilu podnosi się i rzeka zalewa pola leżące w dolinie. Wody Nilu przenoszą żyzny muł, który czyni ziemię egipską niezwykle urodzajną.
Pierwotnie Egipt był krajem podzielonym na małe miasta-państwa, zwane nomami (słowo to pochodzi z języka greckiego). Z biegiem czasu miasta te tworzyły sojusze między sobą, co w końcu doprowadziło do powstania dwóch wielkich frakcji: Górnego Egiptu na południu, z siedzibą w Tebach, oraz Dolnego Egiptu na północy, z siedzibą w Memfis.
Około roku 2700 przed Chrystusem, król o imieniu Narmer zjednoczył nomy Górnego Egiptu, po czym ruszył na podbój Dolnego. W przełomowej bitwie zniszczył koalicję, która mu się przeciwstawiała i stał się pierwszym faraonem zjednoczonego już Egiptu.
Od tego momentu faraonowie będą nosić na głowie dwie korony nałożone jedna na drugą: białą reprezentującą Górny Egipt i czerwoną reprezentującą Dolny Egipt. Połączone razem, upoważniają faraona do kierowania całym krajem.
Cywilizacja starożytnego Egiptu nie była monolitem. Jej historia, licząca sobie 3000 lat, obejmowała ludy żyjące na bardzo dużym terytorium – między nimi nigdy nie było całkowitej jedności, ani politycznej, ani religijnej. Największymi konkurentami były dwie frakcje: Górny i Dolny Egipt, wraz ze swoimi bogami – Chnumem i Amonem.
Chnum był czczony od roku 3000 do roku 1800 przed Chrystusem. Przedstawia się go jako człowieka z głową barana z poziomymi rogami.
Był uosobieniem życiodajnego Nilu, w Górnym Egipcie uważano go za boga stworzyciela. W swoim dziele stworzenia, na kole garncarskim „ulepił” człowieka z mułu z Nilu. W wyniku tego boskiego aktu powstał „Ka”, czyli dusza człowieka, nie będąca duchem, tylko kamieniem. Bo kamień jest jedynym niezniszczalnym materiałem: jest wieczny, tak jak dusza człowieka jest wieczna.
Chnum, oraz wszystkie uosobienia boga Re, powstały w akcie zlepienia kamienia. W Starym Państwie egipskim, kiedy człowiek zlepiał kamienne świątynie, uczestniczył w boskim dziele stworzenia świata i duszy ludzkiej.
Właśnie około roku 2700 przed Chrystusem pojawiały się pierwsze piramidy, za sprawą genialnego naukowca imieniem Imhotep.
Był to przełom nie tylko techniczny, ale również religijny – Imhotep znalazł sposób na zlepianie kamienia, z którego zbudowane zostały pierwsze piramidy. Na załączonym schemacie widać strukturę piramidy Dżesera w Sakkarze:
Widzimy różne etapy powstawania piramidy: najpierw była zwykła Mastaba, czyli grób faraona, później Imhotep dołożył pierwszą piramidę. W miarę dopracowywania i udoskonalania swojej techniki, dołożył drugą piramidę.
Od Dżesera zaczął się wyścig faraonów w budowaniu coraz większych piramid, jak to widzimy na załączonym wykresie.
Piramidy stawały coraz większe, aż do nagłego załamania po piramidzie Chefrena, około roku 2500 przed Chrystusem. Nie wiemy do końca, co było przyczyną tego załamania. Prawdopodobnie doszło do kryzysu ekologicznego: surowce naturalne po prostu się wyczerpały.
Budowniczy z czasem musieli zrezygnować z techniki Imhotepa i powrócić do budowy świątyń za pomocą zwykłych cegieł. Wrócimy do tego tematu w następnych odcinkach.
Stare Państwo ostatecznie upadło około roku 2200 przed Chrystusem. W obliczu coraz potężniejszej arystokracji moc faraona malała i król nie był już w stanie zapewnić jedności Egiptu. Kraj pogrążył się w chaosie, różne miasta z powrotem dzieliły się na nomy, które nawzajem zwalczały się lub konkurowały ze sobą.
Ten okres nazywany jest pierwszym okresem przejściowym. Trwał on około 100 lat, po czym niejakiemu Mentuhotepowi II udało się zjednoczyć region i zaczął się okres Średniego Państwa.
Średnie Państwo było znacznie mniej okazałe niż jego poprzednik. Faraon nie był już niekwestionowanym liderem: wciąż trwały napięcia i intrygi. Nadal budowano piramidy, ale straciły one na rozmachu z powodu braku środków.
Z czasem bóg Chnum ustąpił pierwszego miejsca bogowi Amonowi. Amon stał się królem bogów, a kapłani nadali mu rolę stworzyciela świata. W tej mitologii Amon na początku świata był jedną wielką górą z kamienia. Stworzył każdy byt przez wyciosanie go ze swojego własnego ciała. Podczas kultu Amona akt stwórczy był utożsamiany z ciosaniem kamieni. Wszystkie świątynie były już zbudowane z wyciosanych kamieni. Zaprzestano też budowy piramid, bo groby faraonów były odtąd drążone w samym ciele Amona – w świętej górze w Dolinie Królów.
Około 1700 roku permanentna niestabilność gospodarcza doprowadziła do ponownego znacznego osłabienia władzy centralnej, co przyczyniło się do schyłku Średniego Państwa i płynnego wejścia w tak zwany „Drugi Okres Przejściowy”, w czasie którego z niejasnych przyczyn północna część kraju nagle przeszła pod panowanie Hyksosów, enigmatycznego ludu pochodzącego z Mezopotamii. Ich kultura była semicka. Historycy nie są zgodni co do wydarzeń, które doprowadziły do przejęcia przez nich władzy. Prawdopodobnie mieli przewagę liczebną i wojskową; stosowali techniki dotąd nieznane Egipcjanom: mieli konie, rydwany, broń wykonaną z wysokiej jakości brązu oraz lepsze łuki.
Jedno jest pewne: lokalni mieszkańcy uważali Hyksosów za najeźdźców i zorganizowali ruch oporu. Ostatecznie Hyksosi zostali pokonani i wyparci z Egiptu.
Około roku 1600 kraj został zjednoczony po raz trzeci. Nastało “Nowe Państwo”, które było okresem największego rozkwitu potęgi starożytnego Egiptu.
Uzbrojeni w wiedzę odziedziczoną po Hyksosach, Egipcjanie mogli dokonać podbojów, w związku z czym przesuwali granice imperium jak nigdy wcześniej.
Oprócz stoczenia wielkich bitew, w okresie Nowego Państwa nawiązywano i utrzymywano także wiele stosunków handlowych i dyplomatycznych z sąsiednimi królestwami mezopotamskimi, w tym z Babilonem i z Mitanni, skąd pochodził klan Abrahama (zapamiętajmy to na przyszłość).
Ale tak naprawdę Egipt nigdy nie został całkowicie zjednoczony, zawsze Górny i Dolny Egipt pozostawały ze sobą w konflikcie. Państwo zamiast monolitu, było raczej konfederacją dwóch sąsiednich krajów. Faraon był jedynym łącznikiem między tymi dwiema kulturami. Jeden wezyr rządził na południu w Tebach, drugi na północy w Memfisie. Historia Egiptu to historia konkurencji tych dwóch frakcji: czasem jedna przeważała nad drugą i narzucała drugiej swoją religię oraz swoje miejsca kultu.
Nastąpiła jednak jedna krótka i wiekopomna próba zjednoczenia całego Egiptu: została ona podjęta przez faraona Echnatona około roku 1350 przed Chrystusem. W celu zakończenia konkurencji między północą a południem, między Memfisem a Tebami, postanowił on wybudować od zera nową stolicę w środku Egiptu – w Amarna. Narzucił też nowego boga, który był ponad wszystkimi pozostałymi bogami: był to bóg Aton, przedstawiany jako tarcza słoneczna. Niektórzy mówią o tym epizodzie jako o próbie narzucenia monoteizmu. Po śmierci Echnatona wszystko wróciło do normy i Amarna popadło w ruiny.
Około roku 1070 Egipt znów się rozpadł i wszedł w „Trzeci Okres Przejściowy”. Niestabilność polityczna trwała cały czas, a różne części kraju wpadały regularnie w obce ręce.
To w tym czasie wyłoniły się dynastie nubijskie – są to słynni czarni faraonowie. Zjednoczyli oni region na jakiś czas, ale państwo znów się rozpadło ulegając powtarzającym się atakom obcych mocarstw. Przede wszystkim chodzi tu o Asyryjczyków, którzy rozszerzyli swe wpływy na północy kraju (około roku 600 przed Chrystusem), potem cały Egipt wpadł w ręce Persów, którzy zrobili z niego jedną z prowincji swojego imperium. Po Persach Egipt wpadł w ręce Greków (za czasów Aleksandra Wielkiego, około roku 340 przed Chrystusem). W końcu w 30 roku przed Chrystusem Egipt stał się częścią Imperium Rzymskiego.
Taki przedstawia się ekspresowy przegląd historii Starożytnego Egiptu. Nasze ważne pytanie brzmi: gdzie w tym wszystkim umieścić historię biblijną? Czy Jakub przybył do Egiptu razem z Hyksosami? Czy Józef ma coś wspólnego z monoteizmem Echnatona? Poszukamy odpowiedzi na te pytania w najbliższych odcinkach. Natomiast następny odcinek poświęcimy jeszcze mitologii egipskiej.
Inne tematy w dziale Kultura
