EMIGRANCI: Rocznica śmierci Zofii Hertz dyrektorki Instytutu Literackiego

Dziś 12 rocznica śmierci Zofii Hertzowej. 

Wczoraj przy Placu Wolności 2 w Łodzi odsłonięto tablicę upamiętniającą Zofię Hertz. Tablica zawisła na kamienicy, w której Zofia Hertz pracowała w latach 1929-1939.
Rozmowy Barbary Toruńczyk z Zofią Hertz i Jerzym Giedroyciem z 1981 roku zebrano w tomie  Barbara Toruńczyk "Rozmowy w Maisons-Laffitte, 1981"
(fot. dzięki uprzejmości Instytutu Literackiego)

Zofia Hertz  ur. 27 lutego 1910 w Warszawie, zm. 20 czerwca 2003 w Maisons-Laffitte

Rodzice - Ludwik Neuding i Helena Nisenson - rozwiedli się niebawem po narodzinach córki. Wychowywała ją matka. Zofia rozpoczęła naukę na pensji Janiny Popielowskiej i Janiny Zdzienickiej w Warszawie.
W grudniu 1921 r., po śmierci matki, przeniosła się do Łodzi, a jej domem stały się – po krótkim pobycie u wujostwa – stancje. Od 1922 r. kontynuowała naukę w Gimnazjum Żeńskim Romy Konopczyńskiej-Sobolewskiej. Tuż przed maturą, 5 maja 1928 r., ks. Stanisław Wilk ochrzcił ją w kościele św. Józefa w Łodzi, a rodzicami chrzestnymi zostali Maria Łazińska i Miron Lewandowski.
Po maturze rozpoczęła studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Mieszkała u ciotek ze strony matki. Z powodów finansowych przerwała studia po pierwszym roku i wróciła do Łodzi. Zaczęła pracę w kancelarii notarialnej Apolinarego Karnawalskiego przy Sądzie Okręgowym w Łodzi. Dzięki swej pracowitości i ukończeniu stosownego kursu stanęła przed możliwością zdawania egzaminu notarialnego. Zdała go 13 maja 1933 r. i została pierwszą kobietą w Polsce – kandydatką na to stanowisko. Pisały o tym lokalne gazety, m.in. „Kurier Łódzki” i „Głos Poranny”. Zmiana prawa, wprowadzająca nowe wymagania w tym względzie, przekreśliła jej szanse na uzyskanie tytułu notariusza. Nie zrezygnowała z posady, dalej pracując w kancelarii.
Na początku 1938 r. poznała Zygmunta Hertza. Pobrali się 11 lutego następnego roku w kościele pw. Podwyższenia Świętego Krzyża w Łodzi. Ostatnie wakacje przed wybuchem II wojny światowej młodzi małżonkowie spędzili na Helu - w Juracie i Jastarni. Z powodu powszechnej mobilizacji i powołania Zygmunta do wojska wrócili do Łodzi 24 sierpnia.

Wojna, zsyłka, armia

Pierwsze miesiące wojny spędziła w Łodzi u teścia, który niebawem został aresztowany przez gestapo. Po jego uwolnieniu wyjechała do Warszawy. Po otrzymaniu wiadomości od męża, z początkiem 1940 r., wyruszyła przez Lwów do Stanisławowa, gdzie się spotkali. NKWD aresztowało ich we Lwowie, zostali skazani na deportację do Maryjskiej ASRS. W łagrze, w posiołku Cyngłok, przez 14 miesięcy pracowali przy wyrębie lasu. Na mocy układu Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r. zostali zwolnieni i we wrześniu dotarli do utworzonej Armii Polskiej w ZSRS.
Zofia Hertz została przydzielona jako maszynistka do Wydziału Informacji i Oświaty Armii Polskiej na Wschodzie, pracując w redakcji „Orła Białego” w Buzułuku.
Latem 1942 r. rozpoczęła współpracę z Józefem Czapskim, który kierował tym wydziałem w Jungi-Jul. W połowie sierpnia, wraz z armią, została ewakuowana na Bliski Wschód. Na początku 1943 r. rozpoczęła pracę w Kairze, w redakcji tygodnika ilustrowanego „Parada”. Po powrocie do jednostki, wiosną 1943 r., podczas postoju na pustyni Quizil Ribat w Iraku, poznała Jerzego Giedroycia, był on wówczas kierownikiem Wydziału Czasopism i Wydawnictw. Odtąd datuje się ich ścisła współpraca. W grudniu została mianowana oficerem Public Relations Officer (PRO).
W marcu 1944 r., po wyodrębnieniu z Armii Polskiej na Wschodzie 2. Korpusu Polskiego dotarła przez Egipt do Włoch. Po odejściu Józefa Czapskiego i Jerzego Giedroycia z wojska, latem 1944 r., została przeniesiona do Ankony, gdzie pracowała w Biurze Oszczędności Żołnierzy w Basenie Morza Śródziemnego. Po dwóch miesiącach wróciła do Rzymu, do Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu Polskiego. Po przeniesieniu do Florencji, potem do Bolonii, pracowała jako maszynistka w redakcji „Dziennika Żołnierza APW”.

W Instytucie Literackim

Należała do grona osób współtworzących Instytut Literacki, który powstał w lutym 1946 r. w Rzymie. W marcu rozpoczęła prowadzenie sekretariatu oficyny. Po przeniesieniu wydawnictwa do Francji, w październiku 1947 r., i wspólnym zamieszkaniu z mężem, Jerzym Giedroyciem, Józefem Czapskim i jego siostrą Marią na Avenue de Corneille, a później Avenue de Poissy przybyła jej jeszcze jedna rola - pani domu. Obowiązki administracyjno-księgowe i redakcyjno-korektorskie potrafiła połączyć z tłumaczeniem tekstów i książek oraz prowadzeniem - w latach 1962-1990 - rubryki „Humor krajowy” w „Kulturze”.
Po śmierci Jerzego Giedroycia wzięła odpowiedzialność za Instytut. W październiku 2000 r. wydała ostatni 637. numer „Kultury”, kontynuowała edycję „Zeszytów Historycznych”. Odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, była laureatką nagrody edytorskiej polskiego PEN Clubu za rok 2000. W roku następnym została uhonorowana Medaille d’Or de la Ville wręczonym przez mera Maisons-Laffitte.
W 1948 r. uzyskała status uchodźcy politycznego, nigdy nie występowała o obywatelstwo francuskie. Zmarła 20 czerwca 2003 r. w Maisons-Laffitte. Spoczęła obok męża na cmentarzu w Mesnil-le Roi, obok innych twórców paryskiej „Kultury”.

Kalendarium