22 września 80 lat temu na Czerniakowie - dzień chwały największej baonu "Zośka"

"Smutny tekst. Ale ma Pan rację, jest w nim jakaś iskra świętości.
Prawda o Powstaniu, rozpoznawana na poziomie wydarzeń związanych z poszczególnymi pododdziałami, osobami, czy miejskimi zaułkami albo kamienicami ma niespodziewaną moc oczyszczania Pamięci z ideologicznych stereotypów i kłamstw.
Wszak Historia w gruncie rzeczy składa się z prywatnych historii. Jestem Panu wdzięczny za to, że udało się Panu prawie uniknąć aluzji o charakterze "strategicznym".
Prawda na poziomie Wilanowskiej_1 jest dużo bardziej namacalna i bezdyskusyjna niż na poziomie wielkiej polityki.
Spoza Pańskiego tekstu wyłania się ten przedziwny napęd Bohaterów, o których Pan pisze. I nawet ten najgłębszy sens Ofiar, czynionych bez patosu i bez zbędnych górnolotności. Moje bardzo bliskie kontakty z osobami, które przeżyły Czerniaków, pozwalają potwierdzić trafność Pańskiego opisu."
(Syn Powstańca Warszawskiego, sanitariuszki z Czerniakowa'44)

   W nocy z 22 na 23 września 1944 zginął Słoń. Nie byle jaki Słoń, porucznik Armii Krajowej Jerzy Gawin, legenda Szarych Szeregów, uczestnik najsłynniejszego odbicia Polski Podziemnej - Akcji pod Arsenałem (zaciął mu się wtedy pistolet maszynowy, co mogło położyć cały plan, jednak w pobliżu był niezawodny "Zośka" Tadeusz Zawadzki i sten zaczął strzelać osłaniając wybawców zmasakrowanego przez Gestapo Jana Bytnara "Rudego"). Wszystko to uwiecznił w „Kamieniach na Szaniec” Aleksander Kamiński.
   Walczący jak żaden inny oficer (poza „Xięciem”- Andrzej Samsonowicz) we wszystkich oprócz Mokotowa dzielnicach powstańczej Warszawy. Śmierć miał też niebanalną. Stanął na czele szpicy, która miała otworzyć drogę za nic nie chcącym poddać się kilkudziesięciu niedobitkom obrońców Wilanowskiej 1 po tygodniu walk o największym natężeniu i zaciętości w całej Bitwie o Warszawę ’44 i niedoczekaniu kilkanaście razy odkładanej przeprawy na sowiecką wtedy Pragę. Po ostatnim dniu, w którym odparto kilkanaście wściekłych natarć niemieckich na jeden tylko dom, postanowiono przebijać się do Śródmieścia, licząc na szczęście jakie dopisało im 3 tygodnie wcześniej, 31 sierpnia do 1 września.
    Porucznik Słoń objął dowództwo czoła grupy zdesperowanych, wykończonych fizycznie i psychicznie powstańców baonu AK "Zośka" kapitana Jerzego (Ryszard Białous) i żołnierzy 9.pułku 3.Dywizji WP majora Latyszonka. W nocnych ciemnościach natknęli się na stanowiska niemieckie. Zapytani o hasło: "Parole, Parole ?", odpowiedzieli zazwyczaj skutecznym odzewem - granatami. Przygotowani niestety już na to Niemcy dali ognia z karabinów maszynowych. Kilku żołnierzy z kapitanem Jerzym i sierżantem LWP przeskoczyło okopy i po niesamowitych perypetiach dotarło do Śródmieścia, reszta cofnęła się w panice, Słoń został tam. Na zawsze...

22 września 1944, gdy dowództwo Armii Krajowej zaczęło realnie myśleć o kapitulacji Powstania, a 1. Armia "ludowego" Wojska Polskiego zaprzestała prób forsowania Wisły, czyli pomocy Powstaniu, w tym dniu opuszczone przez jednych i drugich, a nawet swego dowódcę płk. Radosława Mazurkiewicza (odszedł 20 .IX z częścią oddziałów kanałami na Mokotów) resztki – niedobitki słynnego batalionu “Zośka” rozegrały swój ostatni 24-godzinny bój – najcięższą, a zapewne i najszczytniejszą walkę w całym Powstaniu Warszawskim, co patrząc na szlak bojowy tego oddziału:
- obrona cmentarzy wolskich do 11 sierpnia,
- potem niezłomna 3-tygodniowa obrona Starówki (Stawki, Getto, PWPW, Jan Boży i okolice - róg Bonifraterskiej i Konwiktorskiej),
- po niej nie mające porównania w dziejach wojen "Przebicie do Śródmieścia" przez kilka linii obrony niemieckiej (jedyny oddział któremu to udało się, reszta przepełzła zbawczymi jeszcze wtedy kanałami), następnie osamotniona obrona odciętego Czerniakowa
- wydaje się trudne do wyobrażenia.
Dodawszy do tego kilka dni wcześniej śmierć ukochanego dowódcy (porucznik Andrzej Morro Romocki), który wyprowadzał swoich chłopców i dziewczęta z najgorszych kabał, a zdaniem płk. Radosława - “najlepszy dowódca kompanii” z jakim miał ów zawodowy wojskowy przez 30 lat spotkać się
i zaginięcie jednego z najwartościowszych ludzi z tego wyjątkowego oddziału porucznika “Xiążę” Samsonowicza podczas zapewniania możliwości przeprawy wiślanej jednostkom Armii LWP Berlinga, całkowitą izolację od innych powstańczych dzielnic, głód i pragnienie pomimo bliskości Wisły i przychodzącej z jej drugiej strony słabej, niewystarczającej pomocy, jest to raczej niemożliwe do wyobrażenia.
Jak napisał pułkownik AK Adam Borkiewicz w swym życiowym dziele "Powstanie Warszawskie 1944 - zarys działań bojowych":
"Piątek 22 września stał się dniem klęski oddziałów polskich broniących przyczółka (czerniakowskiego), a jednocześnie dniem ich chwały".
Określenie kanclerza Schroedera “symbol polskiej chwały, a niemieckiej hańby” idealnie pasuje do ostatniego dnia obrony ostatniego domu przy ulicy Wilanowskiej nr 1:

Po 16 dniach samotnej, niesamowicie zaciętej obrony dzielnicy Czerniaków (nierzadko piętro, korytarz, piwnica przechodziła kilkakrotnie z rąk do rąk, by zostać zburzona, spalona lub oddana Niemcom ) w rękach polskich pozostał tylko jedna dość pokaźna kamienica, której broniło około 200 powstańców, prawie wszyscy ranni lub kontuzjowani, wszyscy głodni i potwornie zmęczeni. Przy życiu i walce utrzymywała ich tylko nadzieja na rychłą, obiecaną przez dowództwo 1.Armii LWP przeprawę na praski brzeg Wisły.
W nocy z 21 na 22 września nie doczekano się jej, ale rodacy z drugiego brzegu obiecywali przeprowadzić ratunek w godzinach rannych:
-“Tylko wytrwajcie!”– zapewniali oficerowie LWP przez czynną jeszcze ostatnią radiostację.

O godz. 5:30 rano na krótko przed świtem Niemcy gwałtownie zaatakowali tyły tej ostatniej kamienicy, jednak szybkie przeciwuderzenie ppor. Witolda (Witold Morawski), niewątpliwego bohatera tego dnia, odrzuciło ich na pozycje wyjściowe.
   8:00 rano – dowódca 3.dywizji 1.Armii LWP przełożył obiecaną przeprawę na godz.9-tą, w tym czasie Niemcy swoimi karnymi kompaniami powtórzyli karkołomny atak, który mimo dużych strat dotarł do tylnej ściany reduty. Natychmiast wybili w ścianach dziury i zaczęli nimi wrzucać granaty. Niektóre udało się im przez te dziury odrzucić z powrotem i to oraz kolejny kontratak Witolda zmusił po walce na podwórzu domu fryców do ucieczki.
   Do godz. 9-tej Niemcy zaproponowali rozejm dla zabrania rannych i ewakuacji pozostałych w domu cywilów. Kilka minut przed 9-tą Niemcy wiarołomnie zaczęli oblewać budynek benzyną, korzystając z przerwy w walce. Wyczuł to w czas ppor. Witold i ogniem rkm-u spędził podpalaczy (…”Chwila zamieszania, popłoch, okrzyk Witolda: „Strzelaj draniu!”...), jednak pobliski garaż stanął w ogniu, który niebawem objął I piętro domu. Kolejna przeprawa nie doszła do skutku, przełożono ją na godz. 12-tą. Pretekstem było „zagubienie” środków chemicznych mających położyć zasłonę dymną. Cały czas stanowiska polskie były pod nieustannym ogniem z granatników i karabinów maszynowych.
   10:00 silne natarcie npla z 3 stron, wsparte działami szturmowymi (mimo że za Wisłą stały potężne baterie artylerii radzieckiej i polskiej LWP).
- “Piekło, które się rozpętało nie da się z niczym porównać” - wspomina d-ca polski kpt. Jerzy (Ryszard Białous), weteran całego szlaku bojowego “Zośki”, w 1939 r. oficer Obrony Warszawy.
Niemcy znowu przypadli do ścian ruin domu i razili ukrytych w nim obrońców. W tym bardzo groźnym momencie ruszyło przeciwnatarcie rzucone przez kpt. Jerzego “aby wydrzeć nplowi stanowiska, bez których przeprawa byłaby niemożliwa”. Wsparte w końcu przez artylerię zza Wisły, osiągnęło powodzenie, Niemcy uciekli, lecz pożar na polskich stanowiskach rozszerzał się dalej. Przeprawa została odłożona na godz. 20-tą...
Nie nastąpił nawet obiecany przez "sojusznika" zrzut żywności, choć wiedział on, że obrońcy nie mieli od kilku dni nic w ustach, poza przynoszoną pod obstrzałem wodą z Wisły...
Przez cały dzień w płonącej kamienicy odpierano zacięte ataki niemieckich karnych i rosyjskojęzycznych oddziałów, które Niemcy bez żalu rzucali pod polskie lufy.
Kpt. Jerzy (Ryszard Białous) wspominał: “nigdy jeszcze w walkach powstańczych Niemcy nie przejawili takiej nerwowej aktywności i nie atakowali z taka furią”. Musiano opuścić podziurawione gradem kul I piętro, gdzie zostało ciało d-cy plutonu “Alek” ppor. Jerzyka (Jerzy Weil), którego ze względu na ostrzał nie można było zabrać.
O 19:00 zaszło słońce i Niemcy tradycyjnie zmniejszyli aktywność. Radiostacja doniosła, że przeprawa została przeniesiona na 21-szą.... D-ca 3.dywizji i sam d-ca 1.Armii gen. Berling osobiście (przez radio) zapewniał majora Latyszonka i kapitana Jerzego, że “100 pontonów już przygotowano i przeprawa odbędzie się na pewno”
   20:00 wyjątkowo (jak na ich zwyczaje i całą praktykę walk powstańczych) w ciemnościach Niemcy próbowali przez zaskoczenie zdobyć polską redutę, ale podniesieni na duchu powstańcy wraz z żołnierzami LWP odparli ich z łatwością;
   21:00 ppor. Słoń ubezpiecza miejsce przeprawy, a straż tylną zapewnia ppor. Witold, bez którego, jak wspominali obrońcy, przetrwanie tego dnia nie wydawało się możliwe;
   22:00 przybywa kilka pierwszych łodzi przeznaczonych dla dowództwa, które odstępuje je najciężej rannym, jednak spanikowani, doprowadzeni do kraju wyczerpania żołnierze armii Berlinga samowolnie, wśród przepychania się i przekleństw zajmują je i odpływają, lecz na skutek przepełnienia i ściągniętego ognia Niemców, toną. Następne nie przychodzą, a oficer saperów z tamtego brzegu oznajmia, że "wobec zaporowego ognia npla przeprawa musi być przełożona na kilka następnych nocy"... Do całości załamania dochodzi następne natarcie Niemców, jednak ogień km-ów Witolda i Słonia opanowuje sytuację.
    Kpt. Jerzy wysyła Witolda z 2 ochotnikami wpław przez Wisłę z zadaniem sprowadzenia łodzi dla ciężko rannych mjr LWP Latyszonek, obywatel sowiecki, do kpt.AK „Jerzego”:
- ”Musisz wysłać swoich ludzi, mnie nie posłuchają”,
sam zaś z oddziałem ok.90 żołnierzy AK i LWP postanawia się przebić do Śródmieścia, oświadczając, że “palnie w łeb pierwszemu żołnierzowi AK, który by ośmielił się wspomnieć o poddaniu”.
    Zamiar, podobny do przekradnięcia się do Śródmieścia sprzed 3 tygodni, udał się tylko jemu i kilku żołnierzom (w tym jednemu z LWP - sierżant Lachno). Reszta po poniesieniu największej tej nocy straty – por. Słonia pod wpływem kapelana oddziału Ojca Pawła poddała się. Brutalnie pobici przeżywają niemiecką niewolę, niestety z wyjątkiem łączniczek.
Te bohaterskie dziewczęta na skutek przedziwnej niemieckiej logiki zostały po Powstaniu rozstrzelane.
Jeszcze gorszy los spotkał pozostałe przy rannych w zgliszczach reduty sanitariuszki i ich podopiecznych. Wobec nich nie stosowano konwencji genewskiej ani ludzkiego współczucia. Ani wspaniałomyślności (chwilowych) zwycięzców. Zapanowało bestialstwo znane wcześniej z Woli i Starówki - żołnierzy AK i sanitariuszki wieszano na pasach transmisyjnych i własnych szalikach, rannych mordowano, tak jak i młodych ludzi wyciągniętych z ludności cywilnej, grabionej przez SS-manów pod okiem oficerów. Dowodził nimi mjr Kurt Fisher, po wojnie szef Polizei w Kassel. Jego bezpośredni szef SS-Gruppenfuehrer Reinefahrt w demokratycznej i zdenazyfikowanej R.F.Niemiec został burmistrzem miasta Westerland (taki zachodnioniemiecki Sopot), posłem parlamentu i działaczem Związku Wypędzonych i Pozbawionych Praw. Do śmierci w 1979 roku rząd RFN wypłacał mu generalską rentę...

Prośba od autora: kto może być w pobliżu tego pomnika na rogu Wilanowskiej i Wisłostrady (właściwie to Wioślarska i Solec), między mostami Poniatowskim i Łazienkowskim, proszę o zapalenie znicza, świeczki. Zawsze (prawie) to robię, gdy jestem tam..