WALERY SŁAWEK
(1879-1939)
Czternasty premier II Rzeczpospolitej
Funkcję premiera pełnił trzykrotnie: od 29 marca do 23 sierpnia 1930 r., od 4 grudnia 1930 do 26 maja 1931 r. oraz od 28 marca do 12 października 1935 r.
Po dymisji rządu Kazimierza Świtalskiego, która została ogłoszona i przyjęta przez Prezydenta Ignacego Mościckiego 7 grudnia 1929 r., okazało się, że opozycja jest w stanie rząd obalić, ale nie jest w stanie utworzyć rządu własnego. Od 7 do 29 grudnia trwało przesilenie, które kompromitowało Sejm. Spekulowano, że na czele rządu ponownie stanie Józef Piłsudski, ale wobec perspektywy trudności związanych z uchwaleniem budżetu na rok 1930, misję utworzenia rządu – już po raz piąty – otrzymał Kazimierz Bartel. Rząd ten wypełnił swoje zadanie bez większych trudności, ale to przyspieszyło tylko jego upadek.
15 marca 1930 r. Kazimierz Bartel jako premier zgłosił swoją dymisję, a 29 marca na czele nowego rządu stanął Walery Sławek. Nie ulega wątpliwości, że był to człowiek i polityk najbliższy Piłsudskiemu. To właśnie jego wskazywał Marszałek jako następcę Ignacego Mościckiego na stanowisku Prezydenta RP, po uchwaleniu nowej konstytucji w r. 1935. Stało się inaczej i warto niewątpliwie głębiej zastanowić się nad tym, dlaczego stało się inaczej. W niezbyt dalekiej perspektywie doprowadziło to do tego, że 2 kwietnia 1939 r. Sławek oddał samobójczy strzał, który wkrótce zakończył nie tylko jego życie, ale również całą epokę rządów „sanacji” w Polsce.
Rozpoczęte po przełomie majowym 1926 r. uzdrawianie państwa polskiego dotyczyć miało przede wszystkim moralności tych, którzy pełnili publiczne funkcje. Wzorem bezinteresowności materialnej był Józef Piłsudski, ale na równie wysokie i na pewno nie bezpodstawne oceny moralne w służbie państwowej zasługiwał Walery Sławek.
Urodził się 2 listopada 1879 r. w Strutynce na Podolu w zubożałej rodzinie szlacheckiej, jako jedno z czworga dzieci Bolesława i Florentyny z d. Przybylskiej. Nauki początkowe pobierał w domu. W latach 1888-1894 uczył się w gimnazjum w Niemirowie, a następnie w Wyższej Szkole Handlowej Kronenberga w Warszawie. Od lipca 1899 r. pracował w towarzystwie ubezpieczeniowym „New York” w Warszawie, od początku r. 1900 w Łodzi w biurze firmy „Horodiczka i Stamirowski”, a następnie w Banku Handlowym. Po nawiązaniu kontaktu z Adamem Buyno podjął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej. W maju 1902 r. poznał w Wilnie Józefa Piłsudskiego i Aleksandra Prystora. Wywarło to ogromny wpływ na jego późniejsze losy.
W czerwcu 1902 r., na VI Zjeździe PPS w Lublinie, wszedł w skład Centralnego Komitetu Robotniczego. 23 marca 1903 r. został aresztowany w Będzinie. Gdy po śledztwie i wyroku przewieziono go do więzienia w Sieradzu, zorganizował udaną ucieczkę i uniknął orzeczonej już kary 3-letniego zesłania do guberni archangielskiej. Od września 1904 r. współtworzył z Piłsudskim Organizację Bojową PPS. 10 września 1905 r. został aresztowany i osadzony w X Pawilonie Warszawskiej Cytadeli. Zwolniono go na podstawie amnestii 4 listopada. W grudniu 1905 r. ukończył w Krakowie kierowaną przez Piłsudskiego szkołę bojową. Od tego czasu do jego zadań, poza uczestnictwem w akcjach, należało szkolenie bojowców. 9 czerwca 1906 r., podczas wybuchu spowodowanego złym zabezpieczeniem montowanej karbonitowej bomby, stracił lewe oko, utracił częściowo słuch i doznał obrażeń rąk, twarzy i piersi.
Wypadek ten, a także śmierć (w sierpniu 1908 r.) pasierbicy Piłsudskiego – Wandy Juszkiewiczówny, która była jego wielką miłością, przeżywał Walery Sławek tragicznie. Mimo to 26 września 1908 r. uczestniczył w kierowanej przez Piłsudskiego akcji ekspropriacyjnej pod Bezdanami. O pozycji zajmowanej przez niego w gronie współpracowników Piłsudskiego, świadczy fakt dopuszczenia go do wąskiej grupy osób, upoważnionych do utrzymywania kontaktów z wywiadem austriackim.
Od r. 1910 główna działalność Sławka koncentrowała się na rozwijaniu i szkoleniu Związków Strzeleckich. Gdy w sierpniu 1913 r. powstał Polski Skarb Wojskowy, którego prezesem został Bolesław Limanowski, Sławek objął funkcję sekretarza i praktycznie kierował PSW.
Wybuch I wojny światowej otwierał nowy rozdział w działalności Walerego Sławka. Po utworzeniu I Brygady Legionów Polskich, znalazł się w jej sztabie. Od 15 stycznia 1915 r. był zastępcą komendanta Biura Wywiadowczego I Brygady, a od 13 kwietnia komendantem. Jednocześnie kierował akcjami wywiadowczymi i utrzymywał łączność z Polską Organizacją Wojskową po rosyjskiej stronie frontu. W Komendzie Naczelnej POW Sławek był referentem politycznym, ale faktycznie odgrywał ważniejszą rolę, niż jej komendant Tadeusz Kasprzycki.
W r. 1915 Walery Sławek współtworzył Centralny Komitet Narodowy – CKN. Po proklamowaniu 5 listopada 1916 r. aktu cesarzaNiemiec Wilhelma II i cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefao utworzeniu Królestwa Polskiego, brał udział w rokowaniach, które zaowocowały utworzeniem Rady Narodowej. Po przyjeździe Piłsudskiego do Warszawy 12 grudnia, wspomagał jego zabiegi zmierzające do wyłonienia Tymczasowej Rady Stanu. W lipcu 1917 r. należał do około stu działaczy POW, którzy zostali aresztowani przez Niemców. Trafił do Cytadeli, potem do Szczypiorna, a następnie do twierdzy w Modlinie. Zwolniony został dopiero 12 listopada 1918 r. Zweryfikowany jako kapitan, objął służbę w Adiutanturze Generalnej Naczelnego Wodza. 1 stycznia 1919 r. został szefem sekcji politycznej Oddziału II Sztabu Generalnego, a w kwietniu objął szefostwo Biura Detaszowania Oddziału II Naczelnego Dowództwa w czasie operacji wileńskiej. W maju Piłsudski postawił go na czele II Oddziału Frontu Litewsko-Białoruskiego. W styczniu 1921 r. został skierowany na kurs wyższych dowódców. Po jego ukończeniu, 20 lutego objął po raz kolejny stanowisko oficera do specjalnych zleceń Naczelnego Wodza. W grudniu 1922 r. został skierowany na roczny kurs do Wyższej Szkoły Wojennej.
1 stycznia 1924 r. odszedł z wojska ze stopniem pułkownika i należał do wąskiej grupy współpracowników Piłsudskiego, którzy mieli konsolidować środowisko kombatanckie. 10 sierpnia 1924 r. na Zjeździe Legionistów w Lublinie został prezesem Zarządu Głównego Związku Legionistów Polskich – ZLP. W r. 1926 intensywnie uczestniczył w działaniach mających doprowadzić do objęcia władzy przez Piłsudskiego. Od wiosny 1927 r. wzrosła jego aktywność w przygotowaniach przedwyborczych piłsudczyków. W tym celu doprowadził między innymi do powstania Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.
Z jego wypowiedzi opublikowanych w 1930 r. w broszurze „Ideologia obozu Marszałka Piłsudskiego” wynika, że pragnął przekształcić BBWR w organizację, będącą zaprzeczeniem zwalczanego przez Piłsudskiego „partyjniactwa”, skoncentrowaną na pozytywnej pracy dla państwa i kształtującą społeczeństwo w poczuciu odpowiedzialności za jego losy.
Pierwszy okres sprawowania przez Walerego Sławka funkcji premiera (od 29 marca do 23 sierpnia 1930 r.), był czasem szczególnie trudnym, gdyż narastał kryzys ekonomiczny, a poczynania Centrolewu, w sytuacji licznych mniejszości narodowych i wrogich Polsce sąsiadów (Niemcy i ZSRR), realnie zagrażały całemu państwu.
23 sierpnia 1930 r. Sławek zgłosił rezygnację z funkcji premiera, pod pretekstem przemęczenia. 2 dni później na czele rządu stanął sam Marszałek. 29 sierpnia prezydent Mościcki wydał dekret o rozwiązaniu Sejmu, wyznaczając wybory na 16 listopada. Przedterminowe wybory dały „sanacji” znaczny, ale nie pełny sukces. Na 444 mandaty w Sejmie, BBWR uzyskał 247, lewica i centrum 102, Stronnictwo Narodowe 62, mniejszości narodowe 33.
28 listopada 1930 r. Piłsudski zgłosił dymisję rządu, a 4 grudnia na stanowisko premiera powrócił Walery Sławek. Sytuacja ekonomiczna była nadal zła, ale dzięki obniżeniu pensji urzędniczych i wielu innych wydatków państwowych, nastąpiła jednak znaczna poprawa. Piłsudski, po powrocie z prawie 3-miesięcznego odpoczynku na Maderze, nie zgłaszał wprawdzie pretensji do premiera, ale uważał, że trzeba przeprowadzić kolejną zmianę rządu tak, aby Sławek mógł się skoncentrować na przygotowaniach do uchwalenia nowej konstytucji.
27 maja 1931 r. na stanowisko premiera, po dymisji Sławka, powołany został Aleksander Prystor. W następnych 3 latach Walery Sławek był głównym koordynatorem prac nad nową konstytucją. Uchwalona ona została przez Sejm 26 stycznia 1934 r. Po poprawkach Senatu i zatwierdzeniu ich przez Sejm, weszła w życie 23 kwietnia 1935 r. i nazywana jest Konstytucją Kwietniową.
Już po uchwaleniu konstytucji, ale jeszcze przed wejściem jej w życie, 28 marca 1935 r. Walery Sławek po raz trzeci objął funkcję premiera rządu. Sytuacja polityczna w Polsce skomplikowała się po śmierci Marszałka Piłsudskiego, która nastąpiła 12 maja 1935 r., a więc 3 tygodnie po wejściu w życie Konstytucji Kwietniowej. Walery Sławek przeforsował nową ordynację wyborczą, która ograniczała monopol partii w zgłaszaniu kandydatów i był przekonany, że bez większych trudności będzie można zrealizować nie pisaną wprawdzie, ale powszechnie znaną wolę Marszałka, dotyczącą trzech zasadniczych spraw: przeprowadzenia wyborów parlamentarnych, rozwiązania BBWR i zmiany na stanowisku Prezydenta RP.
Realizacja tych działań nie dawała niestety oczekiwanych rezultatów, gdyż – jak się okazało – natrafiała na opór nie tylko przeciwników „sanacji”, ale również wielu piłsudczyków. Dla samego Sławka najbardziej zaskakujące okazało się to, że Ignacy Mościcki sprzeniewierzył się wcześniejszym uzgodnieniom oraz woli zmarłego Marszałka i postanowił pozostać nadal na stanowisku Prezydenta RP.
W wyborach, które odbyły się we wrześniu 1935 r., frekwencja po raz pierwszy w II RP spadła do 46,5%. Wynik wyborczy i ujawniony już wcześniej sprzeciw Mościckiego wobec planowania zmiany na stanowisku prezydenta, osłabiły pozycję polityczną Walerego Sławka, ale nie spowodowały zmiany w jego postępowaniu. 12 października 1935 r. ogłosił decyzję o rozwiązaniu BBWR oraz zgłosił swoją dymisję z funkcji premiera.
Ostatnią funkcją publiczną Sławka było stanowisko marszałka Sejmu. Sprawował ją do 13 września 1938 r. czyli do czasu przedterminowego rozwiązania parlamentu. W listopadzie kandydował do nowego Sejmu, ale nie został wybrany. W trakcie walki przedwyborczej występowali przeciwko niemu także niektórzy powszechnie znani i szanowani piłsudczycy. W ten sposób został wyeliminowany z życia politycznego.
Z różnych hipotez na temat samobójczego strzału w głowę 2 kwietnia 1939 r.(zmarł następnego dnia – 3 kwietnia), najbardziej przekonywująca jest ta, która przyczynę tego desperackiego kroku upatruje w świadomości Sławka, że nie zdołał wypełnić „testamentu” Józefa Piłsudskiego. „Pamiętniki” Walerego Sławka, w których opisał swoją działalność przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, opublikowane zostały w rocznikach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku – „Niepodległość”, w latach 1983-1987.
Pełną biografię Walerego Sławka napisał Jerzy Marek Nowakowski: „Walery Sławek (1879-1939): zarys biografii politycznej” (Warszawa 1988). Paweł Samuś jest autorem publikacji „Walery Sławek: droga do niepodległej Polski” ( Płock 2002), a Przemysław Adamski opublikował książkę „Płk dypl. Walery Sławek. Biografia polityczna (1926-1939). Od BBWR do śmierci” (Łódź 2010).
Inne tematy w dziale Polityka
