Dzieje harcerstwa

Antoni Lenkiewicz

Z dziejów Harcerstwa 1910-2010

ZHP 1919-1935

Przyjmując w sposób uproszczony, że Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 r., trzeba wiedzieć i pamiętać, że w pierwszych 3 latach tej niepodległości trwały trudne i krwawe zmagania o granice państwa. Harcerstwo polskie w tych zmaganiach zapisało wiele chlubnych kart. Odegrało wybitną rolę w przygotowaniach do Powstania Wielkopolskiego (1918/1919). W walkach od pierwszego dnia uczestniczyła Poznańska Kompania Skautowa. Wśród dowódców Powstania wyróżnił się działacz harcerski Wincenty Wierzejewski (1889-1972). Harcerzom-uczestnikom Powstania Wielkopolskiego przyznano 5 Krzyży Virtuti Militari i 67 Krzyży Walecznych.

W połowie czerwca 1920 r. powstała Naczelna Komenda Organizacji Harcerskiej na Warmię i Mazury, która wspierała polską akcję plebiscytową na tych terenach. Harcerze i harcerki uczestniczyli także w akcjach plebiscytowych oraz we wszystkich trzech Powstaniach Śląskich (1919-1921). Najliczniejszy (ok. 700 osób) był udział harcerzy w III Powstaniu Śląskim.

Wyjątkowo trudne były zmagania w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920, gdy zagrożone były nie tylko granice, ale również byt Państwa Polskiego. Całe harcerstwo wzięło udział w służbie wojskowej i pomocniczej. Ówczesny Naczelnik Głównej Kwatery Męskiej Stanisław Sedlaczek wraz z Władysławem Nekraszem (1893-1940, wybitny instruktor harcerski, zamordowany w Charkowie) przeprowadzili „pospolite ruszenie” harcerzy. W jego wyniku do służby frontowej stanęło ok. 6.000 harcerzy, do służby pomocniczej ok. 15.000, a do służby wartowniczej i garnizonowej kilkuset. 

Po zakończeniu zmagań wojennych Związek Harcerstwa Polskiego stał się bardzo ważną i liczebnie znaczącą polską organizacją wychowawczą. Wielu wybitnych działaczy tamtego okresu wyrosło z harcerstwa. W latach 1918-1921 stopniowo odbywał się proces zjednoczenia wszystkich organizacji skautowych. Podstawowe dokumenty opracowała Naczelna Rada Harcerska, a w r. 1920 minister spraw wewnętrznych zatwierdził statut ZHP. Proces zjednoczeniowy zakończył I Walny Zjazd, który odbył się w Warszawie w dniach od 31 grudnia 1920 do 2 stycznia 1921 r.

Wacław Błażejewski w „Historii Harcerstwa Polskiego” napisał: „Rok 1921 zapoczątkowany Zjazdem walnym otworzył nową jak gdyby epokę w rozwoju Harcerstwa, epokę pracy pokojowej, na właściwych zasadach metody Baden-Powella opartej, mającej na celu przede wszystkim wychowanie przyszłego obywatela kraju. Wychowanie przez czyn, drogą przygotowania do życia praktycznego, z silnym naciskiem na sprawności, z podkreśleniem większego stosowania wszelkiego rodzaju sportów, gier oraz zwiększenia ilości obozów i wycieczek, prowadzących do właściwego ujęcia przyrody w harcerstwie”.

W skład ZHP wchodziły 3 organizacje: Harcerek, Harcerzy i Przyjaciół Harcerstwa. Naczelnymi władzami były: Walny Zjazd, Naczelna Rada Harcerska z Przewodniczącym Związku i Naczelnictwo, czyli Główna Kwatera Harcerek i Główna Kwatera Harcerzy. Walne zjazdy odbywały się co roku, a od r. 1936 (po uchwaleniu nowego statutu) co 3 lata. Wybierano na nich 24-osobowę Naczelną Radę Harcerską, której ciałem wykonawczym był Przewodniczący ZHP i Naczelnictwo.

Pierwszy, jednolity system stopni instruktorskich ustanawiał rozkaz z dnia 25 czerwca 1920 r. Odtąd instruktorzy dzielili się na harcmistrzów i podharcmistrzów. Większość nazw stopni harcerskich stosowanych jest niemal od początków harcerstwa. Nazwy młodzik użył jako jednej z propozycji na nazwę pierwszego stopnia Andrzej Małkowski. Określeń pierwszych 3 stopni: młodzik, wywiadowca i ćwik użyli już w 1912 r. w swoim podręczniku skautowym „Harce młodzieży polskiej” Mieczysław Schreiber i Eugeniusz Piasecki. Później do podstawowych stopni harcerskich dodano stopnie: Harcerz Orli i Harcerz Rzeczypospolitej, które mogły być zdobywane po 17 roku życia.

Ważne znaczenie w działalności harcerskiej miały Zloty. Pierwszy odbył się we Lwowie w dniach od 1 do 3 lipca 1921 r.. Był to Zlot Harcerstwa Lwowskiego, zwołany przez Komendę Chorągwi Lwowskiej dla uczczenia 10. rocznicy powstania na tym terenie pierwszych drużyn skautowych. Wzięło w nim udział ponad 5.000 harcerzy, wraz z delegacjami z całego kraju. Zlot ten był wielką manifestacją patriotyczną. Młodzież uroczyście złożyła hołd obrońcom Lwowa na Cmentarzu Orląt. W wydawanych w Krakowie „Nowościach Ilustrowanych” z 16 lipca opublikowano obszerną relację ze Zlotu. Napisano w niej m.in.: „Przeciągają ulicami gromadki dzieci w skautowych mundurkach. Gdzie idą te zastępy dzieci z radosną powagą w jasnych oczętach, gdzie dąży ten karny i zwarty szyk maleńkich żołnierzy? Co widzą przed sobą te zapatrzone oczy? Oni idą ku Przyszłości. (...) Harcerski huf stoi u granic Polski i strzeże Jej serca, Jej ducha i buduje Jej przyszłość potęgi i mocy”.

W dniach 3-9 lipca 1924 r. w Warszawie odbył się I Zlot Narodowy Harcerstwa Polskiego. 3.709 harcerzy, w tym 152 instruktorów, zgromadziło się na błoniach w Siekierkach. Przyjechali też skautowie z Anglii, Czechosłowacji, Danii, Łotwy i Węgier – łącznie 63 uczestników z zagranicy. Harcerski rozbiły obóz w lasach w rejonie Świdra k. Warszawy. Komendantką obozu liczącego 809 harcerek, 44 instruktorki i 25 skautek z zagranicy, była Olga Drahonowska-Małkowska (1888-1979). I Zlot Narodowy ukazał główne osiągnięcia ruchu harcerskiego spopularyzował go w społeczeństwie.

II Zlot Narodowy Harcerstwa Polskiego odbył się w latach 1928 i 1929. Harcerki zebrały się nad Bugiem, w Rybieńku k. Wyszkowa, w dniach 5-20 lipca 1928 r. Zlot zorganizowany został dla uczczenia 500. rocznicy śmierci Zawiszy Czarnego. Wzięły w nim udział 954 harcerki, 77 instruktorek, 71 polskich harcerek z zagranicy i 35 skautek, głównie z Anglii. 6.700 harcerzy uczestniczyło w Zlocie w Poznaniu, na terenie sąsiadującym z Powszechną Wystawą Krajową, w dniach od 14 do 23 lipca 1929 r. Przybyło wiele reprezentacyjnych drużyn skautowych z Łotwy, Estonii, Danii, Francji, Rumunii i Węgier. Podczas Zlotu czynna była Wystawa ukazująca osiągnięcia 10 lat ZHP w odrodzonej Polsce.

Związek Harcerstwa Polskiego był bardzo dobrze zorganizowany. Drużyny z terenu powiatu, miasta i dzielnicy tworzyły hufce, wchodzące w skład chorągwi. Pracę ich wspierał Zarząd Okręgu, a podlegały odpowiednio Głównej Kwaterze Harcerzy i Głównej Kwaterze Harcerek. Naczelnicy Kwater wchodzili w skład naczelnictwa ZHP. Od r. 1920 Organizacja Harcerzy była członkiem Międzynarodowego Biura Skautowego, a Organizacja Harcerek Światowego Biura Skautek.

Związek otrzymywał znaczącą pomoc państwa w działaniach wychowawczych. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i kolejni prezydenci RP obejmowali nad nim honorowy protektorat. Program harcerstwa uległ wzbogaceniu, rozwinęły się drużyny specjalnościowe (m.in. żeglarskie).

ZHP charakteryzował się dużą elastycznością we wdrażaniu w życie swoich programów wychowawczych. Corocznie organizowane przez Związek obozy, biwaki i zloty były kuźnią patriotycznych postaw wśród młodzieży, które zaowocowały w latach II wojny światowej. Wysoki poziom etyczno-moralny ZHP zawdzięczał wybitnym polskim intelektualistom, wśród których na czoło wysuwali się Władysław Witwicki (1878-1948) – jeden z ojców polskiej psychologii, filozof i historyk filozofii, tłumacz Platona, teoretyk sztuki i artysta oraz Władysław Tatarkiewicz (1886-1980) – filozof i historyk filozofii, estetyk i etyk, historyk sztuki, członek Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk. Wywarli oni duży wpływ na czołowych działaczy harcerskich.

W Organizacji, szczególnie w latach trzydziestych, mogli realizować swoje nowatorskie koncepcje wychowawcze instruktorzy harcerscy. Praktycznym rezultatem tych przemyśleń i działań była działalność społeczna w Organizacji Harcerek ZHP i ruch zuchowy. Metoda zuchowa opracowana została w latach 1927-1929 przez Aleksandra Kamińskiego (1903-1978), który za podstawę metody przyjął zabawę naśladowniczą. Nadał on ruchowi zuchowemu oryginalny narodowy charakter, oderwał go od wzorów skautowych „wilcząt”, stworzył całościowy, aktualny do dnia dzisiejszego, metodyczny, programowy i pedagogiczny system wychowania w organizacji dzieci w wieku 8-11 lat.

Głównym czasopismem ZHP od r. 1917 był „Harcmistrz” (miesięcznik, w latach 1921-1923 kwartalnik), przeznaczony dla instruktorów pracy harcerskiej, wydawany w Poznaniu, a potem w Warszawie (1919-1933). Od r. 1919 nosił podtytuł: Organ Urzędowy Naczelnej Rady Harcerskiej i Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego. Od 1921 r. dodano podtytuł: Organ Naczelnictwa Związku Harcerstwa Polskiego. W latach 1921-1923 „Harcmistrz” ukazywał się jedynie dzięki ofiarności redagującego i finansującego pismo Tadeusza Strumiłły (1884-1958) – doktora filozofii, pedagoga, instruktora harcerskiego w stopniu harcmistrza Rzeczypospolitej, w latach 1923-1925 przewodniczącego ZHP (wydawany był w tym czasie jako kwartalnik).

W r. 1924 „Harcmistrz” połączony został z „Wiadomościami Urzędowymi”. Redaktorem został Stanisław Sedlaczek (1892-1941) – pedagog, instruktor i działacz harcerski, harcmistrz Rzeczypospolitej, zamordowany w Auschwitz-Birkenau. Nakład pisma w r. 1929 wynosił 2 tysiące egzemplarzy. W r. 1933 pismo zostało zlikwidowane, a jego miejsce zajął wydawany od r. 1934 do 1939 kwartalnik (a potem 2-miesięcznik) „Harcerstwo”.

W 20-leciu międzywojennym ZHP był trzecią, po Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, organizacją skautową na świecie.

Przewodniczącymi Naczelnej Rady Harcerskiej w okresie 20-lecia międzywojennego byli kolejno:

* w latach 1919-1920 i 1923-1925 Tadeusz Strumiłło (1884-1958);

* od 1920 do 1923 r. Józef Haller (1873-1960)– generał broni Wojska Polskiego, legionista, harcmistrz, działacz polityczny i społeczny;

* w 1923 r. i w latach 1927-1929 ksiądz dr Jan Mauersberger (1877-1942) – kapelan WP, instruktor harcerski i społecznik, harcmistrz Rzeczypospolitej, w latach 1939-1942 przewodniczący Szarych Szeregów;

* w latach 1925-1926 Roman Bniński;

* od 1926 do 1927 r. Józef Karśnicki;

* w okresie od 1929 do 1931 r. Władysław Sołtan (1870-1943) – prawnik i działacz państwowy;

* od 1931 r. do 1 września 1939 r. Michał Grażyński (1890-1965) – kapitan rezerwy piechoty WP, działacz niepodległościowy, społeczny i harcerski, doktor filozofii i prawa, długoletni komisaryczny wojewoda śląski.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------