Chiński teatr lalek

Teatr lalek (choć w naszej kulturze kojarzący się z przedstawieniami dla dzieci) to jedna ze sztuk, która najbardziej rozwinęła się w krajach azjatyckich, w tym również w Chinach. W czasach Trzech Królestw (220 – 280 r. n.e.) − oprócz ludzi będących odtwórcami śpiewu, tańca i akrobacji − dodatkowymi aktorami na scenę teatralną weszły lalki gliniane, które przekształciły się w kukiełki, pacynki czy marionetki, a z czasem postacie słynnych teatrzyków cieni (o czym napiszę w następnej notce).

Wyróżnia się między innymi lalki: jawajkę – poruszaną od dołu, zza parawanu lub zapadni za pomocą drutów lub patyczków; kukiełkę – osadzoną na drążku i poruszaną za jego pomocą od dołu; marionetkę – poruszaną za pomocą drutów i nitek przez animatorów stojących na podeście ponad sceną; pacynkę – nakładaną jak rękawiczka na dłoń animatora, który porusza jej ręce i głowę swoimi palcami.

Klasyczne przedstawienia – historie wojenne, polityczne, miłosne, obyczajowe lub kryminalne – zyskały nową, oryginalną formę i oprawę. Postacie lalek wędrownych zespołów cieszyły oko i przemawiały do różnorodnego społeczeństwa; zarówno w mieście, na prowincji jak i na wsi.

W Chinach lalki pochodzą z czasów dynastii Shang (1600 – 1046 r. p.n.e.), kiedy zanikał popularny wcześniej (jak w większości kultur) zwyczaj grzebania niewolników i konkubin żywcem z ich zmarłymi panami, a w wyniku czego zastępowaniu ich glinianymi figurkami. Już w Okresie Walczących Królestw (480 – 221 r. p.n.e.), jako rekwizyty, pojawiały się zabawne figurki używane podczas opowiadania i występów wokalnych – stając się popularną formą sztuki.

Występy teatrzyków lalek zostały zmodernizowane dzięki inżynierowi mechanikowi Ma Jun z państewka Cao Wei (istnienie 220 – 265 r. n.e.) Okresu Trzech Królestw. W ramach imprez Bai Xi (sto zabaw) znakomicie wykonane i napędzane wodą lalki poruszały się w rytm melodii. Genialny Ma Jun zainstalował skomplikowany system przekładni, mechanizmów transmisji, korbowodów, które dzięki głównemu kołu napędzanemu wodą, „ożywiał” drewniane figurki.

W czasach dynastii Song (960 − 1279) nastąpił bezprecedensowy boom występów z udziałem różnych lalek, kukiełek poruszanych prętami, kukiełek wodnych, pirotechnicznych marionetek, uczłowieczonych lalek i pacynek.

Wśród mieszkańców Taishun (ziemie położone w prowincji Zhejiang), które są nazywane domem spektakli lalkowych, bardzo często można spotkać pirotechniczne marionetki tj. formę teatralną połączenia lalek z wynalezionym przez Chińczyków prochem. Podczas przedstawienia, lalkarz za pomocą fajerwerków wystrzeliwuje w powietrze bohaterów i postacie mitologiczne. Napędzane systemem petard lalki balansują na tle nieba jakby były żywe. Spektakle te są unikalną formą sztuki ludowej, często wystawiane na targach, podczas rytuałów ofiarnych w świątyniach oraz na festiwalach folklorystycznych.

W czasach Południowej Dynastii Song (1127 – 1279) zdobyła popularność pacynka z Zhangzhou prowincji Fujian, rozprzestrzeniając się na prowincję Guangdong, Tajwan oraz niektóre państwa południowo-wschodniej Azji. Lalkarz podczas przedstawienia kontroluje ruch pacynek za pomocą swoich palców, mogąc manipulować nawet dwoma kukiełkami naraz. Spektakl pacynkowy szczególnie nadaje się do prezentacji scen walki i portretowania ludzkich charakterów.

Prowincja Fujian jest również znana ze strunowych lalek z Quanzhou (Xuan Si Kui Lei), które powstały już na przełomie dynastii Qin i Han, a były znane poprzez kolejne dynastie, aż do dziś. Marionetka z Quanzhou jest skomplikowanym rękodziełem, gdzie wykonanie obejmuje wiele procedur: rzeźbienie niepowtarzalnej głowy, montaż całości postaci, malowanie, wyposażenie w odpowiednie stroje i ozdoby. Bardzo ważnym w jej realizacji jest to, że głowy lalek żeńskich i męskich mają owłosienie (również brody) z prawdziwych włosów ludzkich. Każda kukiełka o wysokości 90 cm, jest wyposażona w 16 do 30 strun służących do poruszania całą postacią i przymocowanych do drewnianej płyty. Podczas pokazu, lalkarz kontroluje ich ruchy za kulisami, wnosząc energię w nieruchome lalki oraz opowiadając wiele wzruszających historii. Przy bardzo rozbudowanych lalkach obsługuje je nawet dwóch do trzech osób. Quanzhou jest chwalone jako miasto lalek i fundament operowy, stając się miejscem powstawania perły chińskiej sztuki ludowej. Pokazy Quanzhou-lalek dorobiły się wielu tradycyjnych sztuk, które zawierają tradycyjny folklor − dialekt Min Nan (język minnański) oraz starożytne zwyczaje południowej Fujian. Pokazy lalkowe Quanzhou zawierają najbogatsze konotacje kulturowe i artystyczne, a także wykazują najdłuższe dziedzictwo wśród chińskich lalek.

Rzadko spotykanymi na scenie są wielkie kukły o wysokości 1,4 m i ciężarze 5 kg – to chuanbei. Dzięki dużemu wzrostowi, wyrazistym rysom twarzy, elastycznym nogom i rękom, marionetka wygląda jak żywy człowiek, mogąc wykonywać prawie wszystkie ruchy jak prawdziwa osoba (polecam poniżej filmik). Ekspresyjna i elastyczna, może się sama ubrać, rozpalić ogień, pić herbatę, kłaniać się w pas, walczyć i grać większość ról przewidzianych fabułą różnych sztuk. Często występuje towarzystwie dzieci, przez co trudno wyrazić opinię, kto jest prawdziwy, a kto nie. Najczęściej obsadzana w sztukach: Dao Xiancao (Kradzież niebiańskiej trawy) i Yu Lianhua (Nefrytowy lotos).

Czasy się zmieniają (taka kolej rzeczy) − ostatnie dwie dynastie (Ming i Qing) bardziej preferowały Xi Qu tj. dramat muzyczny (również nazywany chińską operą), choć trzeba przyznać, że teatrzyki lalek, szczególnie na prowincji, były i nadal są bardzo popularne.

Dzisiaj na Tajwanie istnieje Budaixi, co jest konglomeratem chińskich i tajwańskich sztuk lalkarskich interesujących zarówno dla wysoko wykształconych i prostych ludzi. Cechami odtwarzanych treści jest lojalność, synowska pobożność, moralność i sprawiedliwość, a także miłość, humor i sztuki walki.

Jeśli ktoś z Miłych Czytelników wybrał się − za moją namową w kwietniowym wpisie z 2013 roku − do Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu, to mógł osobiście, w ramach wystawy „Tradycyjne święta chińskie” i „Współczesne malarstwo chińskie gongbi, czyli malarstwo starannego pędzla”, obejrzeć kukiełki z chińskich teatrzyków, łącznie ze skórzaną z teatrzyku cieni.