dedykowane blogerce @Beret w akcji
Szlachetność to wg starożytnych kalokagathia . Ideał ucywilizowania nagiej, przyrodzonej natury człowieka
Czym jest szlachetność?
Synonimem kalokagathii, jej wcześniejszą (attycką, zob. Ael. Dion., Onomata Attika 126,1) jeszcze niedopracowaną myślowo wersją, jest andragathia, czyli szlachetność pochodzenia, rodu, krwi, arystokratyczność, pełnia bycia cywilizowanym człowiekiem honoru, z naciskiem na męstwo i dzielność w przemaganiu swych wrodzonych słabości, braków i nieharmonijności w służbie swojej wspólnocie i Bogu. Po kanonicznych tekstach Arystotelesa o etyce oraz po ich chrześcijańskiej adaptacji, pojęcie andragathia, podświadomie i językowo kojarzące się z mężczyznami i ze społecznością wojowników, odchodzi w przeszłość. Na polu idei pedagogicznych pozostaje kalokagathia, równie odpowiednia dla mężczyzn, co i dla kobiet (ten aspekt równości płci w możliwości osiągnięcia ideału osobowego, podkreślają zwłaszcza autorzy chrześcijańscy). Kusi widzieć w ideale kalokagathii prefigurację idei humanizmu. Jednak ponieważ współczesny humanizm zbyt jest skażony nowożytnymi naleciałościami, taki przekład tego pojęcia może prowadzić do nieporozumień. Czynnik diachronii, mimo podobieństw lingwistycznych, uniemożliwia bezpośrednie wiązanie owych idei „człowieczeństwa”, antycznej (i średniowiecznej) z nowożytną. Grunt historyczny i mentalny oraz model cywilizacyjny, są zbyt znacząco odmienne.
Eustacjusz mówi, że do kalokagathii prowadzić mogą i powinny dzieła poetów, ale dzieła odpowiednio napisane, w odpowiednim duchu skomponowane, pomagające pojąć świat wartości etycznych i jego dość złożoną strukturę wewnętrzną. Widać więc jasno, że humanizm – programowo walczący z „wszelaką” cenzurą, nie byłby zbyt szczęśliwą próbą przekładu antycznej kalokagathii na któreś ze współczesnych pojęć. W antyku i chrześcijaństwie pojęcie „humanitas” określało ideał warstw wyższych, zwracający całą osobowość w stronę państwa (ew. Państwa Bożego) i Boga. W nowożytności „humanitas” kierowała ku bezprzymiotnikowej, dowolnie i różnie określanej wolności.
Niektórzy twierdzą, że ani grecka kalokagathia, ani łacińska humanitas nie dają się adekwatnie przełożyć na żaden z nowożytnych języków. Możliwe, ze tak jest. Są to syntetycznie ujęte ideały cywilizacyjne dwóch kultur różniących się między sobą i odmiennych istotowo od naszej cywilizacji. Ideały zakorzenione w długiej drodze rozwoju refleksji i dziejach kultury greckiej i rzymskiej.
Jest pewnym rozwiązaniem odniesienie pojęcia kalokagathia do edukacji, kształtowania charakteru – bo jest to jedna z głównych składowych greckiego pojęcia. Tutaj też jednak mamy ten sam problem przekładu pojęcia zakorzenionego w całej strukturze mentalnej świata starożytnego i dlatego nigdy w pełni albo za pomocą jednego wyrazu – nie przetłumaczalnego. Grecka paideia, której osią była kalokagathia – to jednak całkiem coś innego, niż nasze wychowanie, kształcenie i edukacja.
Ważnym narzędziem wypracowywania kalokagathii była literatura wszelaka, edukująca etycznie. Jednak taki kontekst znaczeniowy też niezbyt przybliża nas do szukania współczesnego odpowiednika kalokagathii, gdyż zwroty „literatura budująca”, „wychowująca”, „kształtująca charakter” – mają głównie złe konotacje w naszej tradycji umysłowej. W Grecji dominowała literatura służąca wychowaniu (nawet jeśli była frywolna w faktografii, anturażu i słownictwie, to jej ogólny plan był etyczny). Cywilizacja chrześcijańska, gdy dożyła swego millenium, zaczęła przechodzić transformację w kierunku totalnej świeckości. Funkcję strażnika wartości wyższych pełniła i próbowała pełnić w wielu krajach warstwa rycerska oraz wyższa warstwa szlachecka, arystokratyczna oraz duchowieństwo. I w tych warstwach właśnie mogliśmy znaleźć ostatnie przeżytki mężów, których cechowała antyczna kalokagathia.
Kalokagathia jako szlacheckość i nauka szlachetności?
W antyku – mówiąc w przybliżeniu - rozróżniano cztery rodzaje społecznego statusu szlacheckości, bycia dobrze urodzonym (eugeneia):
a) szlacheckość rodowa, dziedziczona b) szlacheckość zasług, dziedziczona c) szlacheckość nabyta d) szlachectwo charakteru, które wypracowała kalokagathia. W sensie szczegółowym była więc ona drogą, celem i efektem starań samowychowawczych człowieka o szlachetnym wnętrzu i charakterze. W sensie szerszym stosowana była do pozostałych trzech typów szlachectwa.
Kalokagathia – najogólniej definiując - była to szlachetność obyczajów, charakteru, duszy i umysłu – odziedziczona lub wypracowana za pomocą pewnych ściśle określonych metod i technik pedagogicznych oraz samorozwojowych.
Krąg znaczeniowy pojęć współdefiniujących i opisujących ideę kalakagathii (na różnych poziomach jej realizacji) stanowią takie pojęcia jak:
wewnętrzna szlachetność, ogłada, polor, bycie cywilizowanym, nobliwość, szlacheckość, szlachetność, heroiczność, bohaterskość, mężność, wyższość rodu i obyczajów, rycerskość, wielkoduszność, moralność, czcigodność, szacowność, zacność sposobu myślenia, prawość charakteru, człowieczeństwo, dzielność, godność, samowiedza, samowychowanie, wspaniałość, świetność, znakomitość, wysoka jakość, wyższość, wspaniałość, mądrość, harmonijność, bycie cywilizowanym. Kalokagathos w j.angielskim b.często oddawano za pomocą słów „dżentelmen”, „rycerz”.
Kalokagathia była czymś, czego się naucza (didaskein, w czym się ćwiczy i wychowuje, askeuein, paideuein ). Określoną metodyką pedagogiczną, która jedne cechy charakteru uczy wzmacniać, a inne – osłabiać, bądź podporządkowywać wyższym. Procesem wychowawczym prowadzonym w szkołach lub w prywatnych domach. Było to kształtowanie charakteru przez wieloletnią, metodyczną pracę z wychowankiem pod kompetentnym i odpowiedzialnym kierownictwem posiadającego estymę i renomę scholarchy lub nauczyciela domowego.
PIĘKNO NA TO JEST, BY ZACHWYCAŁO DO WYSIŁKU
Muzyka, poezja, opowieści mityczne, zdrowie, uroda a nawet prawo stanowione – to wg Greków przykłady piękna (czyli harmonii elementów wskazującej na rozumny czynnik sprawczy), ale piękno tych zjawisk nie może być dobrem samo w sobie. Nie było gorszej nagany dla pedagogów domowych, niż zarzut, że np. w wykładzie dzieł literackich koncentrują się na wyłapywaniu i podreślaniu sensacyjek, nowinek oraz piękna i układu wyrazów (pięknej formy) kosztem pomijania sensu moralnego i analizy etycznej. Jak zwraca uwagę K.Korus, to samo przecenianie nowości i pięknej, zewnętrznej formy, potępia u Ateńczyków Plutarch w swym projekcie programu wychowawczego, jak i św.Paweł, kiedy w 61 r .przyjechał do Aten. Elitarna, arystokratyczno-szlachecka etyka grecka sięgajaca czasów homeryckich schodzi się w swych fundamentach z etyką chrześcijańską.
Prawda w ujęciu Greków ma wymiar etyczny, tzn. jest szukaniem i rozróżnianiem w rzeczach i ich działaniach dobra i zła, bo jak mówił Eurypides: „Nie zdarza się osobno dobro i zło”. Są one splecione. Dobrze wyglądajacy i dobrze ukształtowany, piękny (eumorphia) człowiek, może być sprawcą niecnych i hańbiących czynów lub namawiać do nich a jego słowa uformowane w zgrabne zdania, mogą być godnymi potępienia i moralnie złymi, destrukcyjnymi wypowiedziami.
Piękno jest atrakcyjnym, pociągającym układem form. Gdy rozpatruje się je abstrahując od treści, okazuje się jedynie iluzją tworzącą dalsze fikcje i szkodliwą dla charakteru. Plutarch mówi tak: To, co zawiera w sobie wiele wdzięku powoduje niepokój i wprowadza na złą drogę. Stoicy, na przykładzie poezji, ujmowali to jeszcze bardziej zdecydowanie i jasno: „Wiersz jest piękny, gdy zawiera mądrą myśl”. I tu zbliżamy się do istoty pojęcia kalokagathii. Piękno, jeśli jest tylko pięknem formy, która jest pusta (kenos) bądź zawiera fałszywe (phaulos) albo szkodliwe myśli i treści – przestaje…być pięknem. Traci prerogatywy bycia rzeczą dobrze piękną. Jest ujrzane jako rzecz źle piękna. Najprecyzyjniej ujmował to Platon, mówiąc, że to, co jest dla nas źródłem przyjemności, zawiera w sobie „szalone bóstwo” chcące doprowadzić nas do zguby. Jedynym rozwiązaniem jest „podejść do źródła i poskramiając to szalone bóstwo przy pomocy innego bóstwa trzeźwego przywieść je do rozumu.” Na tym polega istota myśli jako kierowniczej i rozsądzającej władzy duszy. Taki jest właśnie sens kalokagathii: postrzegając rzecz piękną (piekne zjawisko, zachowanie, czyn) mamy za zadanie nie – jak mówi Plutarch – drżeć i padać na kolana – oddając jej zabobonną cześć, lecz rozpoznać jej sens i zawartość moralną i albo zaakceptować naszą pozytywną na dobre piękno reakcję, albo poskromić naszą fascynację pustym lub złym pięknem przy pomocy rozumnego myślenia (logos). W świecie piękna, kalokagathia to bycie dobrze pięknym, bycie moralnie pięknym. Kalokagathia to postulat oceniania piękna ze względu na jego właściwosci etyczne, wychowawcze i sprzyjające formowaniu szlachetnego charakteru. Kalokagathia to bycie dobrze pięknym. „Dobrze”, czyli przedstawiając soba wartości wyższego rzędu (agathos w j.greckim ma sens zbliżony do tego, co my nazywamy „wartością”). Dobrze pięknym, czyli pięknym w sposób wartościowy, pięknym moralnie, pięknym wewnętrznie, szlachetnym.
Taki jest przez dziesiątki wieków niezmienny sens greckiej etyki klas wyższych i jej wkład w dzieje ludzkości.
============================
ANEKS
1. Istniejące polskie przekłady greckiego terminu kalokagathia (wybór): pełna doskonałość moralna, szlachectwo duszy, duchowa doskonałość, szlachetność, prawość obyczajów, zacność, piękno moralne.
2, Uściślenie pojęć
Kalokagathia
- wiedza o rzaczach godnych pożądania i o sposobach osiągania rzeczy godnych pożądania
wyższa niż u większości ludzi (niezrównana, od bogów pochodząca, podobna do bogów, niebiańska ) sprawność omijania błędów i dzielnego, aż do heroiczności, przewyciężania trudności własnym wysiłkiem
- z wolnej woli dokonany wybór tego, co bardziej się godzi, tego, co wznioślejsze.
Ideał osobowy warstw wyższych w antyku i chrześcijaństwie.
Istota ideału osobowego:
- kalokagathia (szlachetność, odkrycie swego boskiego pochodzenia i upodabnianie się do Boga)
Główne cnoty towarzyszące kalokagathii (jak mówi Cebes: „siostrzane”):
– dikaiosyne, andreia, sophrosyne (sprawiedliwość, męstwo, samoopanowanie)
– sophia, phronesis (mądrość, rozwaga)
Sfery, w których kalokagathia się realizuje:
- pobożność, eusebeia (u chrześcijan: wiara, pistis)
- filantropia, philanthropia (u chrześcijan: agape, pełnia miłości chrześcijańskiej)
