PLATON CZYTANY PRZEZ SIMONE WEIL JAKO PRZYGOTOWANIE EWANGELII

 

Wiele czasu, energii i natchnienia poświęcała Simone Weil całej tradycji greckiej. Dokonywała niezwykle wnikliwej egzegezy tekstów orfickich, pitagorejskich i platońskich. W dziełach tych – jak pisał św.Augustyn – wielkich ludzi, odkrywała z pasją zakochanego „archeologa mądrości”, zagubione, zaciemnione ziarna wielkich prawd religijnych, prawd o Bogu, prawd będących prefiguracją i przygotowaniem Ewangelii.

 

Dziś trzeba by wyjątkowo złej woli lub ignorancji, by wzniosłym słowom greckiego geniuszu metafizycznego i teologicznego, platońskiej myśli zarzucać panteizm lub politeizm. Wg św.Augustyna to właśnie mistrz Platona, Sokrates, był tym, który zwalczał panteizm i wielobóstwo:

 

Sokrates tym, „którzy ten świat widzialny uważali za najwyższego Boga, wytykał ich nikczemność i wykazywał, że wobec tego cześć należy się lada kamieniowi jako cząstce najwyższego Boga. Jeśli zaś to budzi w nich odrazę, niechże zmienią zdanie i szukają jedynego Boga, którego jednego myśl nasza nie dosięga, a którego tworem jest każda dusza i cały świat.”

 

Według Ojca Kościoła, Klemensa z Aleksandrii, Platon był przyjacielem prawdy, wskazywał na nadzieję pośmiertną, krainę Boga nazwał krainą idei, głosił koncepcję upodabniania się do Boga, uznawał Boga za ojca wszystkiego, robił aluzje do istnienia Trójcy Świętej i Zmartwychwstania, dopuszczał relację Syn-Ojciec w obrębie życia boskiego, zdawał się opisywać życie chrześcijan w Teajtecie, zapowiedział niedzielę jako dzień pański, wskazywał aluzyjnie na Boży plan Zbawienia. 

 

Św.Teodoret z Cyru, ojciec Kościoła z V wieku, tak mówi o tradycji platońskiej:

 

„Platon w Timajosie sformułował godne najwyższego podziwu myśli na temat bytu.”

 

„Platon i Sokrates przepędzili gromadę fałszywych bogów, a kazali szanować i bać się wyłącznie Władcy wszechrzeczy(...)”.

 

[Platon] wiedział o istnieniu Władcy i Sprawcy wszechświata oraz o istnieniu Ojca owego sprawcy.”

 

„I tak na przykład tłumacząc myśl Platona, Plotyn i Numenios powiadają, że głosi on istnienie trzech bytów ponadczasowych i wiecznych: Dobra, Rozumu i Duszy wszechrzeczy. Dobrem Platon zwał istotę, którą nazywamy Ojcem; Istotę, którą Platon nazywał Rozumem, my zwiemy Synem i Logosem (Słowem); jako Duszę Platon określał wszechożywiającą potęgę, którą natchnione pisma zwą Duchem świętym.” 

 

Teologia Ojców Kościoła pierwszych wieków jest teologią stricte platońską. Św.Hieronim w swych listach pisze o największym filozofie chrześcijańskim Orygenesie, że poznał zasady chrześcijaństwa od...Platona, Arystotelesa, Numeniosa i Kornutusa. 

 

Simone Weil nazywała elementy tradycji orfickich i wczesnych kosmogonii greckich oraz myśl Pitagorasa, Platona i Arystotelesa oraz ich kontynuatorów – tradycjami proroczymi. Miała w tym wielkiego poprzednika, św.Pawła, który w Dziejach Apostolskich podczas swego wystąpienia na ateńskim Areopagu, cytuje i nazywa prorokiem wielkiego poetę-teologa wczesnogreckiego – Epimenidesa. W takim świetle chrześcijaństwo jawi się realizacją tęsknot i przeczuć najlepszych ludzi świata starożytnego. Jak to ujął św.Augustyn: „Gdybyż ci wielcy ludzie mogli znowu żyć wśród nas, z pewnością poznaliby, czyje nauczanie prędzej ludziom dobra przysporzyło, i zmieniwszy jedynie niektóre drobne szczegóły swej nauki zostalibny chrześcijanami, jak to za naszych czasów uczyniła niedawno większośc platoników [np. Justyn Męczennik, Klemens z Aleksandrii, Synezjusz, Mariusz Wiktoryn - przypis mój, wawel].” [Św.Augustyn – O wierze prawdziwej]

 

Docenieniu tradycji wielkich Greków szczególnie przysłużył się św.Augustyn. Jak pisze Juliusz Eska w komentarzu do jego Dialogów filozoficznych:

 

„U neoplatoników znalazł Augustyn naukę o Logosie – Boskim Słowie, o oświeceniu ludzi boskim światłem, o Bogu – bycie niematerialnym i wiecznym, o tym, że rzeczy materialne i przemijające nie zasługują na nazwę bytów, że to, co istnieje jest dobre w takim stopniu, w jakim istnieje, że zło jest ze swej natury brakiem i nie posiada bytu.

 

               Poznanie filozofii neoplatońskiej było dla Augustyna oczyszczeniem i uduchowieniem jego chrystianizmu. Uzdolniło go do zrozumienia pojęcia czystej duchowości.(...)Zgodnośc niektórych partii Ennead Plotyna z prologiem Ewangelii św.Jana oszołomiła Augustyna i wywołała jego entuzjazm(...).” 

 

Czyż może dziwić to, że szczególnie zafascynował św.Augustyna platonizm w ujęciu Plotyna, wszak – jak to ujął E.R.Dodds – w Plotynie „zbiegają się niemal wszystkie główne nurty myśli, które doszły do niego z ośmiu stuleci greckiej spekulacji filozoficznej; tutaj ma swe źródło nurt nowy, którego przeznaczeniem było użyźniać umysły ludzi tak różnych jak (...) Boecjusz, Dante i Mistrz Eckhart, Coleridge, Bergson i T.S.Eliot”. 

 

Współbrzmienie tradycji platońskiej i chrześcijańskiej i ich daleko posuniętą – acz nie zupełną, co zawsze Simone Weil podkreśla - strukturalną tożsamość pokazują słowa Ameliosa z Etrurii. Amelios był uczniem Plotyna, autorem zaginionych wykładów filozoficznych oraz wydawcą pism Numeniosa z Apamei. Oto jak jego opinię o prologu Ewangelii św.Jana relacjonuje Euzebiusz z Cezarei: 

 

„A przecież Plutarch i Plotyn słuchali ponadto boskich Ewangelii. Wskazuje na to wyraźnie Amelios, prymus w szkole Porfiriusza. Jest on pełen podziwu dla wstępu do teologii Jana i mówi w ten sposób: „On tedy był istniejącym zawsze Logosem (Słowem), na wzór którego powstały wszystkie byty stworzone; tak samo mógłby myśleć nawet Heraklit! – Na Zeusa, wszak i ten barbarzyńca twierdzi, że Logos, postawiony w szeregu i godności pierwszej zasady, jest u Boga i sam jest Bogiem, że przez niego powstało absolutnie wszystko, w nim każda stworzona istota żyjaca stała się życiem i bytem; on zaś przyjął ciało i w ciało odziany ukazał się jako człowiek, ale równocześnie ukazywał wielkość swej natury, a po śmierci bez wątpienia powrócił do boskiej natury i jest Bogiem, tym samym Bogiem, jakim był przed zstąpieniem w ciało, w cielesność i w człowieka.” [Eus., P.E. XI, 18, 26-19,3]. 

 

Jeśli chodzi zaś o centralny dogmat chrześcijański, to warto przytoczyć jak w pewnym fragmencie Państwa Bożego daje Augustyn piękny przykład hermeneutyki, wyjaśniając jak w podstawowych tezach myśli platońskiej skrywa się przeczuwana tajemnica Trójcy świętej:

 

„Filozofowie, o ile wiemy, całą wiedzę filozoficzną na trzy części podzielili, a raczej spostrzegli to, że z trzech części się składa... Nie wynika bynajmniej z tego, żeby filozofowie w tych trzech częściach wiedzy filozoficznej mieli na myśli troistośc w Bogu, jakkolwiek powiadają, że ten podział Platon pierwszy wynalazł i zalecał, który Boga uważał

 

1. i za twórcę wszystkich natur

 

2. i za dawcę rozumu

 

3. i za tego, co miłość wdraża wiodącą nas do dobrego i szczęśliwego żywota”. [Św.Augustyn – Państwo Boże]. 

 

Warte powtórzenie jest to – nie tak często wcale dostrzegane - głębokie augustyńskie odczytanie podstaw filozofii Platona jako prefiguracji trzech osób Trójcy Świętej:

 

1. (pierwsza osoba) Twórca wszystkich natur
2. (druga osoba) Dawca rozumu
3. (trzecia osoba) Ten, co wdraża miłość 

 

Może zaiste rację miał Numenios mówiąc, że "Platon to po prostu Mojżesz mówiący po attycku”? [Numenios fr.9.] 

 

Przejdźmy zatem do szczegółowej prezentacji kongenialnego odczytania greckich, „profetycznych” względem chrześcijaństwa, myśli przez Simone Weil, które można znaleźć przede wszystkim w tomie Intuicje przedchrześcijańskie  (Intuitions pre-chretiennes, Ed.La Colombe 1951) i Źródła greckie (La Source grecque, Ed. Gallimard 1953). [Opieram się na wyborze, przekładzie i uporządkowaniu fragmentów dokonanym przez Karola Tarnowskiego, tytuły rozdziałów pochodzą od K.Tarnowskiego i ode mnie, dla ułatwienia orientacji w tekście cytaty z Platona wyobrębniłem niebieską czcionką]

 

 

 

1. IDEA POŚREDNICTWA - GRECKIE „OBJAWIENIE”

 

S. WEIL: Cała cywilizacja grecka jest poszukiwaniem mostów do prze­rzucenia pomiędzy nędzą ludzką i doskonałością boską. Ich sztuka, z którą nic nie da się porównać, ich poezja, ich filozofia, nauka, której byli twórcami (geometria, astronomia, mechanika, fizyka, biologia), nie były niczym innym, jak mostami. Wynaleźli ideę  p o ś r e d n i c t w a. Zachowaliśmy te mosty, by je oglądać. Wie­rzący tak, jak i niewierzący. Ale nie mamy prawie żadnego śladu duchowości greckiej aż do Platona(...)

 

(...)Fragmenty orfickie, Pitagorejczycy. Centrum cywilizacji greckiej. Nie wiemy o nim prawie nic, jak tylko przez Platona.

 

Fragmenty Heraklita, Logos, Zeus, wieczny ogień, fragment Kleantesa.

 

Hippolit Eurypidesa: absolutna czystość po to, by osiągnąć mi­styczne obcowanie z boskością.

 

Platon. Wiedzieć dwie rzeczy na jego temat:

 

1 — To nie jest człowiek, który wynalazł doktrynę filozoficzną. W przeciwieństwie do wszystkich innych filozofów (bez wyjątku, sądzę) powtarza nieustannie, że nic nie wymyślił, że tylko naśla­duje tradycję, którą czasem nazywa, czasem nie. Trzeba mu wierzyć na słowo.

 

Inspiruje się poprzednimi filozofami, których fragmenty posia­damy i których systemy zasymilował w najwyższej syntezie, swoim mistrzem, Sokratesem, tradycjami greckich wtajemniczeń, o któ­rych nie wiemy prawie nic, poza tym co nam Platon przekazał, tradycją orficką, tradycją misteriów Eleuzis, tradycją pitagorejską, która jest matką cywilizacji greckiej, i bardzo prawdopodobnie tra­dycjami Egiptu i innych krajów Wschodu. Nie wiemy, czy Platon był tym, co najlepsze w duchowości greckiej: nie zostało nam nic innego. Pitagoras i jego uczniowie bez wątpienia jeszcze wspa­nialsi.

 

2 — Posiadamy z Platona tylko dzieła popularyzacyjne, przezna­czone dla szerokiej publiczności. Można je porównać do przypo­wieści z Ewangelii. Z tego, że taka czy inna idea nie znajduje się w nich (albo nie jest jasno wyrażona), nie wynika jeszcze bynaj­mniej, że Platon i inni Grecy jej nie mieli.

 

Trzeba próbować przeniknąć w głąb, czepiając się wskazówek, często bardzo nikłych, zbierając w jedno teksty rozproszone.

 

Moja interpretacja: Platon jest mistykiem autentycznym, a na­wet ojcem mistyki zachodniej (...)

 

2. STWORZENIE, CZYLI TIMAIOS

 

PLATON, Timaios 28a, 28b: Wszystko, co powstaje, ma nie­uchronnie twórcę, bo jest całkowicie niemożliwe, żeby było two­rzenie bez twórcy. Kiedy artysta spogląda na to, co jest wieczne i identyczne z samym sobą, i kiedy posługując się tym jako mo­delem odtwarza jego istotę i świetność, wtedy dokonuje się nie­uchronnie coś doskonale pięknego. Kiedy spogląda na to, co prze­mija, jeżeli jego model przemija, to, co powstaje, nie jest piękne.

 

SIMONE WEIL: Linie bardzo ciemne, kiedy nie ma się klucza, jasne, kiedy się go ma. Ten klucz to fakt, że Platon tworzy teorię twórczości artystycznej i twórczości boskiej przez analogię. Ana­logia dobrze wybrana, jeżeli dowodem boskiego pochodzenia świata jest jego piękno. Dlaczego ten obraz jest bardziej usprawiedliwiony niż obraz zegara? Bo dzieło sztuki, tak jak poznanie, jak miłość, zawiera  n a t c h n i e n i e.

 

Te linie zawierają kompletną teorię twórczości artystycznej, teorię doświadczalną. Jeśli artysta usiłuje naśladować albo przed­miot zmysłowy, albo fenomen psychologiczny, uczucie etc. robi dzieło przeciętne. W twórczości najwyższego rzędu, uwaga artysty jest skierowana w stronę milczenia i pustki; z tego milczenia i z tej pustki zstępuje natchnienie, które się rozwija w słowa albo w formy. Model jest tutaj źródłem transcendentnej inspiracji(...)

 

Gdy się porównuje świat do dzieła sztuki, nie tylko akt tworzenia, ale także Opatrzność jest porównana do natchnienia artystycznego. Tzn., że w świecie, tak jak w dziele sztuki, jest celowość bez żad­nego wyobrażalnego celu. Wszystkie produkcje ludzkie są organi­zowaniem środków do określonych celów, z wyjątkiem dzieła sztuki, w którym jest organizowanie środków, jest niewątpliwa celowość, ale gdzie nie można uchwycić żadnego celu. W pewnym sensie cel nie jest niczym innym, jak zespołem użytych środków; w innym sensie cel jest całkowicie transcendentny. Dokładnie tak samo jest ze światem i jego biegiem, którego cel jest nieskończenie transcen­dentny i niewyobrażalny, ponieważ jest nim sam Bóg. Sztuka jest więc jedynym terminem prawowitego porównania. Co więcej, tylko to porównanie prowadzi do miłości. Używa się zegarka nie kochając zegarmistrza, ale nie można słuchać z uwagą doskonale pięknego śpiewu nie kochając autora pieśni i śpiewaka. I nawzajem, zegar­mistrz nie musi kochać, żeby wykonać zegar, podczas gdy twórczość artystyczna nie jest niczym innym jak miłością.

 

PLATON 30a: Powiedzmy teraz dla jakiej przyczyny kompozytor skomponował wszystko, co powstaje i ten świat. Był dobry, a w tym, który jest dobry, w żadnym wypadku, w żaden sposób, nigdy nie ma zawiści. Będąc bez zawiści, chciał, żeby wszystkie rzeczy sta­wały się jak najpodobniejsze do niego samego(...)

 

31b: Trzeba powiedzieć, że ten świat jest bytem żywym, który ma duszę, który jest bytem duchowym i że naprawdę został takim zrodzony przez Opatrzność Boga.

 

Na wzór którego z bytów żyjących stwórca go stworzył?(...) Świat jest całkowicie podobny do istoty żywej, której wszystkie inne — rozpatrywane indywidualnie lub według gatunków — są częściami. Ten byt zawiera w sobie wszystkie duchowe byty żyjące, tak jak świat zawiera w sobie nas i wszystkie widzialne zwierzęta. Do tego bytu najpiękniejszego z bytów duchowych, absolutnie dosko­nałego pod każdym względem, Bóg chciał upodobnić żywy byt widzialny, mający wewnątrz siebie wszystkie byty żywe, podobne mu naturą(...) Aby ten świat dzięki swej jedności był podobny do najdoskonalszej istoty żywej, Stwórca nie stworzył dwóch światów, ani ich nieskończonej ilości, tylko ten jeden świat, syna jednorodzo-nego, który był, jest i będzie,

 

34c: Bóg stworzył duszę pierwszą i starszą od ciała ze względu na pochodzenie jej i dzielność, żeby rozkazywała mu jako pani i żeby ono było jej posłuszne.

 

S. WEIL: Platon, kiedy mówi świat lub niebo, chce powiedzieć naprawdę Dusza Świata; tak jak kiedy nazywamy przyjaciela jego imieniem mamy na myśli jego duszę, a nie ciało. Ten byt, który Platon nazywa Duszą Świata, jest jedynym Synem Boga; Platon mówi: „jednorodzony" tak jak św. Jan. Widzialny świat jest jego ciałem. To nie implikuje żadnego panteizmu; nie jest on w widzial­nym świecie, tak jak nasza dusza nie jest w naszym ciele. Platon mówi to wyraźnie gdzie indziej. „Dusza Świata jest nieskończenie większa niż materia, zawiera materię i obejmuje ją ze wszystkich stron...” Została zrodzona przed światem widzialnym, przed po­wstaniem czasu, jest zatem odwieczna. Rozkazuje światu material­nemu, jak pan niewolnikowi. Zawiera w sobie substancję Boga zjednoczoną z pierwiastkiem materialnym.(...)

 

Model, na podobieństwo którego Dusza Świata jest zrodzona, jest żywym duchem. Jest zatem osobą. Jest duchem absolutnie do­skonałym pod każdym względem. Jest więc Bogiem. Są więc trzy osoby boskie: Ojciec, jedyny Syn i Model(...) Z chwilą, kiedy zastą­pimy model natchnieniem, odpowiedniość tego obrazu w zastoso­waniu do Ducha Św. jest oczywista. Nawet zachowując porównanie w postaci najbardziej wulgarnej, kiedy malarz robi portret, model jest łącznikiem między artystą i obrazem(...)

 

Uczestniczenie Ducha Świata w proporcji i harmonii nie ma się rozciągać tylko na funkcję porządkującą Słowa. Ma się rozciągać w znacznie głębszym sensie. Proporcja i harmonia są synonimami. Proporcja jest związkiem ustanowionym między dwiema liczbami poprzez średnią proporcjonalną; i tak 3 ustala proporcję między 1 i 9, mianowicie 1/3 = 3/9. Harmonia jest określona przez Pitagorejczyków jako jedność przeciwieństw. Pierwszą parą przeci­wieństw jest Bóg i stworzenie. Syn jest jednością tych przeci­wieństw, średnią geometryczną, która ustala między nimi pro­porcje: Pośrednik.

 

PLATON 48a: Ale umysł rządzi koniecznością dzięki perswazji. Przekonywuje ją do prowadzenia wszystkich rzeczy, które się stają  ku temu, co najlepsze.

 

S. WEIL: Bóg nie gwałci przyczyn wtórnych, żeby osiągnąć swoje cele. Osiąga wszystkie swoje cele poprzez nieugięty me­chanizm konieczności, nie psując żadnego jego elementu. Jego mądrość pozostaje w górze (a kiedy schodzi to, jak wiemy, z tą samą dyskrecją). Każde zjawisko ma dwie racje bytu, z których jedną jest przyczyna w mechanizmie natury, druga się umiejsca­wia w opatrznościowym układzie świata i nigdy nie wolno używać jednej, jako wyjaśnienia na planie, do którego należy druga(...)

 

Dlatego właśnie, że Opatrzność rządzi światem, tak jak na­tchnienie rządzi materią dzieła sztuki, jest ona także dla nas źró­dłem natchnienia. Zamysł stołu w umyśle stolarza wytwarza tylko stół i nic więcej. Ale dzieło sztuki, które jest skutkiem natchnienia artysty, jest źródłem natchnienia dla tych, którzy je kontemplują., Poprzez nie miłość, która jest w artyście, rodzi podobną miłość w innych duszach. Tak poprzez świat działa Miłość absolutna.

 

Ta transcendentna koncepcja Opatrzności jest najistotniejszą nauką Timaiosa. Nauką o takiej głębi, że nie mogę uwierzyć, by mogła zagościć w myśli ludzkiej  inaczej, niż przez objawienie. 

 

3. UPADEK I ŁASKA

 

S. WEIL: Kiedy dusza raz upadła, problem zbawienia. Trzy drogi: spra­wiedliwość, miłość, poznanie. Trzech pośredników: Sprawiedliwy, Miłość, Prometeusz. Trzech, czy jeden i ten sam? Ten sam. (jest jeszcze czwarty: Dusza Świata i czwarta droga: mikrokosmos).

 

PLATON: Fajdros 246a—c: Oto pochodzenie istot żyjących, nie­śmiertelnych i śmiertelnych Wszystko, co jest duszą, opiekuje sią tym, co jest bez duszy i przebiega niebo przechodząc przez formy, które się zmieniają. Dusza doskonała i uskrzydlona lata w przestworzach i rządzi całym światem. Ta, która traci skrzydła, spada, póki nie napotka ciała stałego, w którym mieszka; przyjęła ziem­skie ciało.

 

246d: Zasadniczą własnością skrzydeł jest podnosić w górę to, co ciąży...

 

S. WEIL: Niemożliwe powiedzieć jaśniej, że skrzydło jest  o r g a ­n e m   n a d p r z y r o d z o n y m, że jest ł a s k ą.

 

PLATON: ...w przestworza, tam, gdzie mieszka rasa bogów; jest między rzeczami cielesnymi tym, co ma najwięcej pokrewieństwa z boskością(...)

 

247d—e: Tak jak myśl Boga karmi się duchem i najczystszą wie­dzą, tak samo myśl każdej duszy otrzymuje wszystko, co jej od­powiada; kiedy spostrzega poprzez czas rzeczywistość, kocha ją i kontempluje, karmi się prawdą i jest szczęśliwa, aż ją ruch obro­towy nie przyniesie na to samo miejsce. Podczas tego obiegu, widzi samą sprawiedliwość, rozum, wiedzę(...) Tak samo kontempluje i karmi się innymi bytami prawdziwymi; później zanurzając się znowu w głąb nieba wraca do siebie.

 

S. WEIL: (Bóg karmi się Bogiem. Dusza  k a r m i  się Bogiem).

 

Widać tutaj jasno, czym są idee Platona. To są najwyraźniej i zwyczajnie  a t r y b u t y  B o g a.

 

PLATON 248c: A oto prawo konieczności: dusza idąca za Bo­giem, która spostrzeże coś z prawdy, aż do następnego obrotu jest poza nieszczęściem. Gdyby mogła to robić zawsze, zawsze byłaby bezpieczna. Ale kiedy, nie mogąc nadążyć, nie widzi i kiedy przy­padkiem napełni się zapomnieniem i złem, stanie się ciężka, traci w swojej ciężkości skrzydła i upada na ziemię...

 

249b—c: Dusza, która nigdy nie widziała prawdy, nigdy nie przy­bierze tej (ludzkiej) formy. Bo jest koniecznością żeby człowiek mógł rozumieć, rozumując według pojęć wyprowadzonych z wielu wrażeń(...) Otóż to stanowi przypomnienie rzeczy, które nasza dusza widziała, kiedy szła w ślad za Bogiem, kiedy widziała to, co nazy­wamy rzeczywistością i wynurzała się w stronę bytu rzeczy­wistego.

 

S. WEIL: W ten sposób każdy byt ludzki, bez żadnego wyjątku, łącznie z najbardziej poniżonym niewolnikiem, ma duszę, która pochodzi ze świata położonego ponad niebem, tzn. od Boga i która jest powołana, żeby do Niego powrócić. Znakiem tego pochodzenia i tego powołania jest zdolność formowania pojęć ogólnych, zdol­ność, która istnieje w różnym stopniu u wszystkich ludzi; bez niej żadne dziecko nie nauczyłoby się mówić. Między bytami ludzkimi są tylko różnice stopnia, które są przypadkowe i zmienne. Z istoty są one identyczne i wobec tego równe.

 

"Jeden z najstraszniejszych skutków upadku widzi Simone Weil w zbiorowym życiu w świecie cieni, czyli pozornych wartości, kondensujących się w prestiżu społecznym. W tym świecie jakże mogłaby się pojawić doskonała sprawiedliwość, wcielenie boskiej sprawiedliwości? Tylko jako obdarta z wszelkiego prestiżu, nierozpoznana przez ludzi i skazana na śmierć. To jest Doskonały Sprawiedliwy z Republiki, wizja naprawdę prorocza, równa starotestamentowym." [przyp. K.T.]

 

S. WEIL: Żeby to zrozumieć, trzeba sobie przypomnieć obraz wielkiego zwierzęcia. Społeczność ludzka i jakakolwiek zbioro­wość wewnątrz tej społeczności, jest jak wielkie i potężne zwierzę, którego upodobania i antypatie byłyby studiowane i zebrane w traktat przez człowieka przeznaczonego do jego pielęgnowania. Moralność nie jest niczym innym.

 

PLATON, Republika, VI 493a: Ktokolwiek jest zbawiony i staje się tym, czym powinien być, mimo, ze państwa mają taką struk­turę, ten, jeśli chcemy powiedzieć prawdę, musi być nazwany zba­wionym z przeznaczenia Boga.

 

S. WEIL: Jest niemożliwością stwierdzić bardziej kategorycznie, że łaska jest jedynym źródłem zbawienia, że zbawienie pochodzi od Boga, a nie od człowieka (...)

 

Z wyjątkiem przeznaczonych, którzy wyszli z jaskini, albo są na dobrej drodze do wyjścia, wszyscy wybieramy jako skarby do­bra, których substancją jest prestiż społeczny. To jest prawdziwe nawet dla pragnień, które wydają się mieć wyłączny związek .z jednostką(...)

 

Prestiż społeczny, jak sama nazwa wskazuje, jest czystym złu­dzeniem, czymś co nie ma żadnego istnienia. A jednak siła jest utworzona w 9/10 z prestiżu i determinuje wszystko w tym świecie.

 

Całkowite zrezygnowanie z wszelkiego prestiżu jest tym, co św. Jan od Krzyża nazywa ogołoceniem duchowym. Przez nie jedynie osiągamy Boga. Dlatego Chrystus powiedział: „Ojciec, który jest w ukryciu"; to jest to samo, co Ojciec, który jest w niebie.

 

Platon wiedział, że doskonała i rzeczywista sprawiedliwość musi być bez prestiżu. To brak prestiżu, a nie cierpienie jest samą istotą Męki(...) Trzeba było cierpienia o charakterze pokutnym, bo człowiek nie jest naprawdę ogołocony z wszelkiego uczestnictwa w prestiżu społecznym, póki go sąd karny nie wyrwie ze społeczeństwa. 

 

4. DOSKONAŁY SPRAWIEDLIWY

 

PLATON, Republika, II 360: Nie odejmijmy nic, ani niesprawie­dliwości niesprawiedliwemu, ani sprawiedliwości sprawiedliwemu, ale ustawmy jednego i drugiego w ich doskonałości (...) Opiszmy sprawiedliwego, człowieka prostego i szlachetnego, chcącego, jak mówi Aisćhylos, nie pozornej, ale rzeczywistej sprawiedliwości. Trzeba mu więc odjąć pozory(...) Niech będzie ogołocony ze wszyst­kiego z wyjątkiem sprawiedliwości. Nie popełniwszy nigdy niespra­wiedliwości niech ma reputację największej niesprawiedliwości, że­by został w swojej sprawiedliwości wypróbowany (...) Będąc w tym stanie sprawiedliwy, zostanie ubiczowany, torturowany, związany, wypalą mu oczy i na koniec tych wszystkich cierpień zostanie wbity na pal (...) 

 

Pokaż nam nie tylko, że sprawiedliwość jest więcej warta od niesprawiedliwości, ale dzięki czemu sama ze siebie czyni dobrym tego, którą ją ma, niezależnie od tego, czy będzie widoczna, czy ukryta przed bogami i ludźmi.

 

S. WEIL: Platon, przypuszczając, że doskonały sprawiedliwy nie będzie jako taki rozpoznany przez bogów, przeczuwa najbardziej przeszywające słowo, które jest w Ewangelii: Boże mój, czemuś mnie opuścił?

 

Przyczyna cierpienia sprawiedliwego, którą ukazuje Platon, jest inna niż odkupienie, wzięcie na siebie kary, która pojawia się w chrześcijaństwie i już w Prometeuszu Aischylosa.  Ale  miedzy obydwiema myślami jest łącznik. To na skutek odwrócenia dokonanego przez grzech pierworodny jest ta niewspółmierność między  pozorami a rzeczywistością, która zmusza doskonałą sprawiedliwość do pojawienia się tu na ziemi pod postacią skazańca. Gdybyśmy byli niewinni, pozór byłby samym kolorem rzeczywistości, a nie zasłoną do rozdarcia(...)

 

Ów doskonały sprawiedliwy jest, bez wątpienia, także modelem boskim i szczęśliwym z Teajteta. Kiedy Platon mówi o upodobnieniu do tego modela, słowo „upodobnienie" ma sens, który mu dajemy dzisiaj, tzn. podobieństwa. Tylko sens jest ści­ślejszy, bo chodzi o podobieństwo takie, jakie istnieje między dwiema mapami o różnych podziałkach gdzie odległości są różne, a stosunki identyczne. Bo słowo „upodobnienie" po grecku, zwłaszcza u Pitagorejczyka, jakim był Platon, jest terminem geometrycznym, który się odnosi do identyczności stosunków, do proporcji. Kiedy Platon mówi o upodobnieniu do Boga, nie chodzi już o podobieństwo, bo żadne podobieństwo nie jest możliwe, ale o proporcję. Proporcja między ludźmi i Bogiem jest możliwa tylko przez pośrednictwo i boski model, doskonały sprawiedliwy, jest pośrednikiem między sprawiedliwymi i Bogiem. 

 

5. POWRÓT DO DOBRA, NAWRÓCENIE

 

S. WEIL: Rozpoznając, że łaska pochodząca od Boga jest nie­zbędna, na czym ona polega, dzięki jakiemu postępowaniu się wypełnia, w jaki sposób człowiek ją przyjmuje? Teksty: Republika, Fajdros, Uczta. Platon posługuje się obrazami.- Podstawową myślą tych obrazów jest to, że dyspozycją duszy, która odbiera i przyj­muje łaskę, nie jest nic innego, jak miłość. Miłość Boga jest ko­rzeniem i fundamentem filozofii Platona.

 

Myśl podstawowa: Miłość skierowana w stronę swojego właści­wego przedmiotu, tzn. doskonałości, nawiązuje  k o n t a k t   z jedy­ną rzeczywistością absolutnie realną. Protagoras mówił: Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Platon odpowiada: Nic, co nie dosko­nałe, nie jest miarą żadnej rzeczy i „Bóg jest miarą wszystkich rze­czy" (Prawa).

 

Dobro jest ponad sprawiedliwością i innymi cnotami; poszuku­jemy je o tyle, o ile są dobre.

 

PLATON Uczta 205e—206a: Nie jest prawdą, że człowiek ceni to, co jest jego. Nie ma innego przedmiotu pragnienia dla czło­wieka, jak tylko dobro.

 

S. WEIL: Republika. Porównanie między dobrem i Słońcem (na­leży zauważyć, że Słońce było obrazem Boga u Egipcjan; i że w Peru, póki Hiszpanie nie unicestwili tego kraju, czczono jako jedyną boskość Słońce, widziane jako symbol Boga, którego uwa­żano za zbyt wzniosłego, żeby był przedmiotem bezpośredniego kultu).

 

PLATON, Republika, VI 507b—509b: Słońce jest tym, co nazwał­bym potomkiem dobra, zrodzonym przez dobro jako rzecz analogicz­na do niego samego (...)

 

To, co jest źródłem prawdy dla rzeczy poznawalnych, i źródłem zdolności poznawania dla bytu poznającego, to trzeba nazwać ideą dobra. Trzeba myśleć, że jest ona twórcą nauki i prawdy, jako t przedmiotu poznania (...)

 

Słońce nie dostarcza rzeczom widzialnym jedynie widzialności, ale także stawania się, rośnięcia i pokarmu, jakkolwiek ono samo nie jest stawaniem. Podobnie dla rzeczy poznawalnych dobro, nie dostarcza im jedynie poznawalności, ale także ich rzeczywistość i byt od niego pochodzi, jakkolwiek ono samo nie jest bytem, ale czymś o wiele przekraczającym byt godnością i potęgą.

 

S. WEIL: Chociaż Platon wyraża się w terminach ściśle bezoso­bowych, to dobro, które jest twórcą zarówno poznawalności, jak bytu prawdy, nie jest niczym innym, jak Bogiem. Platon posługuje się jedynie terminem „twórca", żeby zaznaczyć, że Bóg jest osobą. To, co działa, jest osobą.

 

Platon dając Bogu imię dobra, wyraża tak silnie, jak to jest tylko możliwe, że Bóg jest dla człowieka tym, ku czemu zwraca się miłość.

 

PLATON, VI, 505e: Dobro jest tym, czego szuka cała dusza, tym, dla czego działa, przeczuwając, że jest czymś, ale nie wiedząc, czym to jest.

 

S. WEIL: Dwie myśli:

 

1° NIE MA I NIE MOŻE BYĆ INNEGO STOSUNKU CZŁO­WIEKA DO BOGA, JAK MIŁOŚĆ. TO, CO NIE JEST MIŁOŚCIĄ, NIE MA ZWIĄZKU Z BOGIEM.

 

2° Przedmiotem, jedynie godnym miłości, jest Bóg   i   k a ż d y  c z ł o w i e k,   k t ó r y           k o c h a   c o   i n n e g o,   n i ż    B o g a, p o p e ł n i a  b ł ą d,  m y l i  s i ę, t a k  j a k  b y  s i ę     b i e g ł o  n a  u l i c y  w   s t r o n ę   n i e z n a j o m e g o,   b o   s i ę   g o w z i ę ł o   z a             p r z y j a c i e l a.

 

Wreszcie o tyle tylko, o ile dusza kieruje się w stronę tego, co należy kochać, tzn. o tyle, o ile kocha Boga, j e s t  z d o l n a  w i e ­d z i e ć  i   p o z n a w a ć. Jest niemożliwe dla człowieka posługiwać się swoją inteligencją, b e z  m i ł o ś c i, ponieważ nie ma innego źródła światła jak Bóg. W ten sposób zdolność do miłości nadprzy­rodzonej jest ponad inteligencją i jest jej warunkiem. Miłość Boga jest jedynym źródłem wszystkich pewności(...)

 

PLATON, VII, 518b—d: To, co powiedzieliśmy, wskazuje, że zdolność nauki i organ tej zdolności istnieje w duszy każdego. Ale istnieje tak jak oko, które nie może zwrócić się do światła i po­rzucić ciemności inaczej, niż razem z całym ciałem. Tak samo całą duszą trzeba się' odwrócić od tego, co przemijające, aż dusza potrafi znieść kontemplację rzeczywistości i tego, co w niej najjaśniejsze, tzn. dobra. To, czego tu potrzeba, to  m e t o d y nawrócenia (...) Ale to jest całkiem co innego, niż wstawić w duszę oczy. Bo ona je ma, tylko ich nie kieruje dobrze (...)

 

S. WEIL: Jest oczywiste, że Platon uważa prawdziwą mądrość za rzecz nadprzyrodzoną. Nic nie może tego jaśniej wyrazić jak przeciwstawienie dwóch możliwych koncepcji mądrości. Ci, któ­rzy uwiażają mądrość za zdobycz możliwą dla natury ludzkiej, myślą, że jeśli ktoś stał się mądry, to znaczy, że praca ludzka wytwo­rzyła w nim coś, czego nie miał przedtem.

 

Platon myśli, że ten, który doszedł do prawdziwej mądrości, nie ma w sobie nic więcej, niż miał przedtem, ponieważ mądrość nie jest w nim, a przychodzi do niego nieustannie skądinąd, mianowicie od Boga. On nie miał nic innego do zrobienia, jak tylko zwrócić się w stronę źródła mądrości, nawrócić się. 

 

6. JASKINIA – KŁAMSTWO, BIERNOŚĆ, NIEŚWIADOMOŚĆ

 

Jakże dokonuje się to nawrócenie? I najpierw, jakim jest czło­wiek przed nawróceniem? Obraz jaskini. Straszliwy obraz nędzy ludzkiej. Tacy jesteśmy (nie „byliśmy").

 

SIMONE WEIL tak komentuje sławną metaforę jaskini (VII, 514a— 516c):

 

Rodzimy się  u k a r a n i. Idea pitagoręjska. Nie ma tu mowy o grzechu pierworodnym, ale ten grzech wynika z opisu, tak bar­dzo ma on barwę pokutną, więzienną.

 

Rodzimy się i żyjemy w  k ł a m s t w i e. Dane nam są tylko kłamstwa. Nawet my sami: myślimy, że się znamy, ale widzimy tyl­ko nasze cienie. Poznaj samego siebie: przepis nie praktykowany w jaskini (...)

 

Rodzimy się i żyjemy w  b i e r n o ś c i. Nie ruszamy się. Obrazy przechodzą przed nami i my je przeżywamy. Nie wybieramy niczego(...) Nie mamy absolutnie żadnej wolności. Jest się wolnym po nawróceniu (nawet w jego trakcie), nie przedtem. Jak mówił Maine de Biran, jesteśmy urobieni(...)

 

Rodzimy się i żyjemy w  n i e ś w i a d o m o ś c i. Nie znamy na­szej nędzy. Nie wiemy, że jesteśmy ukarani, że żyjemy w kłam­stwie, że jesteśmy bierni, ani — naturalnie — że jesteśmy nieświa­domi. Całkowicie tak samo, jak by cała historia była dosłownie prawdziwa. Tacy więźniowie przywiązaliby się całą duszą do swo­jej niewoli. To jest zawsze skutek poniżenia przez nieszczęście: dusza do niego przywiera do tego stopnia, że nie może się od niego oderwać (ersatz rezygnacji)(...)

 

Nawrócenie w tej sytuacji nie jest małą rzeczą. Opadnięcie łań­cuchów to jeszcze nie wszystko.

 

Można uważać, że łańcuchy opadają w momencie, w którym byt ludzki otrzymał poprzez natchnienie, albo częściej przez po­uczenie drugiego, słowne albo pisemne (często to jest książka), myśl, że ten świat nie jest wszystkim, że istnieje coś lepszego i że trzeba tego szukać.

 

Ale z chwilą, kiedy zaczynamy się poruszać, przeszkadza nam w tym bezwładność i zesztywnienie, i najmniejszy ruch powoduje nieznośne cierpienie. Porównanie jest tutaj cudownie precyzyjne. (...)

 

Za każdym razem, kiedy się myśli, że się odbyło nawrócenie bez pewnego minimum gwałtu i bólu, znaczy to, że nawrócenie jeszcze naprawdę nie nastąpiło. Łańcuchy opadły, ale człowiek pozostał nieruchomy i poruszył się tylko fikcyjnie. Ale gdzie jest kryterium? Nie jest nim uczucie wysiłku i cierpienia: istnieją cierpienia i wy­siłki wyobraźniowe. Nic nie jest bardziej mylące niż poczucie wewnętrzne. Musi być inne kryterium.

 

Obraz Platona wskazuje, że nawrócenie jest operacją gwałtowną i bolesną, wyrwaniem i zawiera pewną nie do zredukowania ilość gwałtu i cierpienia, z której nie można nic ująć. Jeśli nie chce się płacić całej ceny, nie dochodzi się do celu, nawet jeśli ujmie się z niej bardzo niewiele. We wszystkim, co jest rzeczywiste, jest coś, czego nie da się zredukować.

 

Porównanie Platona wskazuje etapy w tej operacji(...)

 

Kiedy się już raz wyjdzie, cierpi się jeszcze na skutek oślepienia światłem, ale jest się już bezpiecznym(...) Nie potrzeba już wtedy wysiłku woli, trzeba tylko trwać w stanie oczekiwania i patrzeć na to, czego blask jest prawie nie do zniesienia. Od chwili, kiedy się czeka i patrzy, sam czas tworzy coraz to większą zdolność do otrzymywania światła.

 

Są dwa okresy zamętu, w których nie wie się już, gdzie się jest, kiedy ma się poczucie zagubienia. Jeden jest w jaskini, kiedy uwol­nieni odwracamy się i zaczynamy chodzić. Drugi, jeszcze ostrzej­szy, po wyjściu z jaskini, kiedy się dostaje szoku od światła.

 

Te dwa okresy odpowiadają dokładnie dwu „ciemnym nocom", które rozróżnia św. Jan od Krzyża, ciemnej nocy zmysłowości i ciemnej nocy umysłu. (Jest bardzo trudno nie myśleć, że metafora Platona tak precyzyjna kondensuje doświadczenie mistyczne, na­gromadzone w ciągu pokoleń).

 

Moment końcowy, w którym wyzwolony ogląda samo słońce, samo dobro, tzn. samego Boga, takiego, jakim jest, odpowiada temu, co św. Jan od Krzyża nazywa zaślubinami duchowymi. 

 

7. POWRÓT DO ŚWIATA JAKO DOPEŁNIENIE NAWRÓCENIA 

 

 

Słowem, po wyzwoleniu duszy z ciała, po przejściu przez śmierć, żeby dojść do Boga, święty powinien wcielić się poniekąd we wła­sne ciało, po to, żeby roztoczyć na ten świat, na to ziemskie życie, odblask nadprzyrodzonego światła. Po to, żeby zrobić z tego życia ziemskiego i z tego świata rzeczywistość, bo dotychczas nie są one niczym innym jak snami. Ciąży na nim obowiązek dokończenia w ten sposób stworzenia. Doskonały naśladowca Boga najpierw się odcieleśnia, później wciela.

 

Wolno może w tym miejscu streścić Republikę podsumowując główne jej aspekty naświetlone przez Simone Weil. Republika jest dialogiem o sprawiedliwości. Sprawiedliwość polega na ustaleniu  h a r ­ m o n i i  w duszy (a także w społeczeństwie), harmonia zaś to uznanie  g r a n i c y: funkcji psychologicznych, własnej osoby, kompetencji spo­łecznych. Granica ta dzieląc łączy zarazem, ustanawia prawdziwe więzy; uznać bowiem granicę, skończoność wszystkiego, to oddać każdej rzeczy to, co się jej należy, uznać jej niepowtarzalne miejsce w całokształcie rzeczywistości.

 

Ta harmonia może nastąpić tylko dzięki włączeniu Boga w życie, nawiązaniu przez nadprzyrodzoną część duszy żywego kontaktu z Do­brem i Prawdą. Harmonia między Bogiem a stworzeniem jest warun­kiem harmonii w człowieku i ludzi między sobą. Ale nie jest ona do osiągnięcia inaczej niż przez pośrednika, ludzki (i zarazem boski, bo do­skonały) wzór do naśladowania: Sprawiedliwego, który pokazuje, że sprawiedliwość musi tutaj być naga, musi odwrócić się od pozorów — „odcieleśnić się" najpierw, jeżeli ma być prawdziwa i skuteczna. Ale to jest śmierć, paradoks, zgorszenie: dlatego rozpoznać ją i uczestniczyć w jej nagości to wyłączne dzieło łaski. Przeszedłszy, na stronę śmierci spra­wiedliwy z wszczepionym nowym życiem promieniuje i pomaga budo­wać harmonię w życiu społecznym. W zakończeniu dialogu Platon sugeruje także wyraźnie, że autentyczny sprawiedliwy zostanie w końcu  r o z p o z n a n y  przez ludzi: „błogosławieni cisi, albowiem oni posiędą ziemię".