Rozpoczęta przez tzw. hajdamaków (kozaków z Siczy Zaporoskiej najeżdżających Polską Ukrainę) szeroko rozprzestrzeniona w roku 1768 akcja mordowania Polaków i Żydów na Ukrainie nie była bynajmniej bezpośrednim następstwem - jak chcą niektórzy- Konfederacji Barskiej. Wkrótce bowiem po wstąpieniu na tron moskiewski Katarzyny II rozpoczęły się usilne podburzania ludności ukrainnej do buntu przeciwko Polsce. I tak, już w czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III, dochodziło do podburzania miejscowych chłopów do buntu w Smilańszczyźnie, w starostwie czerkaskim (dobra Lubomirskiego) oraz w innych okolicach Ukrainy. Jeszcze też przed założeniem Konfederacji Barskiej - polski magnat w służący w armii carskiej w stopniu generała-lejtnanta - książę Kasper Lubomirski herbu Drużyna- (także poseł na polskie sejmy i nota bene uczeń Collegium Nobilium) podburzał do buntu przeciwko Polsce prawosławnych chłopów ukrainnych w takich miejscowościach, jak: Berszada, Kruty, Jaorlik, Pobereże. Wówczas jeszcze jednak polskie wojska na Ukrainie "/.../ trzymały jako tako na wodzy /../" hajdamaków.
Zatem bunt który później przerodził się w słynna rzeż humańską miał swoje podłoże w inspiracji władz carskich (nawet jeśli później ta sama Katarzyna II rzęź ukróciła), posługujących się w tym celu m.in. polskimi renegatami.
Właściwa rzęż rozpoczęła się gdy polskie wojska na Ukrainie połączyły się z Konfederatami Barskimi i opuściły tym samym swoje dotychczasowe placówki, a " [obydwaj obywatele Rzeczypospolitej] archirej perejesławski Gierwazy Linowski i Melhizedech Jaworski, ihumen motreńskiego monastyru prawosławnego [Monasteru Motronińskiego w miejsowości Mielniki, połozżnego na polskiej Ukrainie] nie byli pobudzili Żeleźniaka, watażki kozaków zaporoskich [pierwszy zawiązek "grupy uderzeniowej "Żeleźniaka powstał w lesie koło monasteru motreńskiego własnie - ok 25 km na południe od Czerkas, ok 20 km na zachód od Dniepru), do wtargnięcia na Ukrainę, okazywaniem mu pisemnego w tej mierze rozkazu carowej, w którym wzywała kozaków i lud ukraiński do tępienia szlachty zbuntowanej przeciw niej i królowi polskiemu i wygubienia wszystkich nie wyznających wiary prawosławnej"[ tj. nie tylko katolików sensu stricte , ale i unitów]
Skutki były porażające. Nie miejsce też tu i pora opisu okrucieństw dokonanych na Ukrainie latem 1768 roku Polakach i Żydach jeszcze przed właściwą rzezią Humania. Wystarczy przypomnieć, iż w wielu miejscach tłum (wraz z kobietami i dziećmi) dokonywał niewyobrażalnych zbrodni, a normą było wieszanie obok siebie Polaka, Żyda i psa z napisem: "Lach, Żyd i Sobaka, wse wiera odnaka". Z kolei podczas uśmierzania buntu król S.A Poniatowski podpowiedział hetmanowi Branickiemu aby dla wielu ze schwytanych na okrucieństwach chłopów ucinać po jednej ręce i nodze i następnie odsyłać ich do ich rodzinnych wsi, celem wzbudzenia postrachu.
Inne tematy w dziale Kultura
