Carski pułk szlachecki; kurpusy paziów i katedetów 1845

„Program przedmiotów i egzaminu dla młodzieży mającej wstępować do pułku szlacheckiego w wieku od 13 do 16 lat, poczynając od roku 1845” / rozkładprzedmiotów wykładanych w petersburskim korpusie paziów, we wszystkich korpusach kadeckich oraz w pułku szlacheckim

Zgodnie z rozkazem naczelnika zakładów naukowo-wojskowych Cesarstwa pułkownika Rostowcowa z początku roku 1842, przedstawiono do publicznej wiadomości pełny kurs nauk majacy obowiązywac w petersburskim korpusie paziów, we wszystkich korpusach kadeckich oraz w pułku szlacheckim. Formalnie wykaz ten został zatytułowany: „Program przedmiotów i egzaminu dla młodzieży mającej wstępować do pułku szlacheckiego w wieku od 13 do 16 lat, poczynając od roku 1845”. Został on oczywiscie upubliczniony z woli namiestnika carskiego Iwana Paskiewicza także i w Królestwie Polskim, co nastąpiło w styczniu roku 1842.

Zgodnie z przedstawionym zapisem, kurs ten dzielono wówczas na następujące kategorie: kurs początkowy czyli przygotowawczy, trwający w „zakładach dla małoletnich” trzy lata, w innych wypadkach - dwa lata; kurs ogólny podzielony na cztery lata; wreszcie kurs wyższy, trwający dwa lata. W kursach tych występowały wybiórczo następujące przedmioty nauczania (czyli tzw. „przedmioty naukowe”): 1. nauka religii, 2. język rosyjski i literatura, 3. języki obce (francuski i niemiecki), 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra, b) geometria i trygonometria, c) wyższa matematyka, 5. nauki przyrodnicze: a) historia naturalna, b) chemia, c) fizyka. 6. geografia i statystyka, 7. historia powszechna, 8. nauka prawa, 9. sztuki.

W kursie przygotowawczym program nauczania obejmował: 1. nauka religii: nauczanie modlitw; objaśnianie głównych zasad wiary; tłumaczenie niedzielnych ewangelii; 2. język rosyjski i literatura: czytanie z wykładami znaczenia wszystkich wyrazów, zdań oraz treści tego co się przeczytało; ćwiczenia umysłowe (w tym - łączenie danych przedmiotów „ze stosownymi znamionami właściwymi, rozróżnianie znamion, tworzenie pojęć, itd.”; pisanie pod dyktando i ćwiczenia pamięciowe; 3. języki obce (francuski i niemiecki): zastosowanie pierwszej części tzw. metody Ertlela; 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra: liczenie z pamięci; przykłady dodawania, mnożenia i dzielenia; rozwiązywania różnych zadań praktycznych za pomocą tychże działań; liczenie na piśmie i cztery pierwsze działania z liczbami całymi; b) geometria i trygonometria: znajomość wiedzy o figurach geometrycznych i wyjaśnianie miar długości, powierzchni i objętości (liniowych, kwadratowych i sześciennych – inaczej: kubicznych; rysowanie figur); 5. nauki przyrodnicze: historia naturalna, chemia i fizyka: znajomość ogólnej wiedzy wstępnej o różnych dziełach natury i sztuki; o człowieku; o ziemi i o świecie; 6. geografia i statystyka: przygotowanie wychowanków do wprowadzenia do nauk geografii i historii wchodziło w zakres prac nauczyciela „języka ojczystego”, tj. rosyjskiego; nauczyciel ten powinien był przedstawić uczniom najważniejsze wydarzenia w Rosji od czasu wstąpienia na tron dynastii Romanowych; 7. sztuki: kaligrafia; nauka rysowania według metody Sapożnikowa.

W pierwszym roku kursu ogólnego program nauczania przedstawiał się następująco: 1. nauka religii: krótki katechizm i tłumaczenie niedzielnych ewangelii; 2. język rosyjski i literatura: „dalszy ciąg ćwiczeń umysłowych” oraz czytanie „wzorowych” dzieł w języku rosyjskim, „stosownych do wieku uczących się”; znajomość treści i skrótów tych dzieł; ćwiczenia w zbieraniu i uporządkowaniu materiałów niezbędnych do opisania jakiegokolwiek przedmiotu; znajomość początków gramatyki rosyjskiej - żródłosłowia/ etymologii; 3. Języki obce (francuski i niemiecki): zastosowanie pierwszej części tzw. metody Ertela; 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra: teoria arytmetyki; wykład pierwszych czterech działań z liczbami całkowitymi, ułamkami zwyczajnymi, dziesiętnymi i liczbami wielorakimi; ćwiczenia służące rozwinięciu praktycznemu opisanych zasad; b) geometria i trygonometria: początki planimetrii, tj. wiedzy o kątach, trójkątach, o liniach prostopadłych, pochyłych, równoległych; opis „pierwszych” własności koła; 5. geografia i statystyka: wiadomości o kształcie ziemi, jej ruchu; początki geografii fizycznej; ogólny przegląd wszystkich części świata, a w szczególności zapoznanie się z geografią Afryki; 6. historia powszechna: dzieje starożytne narodów Afryki i Azji; 7. sztuki: kaligrafia; nauka rysowania według metody Sapożnikowa.

W drugim roku kursu ogólnego program nauczania wyglądał z kolei jak niżej: 1. nauka religii: krótki katechizm i tłumaczenie niedzielnych ewangelii; 2. język rosyjski i literatura: identycznie jak w latach poprzednich, z dodatkiem nauki zasad składni rosyjskiej; wypracowania praktyczne we wszystkich rodzajach prozy; 3. języki obce (francuski i niemiecki): zastosowanie drugiej części tzw. metody Ertela; 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra: dokończenie zapoznania się z wiedzą o arytmetyce; teoria proporcji; reguła trzech i wyciąganie pierwiastków kwadratowych; początki algebry do opanowania równań stopnia pierwszego włącznie; b) geometria i trygonometria: dokończenie poznawania wiedzy o planimetrii; 5. geografia i statystyka: geografia Azji, Ameryki i Australii oraz początki wiedzy geograficznej o Europie; 6. historia powszechna: dzieje starożytne Grecji i Rzymu republikańskiego; 7. sztuki: nauka rysowania według metody Sapożnikowa.

W trzecim roku kursu ogólnego program nauczania przedstawiał się natomiast następująco: 1. nauka religii: obszerny katechizm i tłumaczenie niedzielnych ewangelii; 2. język rosyjski i literatura: przekłady z obcych języków na język rosyjski (ale nie dosłowne [w oryginale: „literalne”]); porównanie wyrażeń i zwrotów języka francuskiego lub niemieckiego z językiem rosyjskim; ewentualnie porównanie rosyjskiego z tymi dwoma językami łącznie; wypracowania praktyczne we wszystkich rodzajach prozy; 3. języki obce (francuski i niemiecki): zastosowanie trzeciej części tzw. metody Ertela; 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra: rozbiór równań stopnia pierwszego; nieoznaczone zadania; podnoszenie do potęgi i wyciąganie pierwiastków; równania stopnia drugiego; działania z ilościami pierwiastkowymi; b) geometria i trygonometria: teoria proporcji i postępów (stereometria); 5. nauki przyrodnicze: historia naturalna, chemia i fizyka: zoologia i botanika w ogólnych zarysach; 6. geografia i statystyka: dokończenie nauki o geografii państw europejskich; ogólny przegląd geografii Rosji; 7. historia powszechna: dzieje Cesarstwa Rzymskiego oraz wczesnych wieków średnich do czasów wypraw krzyżowych; 8. sztuki: nauka rysowania według metody Sapożnikowa.

W czwartym roku kursu ogólnego program nauczania wyglądał z kolei jak niżej: 1. nauka religii: obszerny katechizm i tłumaczenie niedzielnych ewangelii; 2. język rosyjski i literatura: nauka „o władaniu duszy i prawach myślenia, teoria dzieł prozaicznych” z wyszczególnieniem starożytnych, „ojczystych” i obcych pisarzy „w każdym rodzaju prozy wzorowych”; wypracowania praktyczne we wszystkich rodzajach prozy; 3. Języki obce (francuski i niemiecki): krótki kurs porównawczy zastosowania składni; przegląd współczesnego stanu literatury; czytanie wybranych przykładów, „najwięcej takich, które znajdują się w języku rosyjskim”, z zastrzeżeniem, iż taka lektura powinna mieć miejsce także i na kursie wyższym (specjalnym); 4. nauki matematyczne: a) arytmetyka i algebra: logarytmy i ogólna teoria równań wyższych stopni oraz powtórka przerobionego już materiału; b) geometria i trygonometria: trygonometria płaska oraz powtórzenie wiadomości z geometrii; 5 . nauki przyrodnicze: historia naturalna, chemia i fizyka: minerologia wraz z niezbędnymi wiadomościami o „ciałach prostych”/pierwiastkach chemicznych; ogólna fizyka; powtórka całości przerobionego materiału; 6. geografia i statystyka: geografia i topografia Rosji; szczegółowe powtórzenie opracowanego materiału 7. historia powszechna: druga część dziejów średniowiecza; dzieje Rosji do zgonu Jana III (sic); powtórzenie wiedzy; 8. sztuki: nauka rysowania według metody Sapożnikowa; rysowanie planów sytuacyjnych.

Kurs wyższy, inaczej nazywany specjalnym, obejmował dwa lata. W pierwszym roku program nauczania wyższego/specjalnego carskich: paziów, kadetów i uczniów pułku szlacheckiego obejmował: 1. nauka religii: historia Kościoła, moralna nauka chrześcijańska; 2. język rosyjski i literatura: „pojęcie o geniuszu, smaku i estetycznej piękności we wszystkich jej rodzajach” z podaniem przykładów w dostępnej literaturze; wypracowania praktyczne we wszystkich rodzajach prozy; 3. języki obce (francuski i niemiecki): przekłady z języka rosyjskiego na języki obce; ćwiczenia w językach obcych w „ustnym wysławianiu swoich myśli” oraz na piśmie; krótki kurs literatury niemieckiej i francuskiej, wraz z zapoznaniem się z notami biograficznymi najbardziej poczytnych pisarzy; 4. nauki matematyczne: a) geometria i trygonometria: „zdejmowanie” planów oraz geografia matematyczna; b) matematyka wyższa: geometria analityczna; statyka i mechanika praktyczna; 5. nauki przyrodnicze: historia naturalna, chemia i fizyka: dokończenie wiedzy fizycznej - nauka o „ciałach nieważkich”; geografia fizyczna; 6. geografia i statystyka: statystyczne i porównawcze przedstawienie państw Europy; 7. historia powszechna: dzieje nowożytne do połowy XVI wieku, historia Rosji do czasów Piotra Wielkiego; 8. nauka prawa: rosyjskie prawo polityczne; 9. sztuki: rysowanie planów sytuacyjnych.

W drugim roku program nauczania wyższego/specjalnego carskich: paziów, kadetów i uczniów pułku szlacheckiego zawierał: 1. nauka religii: historia Kościoła, moralna nauka chrześcijańska; 2. język rosyjski i literatura: historia literatury i języka rosyjskiego; wypracowania praktyczne we wszystkich rodzajach prozy; 3. języki obce (francuski i niemiecki): pisanie utworów w obcych językach, umiejętność wykazania właściwości każdego z omawianych języków obcych; przyspieszony kurs literatury niemieckiej i francuskiej, oraz noty biograficzne najbardziej znanych pisarzy; 4. nauki matematyczne, matematyka wyższa: statyka syntetyczna; 5. nauki przyrodnicze: historia naturalna, chemia i fizyka: chemia nieorganiczna; początki chemii organicznej; 6. geografia i statystyka: statystyka Rosji; 7. historia powszechna: „dokończenie historii nowożytnej” ; 8. nauka prawa: ?; 9. sztuki: podział nauki w tym zakresie na dwa oddziały: w pierwszym oddziale nabywało się umiejętności potrzebne do artylerii „lub do wejścia w specjalne wojenno-naukowe zakłady”, w drugim oddziale potrzebne do wejścia do armii.

Nowe zasady egzaminowania przy przyjmowaniu do pułku szlacheckiego począwszy od roku 1845

Naczelnik zakładów wojskowo-naukowych cesarstwa pułkownik Rostowcow podał na początku roku 1842, iż od roku 1845 młodzież mająca wstąpić do pułku szlacheckiego, stosownie do wieku, miała być egzaminowana z przedstawionych w powyższym rozkładzie (zestawieniu) przedmiotów, które były wykładane w carskim korpusie paziów, korpusie kadetów oraz w pułku szlacheckim. Powyższe miało nastąpić „z wyłączeniem nauk przyrodniczych, o których wymagane będzie tylko ogólne wyobrażenie”.

Wnioski

Jak się wydaje, Rosjanie wcale nie dążyli – pomimo formalnych zachęt do tego aby i zbyt wielu Polaków kształciło siew imperialnych zakładach naukowo-wojskowych o elitarnym charakterze.

Poza ograniczeniami natury techniczno-prawnej, jak np. konieczność coraz trudniejszego (szczególnie po roku 1836) udowodnienia posiadania szlachectwa, wprowadzenie tzw. egzaminu lokalnego jeszcze w roku 1836, próba ograniczenia przez Paskiewicza możliwosci ubiegania się o wstęp do elitarnych instytucji szkoleniowych Rosji o charakterze militarnym jedynie do chłopców 13-to letnich lub młodszych, konieczność dostarczenia świadectwa o nienagannym stanie zdrowia od roku 1842, etc – główną przeszkodą stawał się (szczególnie wprowadzony od roku 1845) coraz bardziej wyrafinowany system edukacyjno-egzaminacyjny, jaki wprowadzono zarówno w carskich: korpusie paziów, korpusach kadetów, jak i tzw. pułku szlacheckim.

W popowstaniowym Królestwie Polskim, gdzie na dodatek na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku przeprowadzono ogromną reorganizację nauczania w postaci wprowadzenia tzw. Warszawskiego Okręgu Naukowego, bardzo trudno było o odpowiednie przygotowanie się do określonych, niezwykle wysokich wymagań.