Cechy literatury hellenistycznej

               Wstęp

Nazwę hellenizmu w dzisiejszym znaczeniu do nauki wprowadził niemiecki historyk Droysen[1], a oznacza on okres od 336 r. przed Chrystusem, tzn. od wstąpienia na tron Aleksandra Wielkiego, do 30 roku przed Chrystusem, tj. daty zdobycia przez Rzym Egiptu, ostatniego państwa hellenistycznego[2]. Podboje króla Macedonii spowodowały rozprzestrzenienie się kultury greckiej na zajętych terenach, a z różnych dialektów greckich wykształcił się jeden, wspólny język – koine (gr.κοινή), który sami Hellenowie przeciwstawiali używanemu przez siebie dialektowi attyckiemu. Kulturalnym centrum ówczesnego świata stała się Aleksandria, gdzie przeniosła się większość uczonych, filozofów i pisarzy, skupiona wokół Biblioteki Aleksandryjskiej.

            Rozpowszechnianie się owego wspólnego języka greckiego miało znaczący wpływ na rozwój literatury. Niestety z powodu braku uznania w okresie cesarstwa rzymskiego dla tekstów spisanych w koine (za godne czytania i przepisywania uważano działa w dialekcie attyckim)[3], do naszych czasów przetrwała niewielka część pism autorów tej epoki.

 

Retoryka                  

Z powodu braku niezależności poszczególnych poleis oraz niemożności rozwoju jej na forum publicznych, retoryka w epoce hellenistycznej została zamknięta
w szkołach retorycznych[4]. Sztuka wymowy w tych szkołach służyła rozwijaniu sensu ogólnych powiedzeń, układaniu mów zastosowanych do pewnej osoby i sytuacji, a także układaniu mów w fikcyjnych procesach, opartych przeważnie na wymyślonych prawach[5].

           W tej dziedzinie rozwinęły się dwa style wymowy: azjanizm i attycyzm.

Azjanizm[6], z głównym przedstawicielem Hegesiasem z Magnezji, charakteryzowano jako: kwiecisty, bujny, obfity, malowniczy, sentencjonalny, dowcipny i harmonijny. Rozpowszechnił się głównie w Azji Mniejszej, skąd wziął swoją nazwę, a mówcy azjańscy starali się wpływać nie tyle na intelekt słuchaczy, ile na uczucia i wyobraźnię. Styl ten wywierał wpływ na ostatnich przedstawicieli literatury pogańskiej i na wykształconych pisarzy kościelnych od IV wieku po Chrystusie, a przez nich na wymowę bizantyńską.

Attycyzm[7] powstał jako swego rodzaju kontra-szkoła przeciw wybujałości azjanizmu. Retorzy mówiący i piszący tym stylem naśladowali pisarzy attyckich V i IV wieku przed Chrystusem, wzorując się przede wszystkim na Demostenesie i Lizjaszu. Pierwszym teoretykiem attycyzmu był Cecyliusz z Kaleakte, twórca kanonu 10 najlepszych mówców greckich. Powstał również słownik wyrażeń attyckich.

 

           Historiografia

           Z dzieł historiografów do naszych czasów zachowały się jedynie niewielkie fragmenty. W ogromnej większości przepadły dzieła opisujące wyprawę Aleksandra, jak również wspomnienia i pamiętniki wybitnych władców hellenistycznych. Przetrwała niewielka część Dziejów (Historíai) jednego z najwybitniejszy historyków starożytności Polibiusza.[8]

Na przykładzie Duriusa z Samos, autora Historii powszechnej, możemy wskazać cechy jakimi charakteryzowało się pisarstwo historiograficzne tego okresu. Zgodnie ze zdaniem Plutarcha, Durius pisał stylem tragizującym, z czego on sam był dumny, nie chodziło mu o piękno stylu, ale o dobitność, jaskrawość przedstawienia „naocznego”, budzącego w słuchaczach poruszenie[9].

Z kolei Filarchowi (lub Fylarchowi[10]) Polibiusz zarzuca lekkomyślność sądów, stronniczość
i mijanie się z prawdą w pogoni za efektami tragicznymi budzącymi litość i współczucie słuchaczy[11]. Jednakże żywot Kleomenesa, spartańskiego króla, autorstwa Filarcha (Fylarcha) jest najlepszą biografią tego władcy, wolną od tragizujących zabiegów innych dzieł[12].

Nieretoryczną formą pisarstwa historiograficznego są pamiętniki pisane, jak wspomniałem, przez władców hellenistycznych m.in. Arata z Sycjonu i Ptolemeusza VIII Euergetesa II, jednak nie miały one jakiejkolwiek wartości historycznej[13].

Do poważnych historyków można zaliczyć Hieronima z Kardii, który opierając się na archiwach macedońskich i doświadczeniu politycznym napisał historię po Aleksandrze do końca panowania Pyrrusa, a prawdomówność jego działa potwierdzają liczne napisy. Pisał stylem nieozdobnym i rzeczowym.

Należy również wspomnieć hebrajski Pentateuch, zwany Septuagintą od siedemdziesięciu lub siedemdziesięciu dwóch tłumaczy, którzy na zlecenie Ptolemeusza II Filadelfa wykonali tłumaczenie owego tekstu na język grecki[14].

Podsumowując: przeważająca część prac na temat historii epoki aleksandryjskiej była pisana patetycznym stylem azjańskim. Dążono do sensacyjności i paradoksalności w treści i formie, a opowiadane zdarzenia miały wzbudzać litość i grozę poprzez tragiczne ujęcie poruszanych zagadnień; historia więc miała charakter bardziej beletrystyczny niż naukowy[15].

 

           Opowieści mitologiczno-fantastyczne

           Jedną z najważniejszych cech literatury hellenistycznej jest odwoływanie się pisarzy do rzeczywistości poza zmysłowej, do nierealnego świata wyobrażeń, mitów i fantazji. Możemy to zaobserwować w różnych gatunkach. Jednym z nich są opowieści, czy też historie mitologiczno-fantastyczne.

Ten typ ówczesnego pisarstwa charakteryzował się przedstawianiem dziejów obcych narodów, który łączyłby w sobie realne wydarzenia z tymi wymyślonymi, mitycznymi, czy fantastycznymi. Wśród twórców można wymienić Megastenesa z Jonii, który w dziele
O Indiach przedstawił opowieść częściowo o charakterze częściowo geograficznym
i etnologicznym, częściowo było to fantazjowanie na temat zdobycia Indii przez Dionizosa
i na temat ostatniego króla Wszechindii, Heraklesa[16]. Jego śladem poszedł później Hekatajos.

Poza mieszaniem faktów z fantazjami mogły to również być historie całkowicie zmyślone przez pisarzy, co zrobił m.in. Hekatajos z Abdery, który w piśmie O Hiperborejczykach pisze opowieść na temat krajów, których nie było i nie ma na żadnej mapie, tzw. utopię[17].
W kolejnym natomiast, zatytułowanym O Egipcie, zmyślenie jest częściowe i dotyczy jedynie pewnych poglądów politycznych i filozoficznych w realnym społeczeństwie[18]; zamysłem autora było przedstawienie państwa idealnego.

 

           Poezja

           Poezja hellenistyczna zachowała się do naszych czasów głównie na papirusach.
W przeważającej części miała ona charakter dworski, elitarny, bowiem była sponsorowana przez królów, na dworach których poeci tworzyli[19]. Unika się w niej problemów nurtujących epokę, staje się ona poezją dla „wybranych”[20].

Na przykładzie Kallimacha z Cyreny, najwybitniejszego poety tych czasów, można powiedzieć, że cechowała ją uczoność[21]. Sam poeta radykalnie wypowiedział się przeciw dużym formom epickim[22] upodobawszy sobie krótsze utwory – epylion – czego przykładem może być Hekale, idylliczną opowieść o tytułowej Hekale[23].

Obok tego gatunku dużym zainteresowaniem cieszyła się również elegia miłosna. Była to jednak specyficzna twórczość przedstawiająca przeżycia miłosne postaci mitologicznych,
w której pisarze mogli wykazywać się erudycją i uczonością[24], co potęgowało elitarność ich sztuki, którą rozumieli jedynie ci, którzy posiadali wystarczającą wiedzę mitologiczną.

Uczoność i erotyka cechowały również poematy etiologiczne, tj. wyjaśniające powstanie pewnych mitów, kultów lokalnych i obyczajów, do których zaliczamy Kallimachowe Aitia[25].

Jeszcze jedną ważną cechą epoki hellenizmu jest sielankowość, wiejskość. Ludzie z miast lubili uciec od gwaru w wiejski, spokojny klimat[26]. W tym miejscu należy wspomnieć przede wszystkim Teokryta z Syrakuz, twórcę sielanek, najwybitniejszego poetę[27], przywiązującego wielką wagę do szczegółów z wiejskiego życia, co w ostatecznych rozrachunku nie daje zamierzonego efektu realistyczności. W jego twórczości znajdują się również obrazki miejskie (np.: Syrakuzanki).

Tego typu dzieła, zwane mimami, pisał także Herondas, którego znaleziska są najcenniejszymi utworami gatunku, przedstawiającymi scenki z życia miejskiego. Cechuje je dobre uchwycenie postaci oraz naturalizm, jednak dość powierzchowny, zarówno
u Herondasa, jak i Teokryta[28].

 

           Dramat

           W tym rodzaju literackim na szczególną uwagę zasługuje komedia z przełomu epoki klasycznej i hellenistycznej. Wiemy, że powstało również wiele tragedii i dramatów satyrowych, jednakże cała ta twórczość zaginęła, co świadczy o braku zainteresowania ówczesnych tego typu dziełami[29]. Wśród komediopisarzy przede wszystkim należy wspomnieć Menandra z Aten, którego utwory znaleziono na papirusach w Egipcie. Charakterystycznymi cechami gatunku, zauważalnymi u tego autora, jest artyzm oraz nie zgłębianie problematyki społecznej, pisząc zgodnie z gustami bogaczy[30]. Interesujące
w komediach Menandra jest wycieniowanie psychologiczne postaci, indywidualizowanie ich języka, obfitowanie w nieoczekiwane powikłania oraz umiejętność utrzymania widza
w napięciu[31].

 

Zakończenie

                       Epokę aleksandryjską, w moim przekonaniu, można nazwać epoką elit, ponieważ cała twórczość, jaka powstała w tym okresie cechuje się kunsztem i uczonością zrozumiałą jedynie dla osób posiadających odpowiednią wiedzę i wykształcenie. Pisarze tworząc na dworach królewskich i u możnych tamtego świata musieli się dostosować do wymagań i oczekiwań swoich mecenasów. Widzimy tutaj degradację wartości, jakimi kierowali się ludzie uprawiających tę profesję. Od wielkich eposów Homera, które dla wszystkich – prostych i uczonych – były źródłem wszelkiej wiedzy, zarówno w sprawach boskich, jaki ludzkich, dochodzimy do dzieł pisanych „dla wybrańców” i zrozumiałych tylko przez nich. Sztuka traci swoje walory popularyzatorskie, bycia „dla ludzi”, a zaczyna być sztuką „dla pieniędzy”, oderwaną od rzeczywistości i ludzi gorzej wykształconych.

Jest to jednak bardzo ważny okres ze względu na powstanie Wielkiej Biblioteki Aleksandryjskiej, największej biblioteki starożytnego świata, która za czasów Cezara obejmowała około 700 tysięcy zwojów oraz filologii i gramatyki, które zajmowały się krytycznym wydawaniem dzieł dawnych (jak Homer) i nowych pisarzy, a które dały początek obecnym badaniom nad literaturą i językiem.

 

Bibliografia:

Kumaniecki K., Historia Kultury Starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1977.

Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, red. Z. Piszczek, Warszawa 1966.

Sinko T., Zarys historii literatury greckiej. T. 2, Literatura w epoce hellenistycznej i za cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1959.

Wolski J., Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa 1979.