Ból melancholii - cz 2

Wszystko co irytuje nas u innych,
może nas zaprowadzić do zrozumienia
                                   samego siebie…

                        / Carl Jung /


a)    Rozkwit medycyny arabskiej – upadek medycyny europejskiej (okres VII – XIII wieku n.e.)
W roku 632 umiera Mahomet (1), wielki prorok i twórca nowej religii – islamu (2) (mahometanizmu). Wkrótce również świat arabski rozpoczął wielką inwazję podbicia nowych terytoriów, zdobycia nowych niewolników, rozszerzenia zasięgu swojej religii, oraz władzy swoich władców – sułtanów (3). Zajmują więc stopniowo obszar Bliskiego Wschodu, potem pobrzeża Afryki północnej, a wreszcie teren Hiszpanii, prawie do stóp Pirenejów. Święta księga islamu – Koran (4) jednakże łaskawym okiem postrzega humanitarne podejście do osób chorych psychicznie. Jak wiadomo, właśnie w rejonie Bliskiego Wschodu, około IV wieku n.e. na terenie Bizancjum powstał pierwszy, w znanym nam ówcześnie świecie – zakład dla psychicznie chorych. Natomiast w Jerozolimie, już około sto lat później – w wieku V. W Bagdadzie, dopiero około 800 roku n.e. Harun ar Raszyd (5) zainicjował i otworzył pierwszy szpital z osobnym oddziałem dla osób psychicznie chorych.  
Na przełomie IX – XII wieku bardzo pomyślnie rozwija się w rzeczywistości arabska medycyna oraz opieka nad ludźmi z urazami psychicznymi. Więcej, świat arabski tego typu leczenie serwował z kosztami które w pełni pokrywał skarb państwa. Osoby wypuszczane następnie z tych lecznic – szpitali zaopatrywane były nawet w pewien rodzaj stałej zapomogi. Przy klasztorach prowadzonych przez derwiszy (6), organizowano specjalne miejsca dla chorych psychicznie. Stosowano w nich nawet pewien rodzaj pra-psychoterapii. Do chwili obecnej utrzymały się takowe na obszarze Turcji.
W tym czasie również Hunjin zwany także Johannitiusem (7), dokonuje tłumaczenia dzieł Arystotelesa, Galena, Hipokratesa na język syryjski. Z kolei Najib (8) pozostawia po sobie dość precyzyjny opis depresji oraz manii z ich przemiennością. Awicenna (9) sprecyzował krytykę demonologicznego pochodzenia melancholii, stawiając hipotezę jej somatycznego podłoża. Dobry opis zachowań schorzenia melancholii, z rzeczowymi wskazówkami jak zachować zdrowie fizyczne i psychiczne, oraz zaleceniami psychoterapeutycznymi, a także rodzajami muzyki do słuchania, zapachów do wąchania, stosowania innych rozrywek opracował Majmonides (10).
Na pewno rozpoczynające się i toczone tzw. wyprawy krzyżowe (11), dokonały niemożliwego. Otóż doprowadziły poprzez działania wojenne, niewole, rannych i umierających do zetknięcia się dwóch krańcowo różnych kultur. Kultury europejskiej z jej wciąż umacnianą wiarą chrześcijańską, z pobliską, ale jednak chyba diametralnie jej przeciwną kulturą orientalną Bliskiego Wschodu wraz jej bezwzględną i nową religią (islamem). Ogólnie należy chyba założyć, iż szpitale spotykane u muzułmanów stały się najprawdopodobniej wzorcami dla późniejszych szpitali europejskich. Przy czym ciekawostką pozostaje, jak znane już, choć do końca nieokreślone, pozostawały różnego rodzaju schorzenia psychiczne. Najprawdopodobniej właśnie około wieku XII zaczęto tworzyć – właśnie na ziemiach pod protektoratem arabskim, pierwsze placówki dla osób ze schorzeniami psychicznymi. W źródłach pozostają zapisy ich bytności w m.in.: Damaszku, Granadzie, Kairze. Niestety, prowadzone działania wojenne, niedostateczna higiena, mała ilość medyków, oraz bez wątpienia stosowane czasami tylko pozorne zabiegi medyczne, spowodowały wówczas wybuch epidemii trądu (12) w Europie. W ślad za tym zaczęły powstawać niemalże masowo – leprozoria (13). Gdy „zaraza” zaczęła się cofać z kontynentu Europy (oprócz ówczesnych państw skandynawskich), stworzone leprozoria, jakby z automatu przyjęły na siebie rolę opieki nad wszelką wiejską i miejską biedotą, oraz wszelkimi chorymi, chromymi (kalekami), bezdomnymi i oczywiście psychicznie chorymi. Wiadomo także, iż w wieku XII w miejscowości Cheel w pobliżu Antwerpii (Belgia) powstała pierwsza europejska placówka rodzinnej opieki nad chorymi psychicznie. Według wszelkiego prawdopodobieństwa, był to pierwowzór dla powstających później instytucji tzw. rodziny zastępczej. Ciekawostką pozostaje, iż według istniejących źródeł historiografii z roku 1320, na terenie Elbląga zaistniał natenczas również rodzaj „azylu” dla osób ze schorzeniami psychicznymi. Na pewno pierwszy szpital „specjalistyczny” dla osób z chorobami psychicznymi uruchomiono rzeczywiście w roku 1377 w Betlehem (tzw. „szpital betlejemski”) w bliskich okolicach Londynu (zbyt agresywnych pacjentów trzymano już wówczas w drewnianych zamykanych skrzyniach). Proponowano także by osoby agresywne trzymać zakutych w łańcuchy – pod pozorem terapii (?!). Aby ułatwić sobie panowanie nad tym tworzącym się, a właściwie coraz bardziej klarującym się choć specyficznym <<marginesem społecznym>> starano się kwaterować wszystkich razem: biedotę, osoby chrome (kalekie), prostytutki, przestępców, psychicznie chorych, włóczęgów, żebraków…, „mieszając” ich w dowolny sposób i dowolne układy – kobiety, dzieci, mężczyźni, starcy….
Około IX wieku na terenie Italii – w Salerno, miała szansę zaistnieć już pierwsza po okresie starożytności <szkoła> medyczna: Collegium hipocraticum vel civitas hipocratica. Natomiast Konstantyn Afrykańczyk (14) w XI wieku przekazał dla niej tłumaczone z języka arabskiego antyczne dzieła medyczne. W tym czasie także medycyną z pogranicza wiary zajęła się późniejsza święta – Hildegarda z Bignen (15), tworząc medyczny traktat magiczno-astrologiczny. Wiek XIII, to pojawienie się dość popularnego przez okres średniowiecza dzieła encyklopedycznego: De proprietatibus rerum autorstwa Bartholomeusa Anglicusa (16), który do hasła melancholia dopisał również: stany depresyjne, hipochondryczne, lękowe i urojeniowe. Problematyką psychiki i ciała zajął się w wieku XIII także późniejszy święty – Tomasz z Akwinu (17) kojarzący nauki Arystotelesa z ówczesną filozofią Kościoła. Więcej, stworzył swoistą koncepcję dualizmu (18). Otóż według niego, dusza prócz tego, że może ulegać niezależnemu bytowi, faktycznie rządzi ciałem. Wegetatywna rola bowiem uzależniona jest od organów wewnętrznych ciała, natomiast funkcje intelektualne pozostają od niego niezależne. Koncepcja przywracała tlące się już wcześniej zagadnienie dualizmu na płaszczyźnie psychiatrii.
Bardziej ostrą i zdecydowaną ingerencję w ludzkie ciało celem jakoby likwidacji schorzenia z pogranicza psychiki, proponuje Arnold z Villanova (19). Zaleca mianowicie trepanację (20) czaszki i usunięcia wszelkich szkodliwych substancji (?) np. przy schorzeniu manii. Jak dalece mogło to być rzeczywiste, potwierdzają <rysunki instruktażowe> z dokładnym wyrysem miejsc, gdzie i jak należy ciąć. Sam obyczaj trepanowania psychicznie chorych wywodzi się o dziwo z dalekiej, zamierzchłej przeszłości, co potwierdzają archeologiczne znaleziska z epoki… neolitycznej. W czasach średniowiecza bardziej stosowano leczenie muzyką, ale też i za pomocą…biczowania. (21)        
b)    Odrodzenie – renesans (od XIII – XVII wieku)
Ówczesny feudalny władca „imperium” kościelnego – papież Grzegorz IX (22), w roku 1233 zdecydował o powstaniu inkwizycji (23), nazywanej z czasem: Świętą Inkwizycją – organizacji, która spowoduje nieodwracalny wpływ na życie osób chorych psychicznie. Otóż wzrasta coraz bardziej wiara demonologiczna. Pojawiają się także, choć nieśmiało i inne prądy. Otóż Roger Bacon (24), uznaje wszelkie zaburzenia psychiczne za choroby naturalne. Ich przyczyny dzieli na zewnętrzne (empiryczne) oraz wewnętrzne (mistyczne). Z kolei wielki ówczesny uczony Witello z Legnicy (25), na stronach swojego traktatu – De natura daemonum, wyróżnia natomiast charakterystyczne dla całego średniowiecza zjawy (jakoby przyczyna schorzenia psychicznego na pewno tkwi w chorym) dzieląc je na: demones frenetici (demony dziecięce), melancholici, epileptici; oraz „demony prawdziwe” dzielone według przyjętej natenczas demonologii.
Wiek XIII to również początek formalnego szkolnictwa medycznego. Już w roku 1231 święty cesarz rzymski – Fryderyk II Hohenstauf (26) nakłada obowiązek pięcioletnich studiów na wszystkich którzy chcą zajmować się leczeniem ludzi jako medycy. Studia muszą kończyć się egzaminem w szkole włoskiej w Salerno (według legendy miała ona powstać w IX-X wieku założona przez czterech przypadkiem spotykających się ze sobą medyków (Araba – Abdela, Greka – Pontusa, Rzymianina – Salernusa oraz Żyda – Heliusa) – jeden z nich był ranny (Salernus) i był zmuszony opatrzeć sobie ranę, a reszta nadchodzących przypadkiem przyglądała się temu.
Stosunek ówczesnego Kościoła katolickiego do chorych psychicznie w całym omawianym okresie równie pozostawał bardzo różny. Otóż w początkowym okresie tzw. odrodzenia, w większości przypadków pozostawał nadto humanitarny, a czasami nawet skrajnie wyrozumiały, szczególnie na kartach literatury pięknej – chociażby na przykładzie średniowiecznego romansu w którym bohater Yvain ulega psychozie skutkiem nieszczęśliwej miłości (w podtekście, stres emocjonalny popycha go do obłędu uleczonego w końcu wybaczeniem). Z kolei scholastyk (27) – Wilhelm z Owerni (28) zauważa, że melancholia odwodzi od ziemskich pokus. Więcej, zbyt mocne wgłębianie się w sprawy ponadnaturalne, tworzy u osób nią „skażonych”, najprostszą ścieżkę do choroby umysłowej, bądź nawet… obłędu. Stąd wniosek prosty w odczuciu – melancholia, bez względu na to co o niej mówiono, pisano oraz jak ją prezentowano, postrzegana była jako bezpośrednia przyczyna… niepoczytalności, choć osoby którym ją przypisywano, na tej podstawie mogły uniknąć oskarżenia o czary, wyznaje jeden z ówczesnych obrońców – Reginald Scott (29).
Wielki reformator religii bliskiego końca epoki odrodzenia – Marcin Luter (30) w odniesieniu do schorzeń psychicznych, skłania się do potwierdzenia skuteczności metod starożytnych stwierdza: „szatan jest sprawcą smutku i dlatego trzyma się z dala od muzyki” (31). Z zagrożeniem wiary dla Kościoła w okresie kontrreformacji postrzegał problem jeden z osobistych medyków papieża Innocentego X (32) – Zachias: „demon cieszy się z melancholicznego humoru” (33). W podobnym tonie wypowiadała się też jedna z późniejszych świętych – Teresa (34): „Jest wiele odmian tego usposobienia (…) wierzę, że szatan narzuca je niektórym, by ich ku sobie przyciągnąć (…) melancholia jest zaburzeniem teraz bardziej powszechnym, niż dawniej bywało. Przyczyną tego są – samowola i rozwiązłość, którą nazywa się dzisiaj – melancholią”. (35)
Ze zgromadzonych przez scholastyków aktów prowadzonych postępowań Inkwizycji, można obecnie wnioskować, iż najczęściej ofiarami procesów o czary padały osoby ze skłonnościami do histerii (36), bądź schizofrenii (37). Szczególnej negacji ze strony Kościoła, ulegały wszelkie reakcje depresyjne – acedia (38), określane jako szczególny „grzech niechęci do pobożnej medytacji”, prowadząc chwilami do myśli samobójczych. Posługując się uproszczonym językiem, chodzi o analogię: z jednej strony – zjawisko wątpliwości sensu wszelkich praktyk religijnych (z biegiem czasu zyskujące cechy nawet chorobliwości); z drugiej strony – poczucie grzechu i lęk przed karą boską… Problem wydawał się o tyle ważny, że wśród różnych zakonników często z tego właśnie powodu występowała – atymia (39) i obawa, że dana osoba nie zostanie zbawiona, co wyrażało wręcz katartyczną (40) rolę schorzenia melancholii. Jeden z wielkich twórców literackich ówczesnej epoki – Dante Alighieri (41), potępia cechę przygnębienia.
Generalnie, melancholia ma swoje „odmiany” w kontekście: lekarskim, nozologicznym, oraz typologicznym. Oczywiście bardzo różnie wyglądała interpretacja tego schorzenia na przestrzeni czasu, oraz jej kwalifikacji pod kątem estetycznym, jak i filozoficznym. Niezależnie od tego, na swój sposób wciąż modelowały ją również konteksty kulturowe, światopoglądów religijnych, jak i zwykłej „codzienności”. Wiadomo, że miały swój czas i miejsce jakże różne czasem zupełnie przeciwstawne sobie nurty postrzegania życia a w jego tle, schorzeń psychicznych. Czasy odległe, „przemyciły” do współczesności  zasadnicze: nurt apolliński – charakterystyczny w harmonijność, racjonalność, umiarkowanie i powściągliwość, oraz całkowicie przeciwstawny pierwszemu: nurt dionizyjski. (42) To jednak nie wszystko. Otóż można zaryzykować twierdzenie, że czas szerzenia jak i umacniania wiary chrześcijańskiej, doprowadził do jaskrawego wyeksponowania kolejnego nurtu. Jest nim – nurt saturnijski (43) charakteryzujący się: cierpieniem, medytacją, refleksją, ale i… smutkiem. Wiele wieków później (w obecnej współczesności połowy wieku XX), padło  uniwersalne, a może nawet ponadczasowe określenie dla związku melancholii z wiarą: żadna muzyka nie jest tak miła Bogu, jak cierpienie, łzy i płacz…. Klasycznym więc pozostaje, iż czasami pada w psychiatrii określenie jakoby: „chory na depresję jest… pesymistą z urojenia”. Swojego rodzaju dowodem twierdzenia pozostaje badanie, iż depresja uzewnętrznia zachowane z dawien dawna pra-lęki człowieka o ciało, duszę i spełnienie zasadniczych potrzeb, pod postacią hipochondrii, urojeń winy, urojeń zubożenia.  
Wiadomo z zachowanych przekazów historycznych, jak i literackich, iż z końcem epoki starożytności, w pobliże roku 1000 naszej ery, Grecję zalała „epidemia”  notorycznych samobójstw. Znaczna ich część dotyczyła rytuału dla kultu Dionizosa (44) (wpływ upojenia alkoholowego młodym winem wyrażał niepohamowaną radość łączącą się z nieodpartą żądzą absolutnego niszczenia wszystkiego i wszystkich w swoim otoczeniu, połączoną ze zwierzęcym wprost wyrażaniem własnej seksualności). Jeszcze inny powód tego postępującego tragizmu, to niemalże ślepa wiara w przepowiednie i wyrocznie oraz towarzyszący im pesymizm, które wieszczyły nagminnie zbliżający się rok 1000 jako nieuchronny koniec znanego nam świata. Całość pogłębiały klęski nieurodzajów, głodu, wojen, chorobowych epidemii… Całe ówczesne życie doczesne, stopniowo ulegało przez to znacznemu zaniedbaniu kosztem gorączkowego poszukiwania właściwej pokuty, by jednak stworzyć sobie jakieś możliwe granice zbawienia. Jednocześnie wraz z takim postrzeganiem świata, jawiło się także i jego skrajne stadium – ścieżka przestępczości i mordu dobarwiona szukaniem zapomnienia w pijaństwie, wyuzdanej seksualności, a nawet… zbrodni. Dość popularnym zjawiskiem było występujące natenczas także samo-biczowanie się, bądź zatracanie się w pląsie tanecznym. Miał być to rodzaj „rozładowania” ujemnych emocji przed obawą ostatecznego potępienia oraz poczucia winy.
Na pewno czasy epoki odrodzenia (renesansu) to ekscytacja ”nowym”, czyli innym sposobem myślenia i postrzegania oraz interpretacji rzeczy, faktów, zdarzeń dziejących się zarówno w środowisku lokalnym, jak i szerszym zewnętrznym. Czasami dotyczyło to warunków na pozór niezależnych od człowieka, bądź zaledwie tylko… określonej czynności związanej ze sferą niekoniecznie przyjemną i obowiązkową choć ciekawą z płaszczyzny pogranicza odpoczynku i relaksu. Klasycznym przykładami takich <<odmian>> były chociażby czasowe „epidemie” śmierci, m.in.: klimatyczne depresje skrajnych warunków życia i masowe samobójstwa Eskimosów; częste choć skrajne zbiorowe wypadki śmiertelne depresji (fala samobójstw) wśród dzikich plemion w zetknięciu z cywilizacją białego człowieka. Do jednej z odmian zbiorowych acz wykrystalizowanych tragedii ówczesnego czasu, a wliczanych nawet do typów melancholii, jawi się równolegle epidemia tarantyzmu (45). Zjawiska, które zaistniało we włoskim mieście Apulla, jako dość osobliwy rytuał religijno-, polegający na „zapamiętaniu się” w tańcu, często kończącym się śmiercią… Sigerist (46) uważał wprawdzie, że akurat w przypadku tarantyzmu była to zyskująca na uwagę pozostałość ze starożytności, a konkretnie z epoki orgii dionizyjskich.
Generalnie wówczas nadano melancholii trzy równoznaczne i zasadnicze znaczenia: fantazji; ponurego usposobienia; poważnej refleksji. Jak zauważa jeden z ówczesnych dziejopisów Jean Froissart (47), na kartach poezji dworskiej schyłku epoki średniowiecza, z przesytem występują wszystkie wymienione powyżej melancholiczne konwencje wyrażane w brzydocie różnych stron życia, jak i towarzyszącym mu pesymizmie. Epoka odzwierciedla także ówczesny, bardzo obrazowy na tle społecznym portret kobiety – blada, wychudzona i obdarta na podobieństwo mitycznej i wyobrażeniowej wiedźmy, ale jednocześnie… pociągająca, tajemnicza i na swój sposób urokliwa, a nawet piękna, gdyż otoczona nieprzeniknionym nimbem zmieszania ciszy i spokoju nieba z wrzaskiem i ogniem piekła; czarnej magii z wyuzdaną wiedzą tajemną. Ten jakże charakterystyczny, prezentowany ówcześnie przez Kościół i teologię mizoginizm (48), bodajże najwierniej oddawał wieki średnie relacji międzyludzkich, a damsko-męskich w szczególności.
Gdy okres renesansu (odrodzenia) był w pełni swojego rozwoju – odkrywano nowe kontynenty, kraje, rasy, rośliny, budowano nową technikę… człowiek znów wreszcie po okresie starożytności zaczął się wreszcie odnajdować jako jednostka (więcej rozumieć, więcej ogarniać). Niestety, w najmniejszym chociażby stopniu nie wspomogło to, ani nie polepszyło to płaszczyzny wspomagania chorych psychicznie… Nadal osoby z tego typu schorzeniem, bądź zaledwie podejrzeniem o to schorzenie, były przedmiotem drwin, prześladowań, umieszczania w leprozoriach, na stosach inkwizycji, w więzieniach, lub innych miejscach ciężkiego odosobnienia, z wyraźnym zakazem swojej bytności wśród mas społecznych. Pewnie dlatego właśnie, wśród ludzi dobrze sytuowanych, pojawiało się wyobrażenie, iż kolejnym krokiem specyficznej „ulgi” dla ich cierpiących chorych bliskich może być prywatna jednostka szpitalna. Więcej, klasyczne dla owego okresu pozostaje, że z lekka zawirowany świat ówczesnych medyków i filozofów, mieszał w sobie zarówno alchemię z astrologią, jak i zręby medycyny z empirią doświadczenia, a nawet pogranicza magii. Niemalże pomnikowym fundamentem takiego postrzegania staje się Paracelsus (49), zwalczający martwotę scholastycznych zasad ówczesnych uczelni, wartościując doświadczenie unurzane w astrologii, astronomii, magii i... chęci niesienia pomocy bliźnim za pomocą najszerzej rozumianej medycyny. W swoim dziele nawiązującym do schorzeń mózgu, główną ich przyczynę dostrzega w: szaleństwie, manii bądź melancholii. Przy czym ten ostatni element nieodłącznie wiąże także z tym pierwszym, ponieważ łączy melancholię z brakiem rozumu. Nie łączy jednakże schorzenia z popularnym natenczas piekłem, choć dopatruje się łączenia go z nim poprzez bliżej nieokreślone pułapki obsesji (50). Z kolei segregując rzędy ofiar inkwizycji powstaje konieczność sprawdzenia, czy podejrzenie lub oskarżenie o czary nie miało swojej przyczyny w m.in. „czarnej żółci” albo w „złych humorach”. Thomas Cogan (51) wnioskuje natomiast, iż podłoże melancholii umiejscowione jest w nadmiarze nauki. Filip Melanchton (52), jako wprowadzający do nauki o człowieku słowo – psychologia (53), podniósł określenie melancholii do poziomu geniuszu. Przykładem twórczości Albrechta Dűrera (54), który cierpiał na stany depresji twórczej, opiniował, że sam mistrz przestrzegał by przyszli uczniowie malarstwa uważali na takie schorzenie. Wprowadzenie druku za sprawą Jana Gutenberga (55), na pewno bardzo dopomogło upowszechnić wszystkie dotychczasowe (stare i nowe) pojęcia i kanony zarówno religijno-filozoficzne, jak i astrologiczno-magiczne. Wiadomo, że astrologia stanowiła w tamtym okresie przedmiot obowiązkowy obok anatomii i botaniki na studiach specjalności medycznej.
Ficino Marsiglio (56) – jeden z największych ówczesnych uczonych Akademii Koźmy Medyceusza we Florencji, nobilitował melancholię zgodnie w duchem powszechnego przekonania, jako predysponowany geniusz dla: filozofii, nauki i teologii. Agrippa z Nettensheim (57) dopisał ją natomiast do geniuszy nauki oraz dodatkowo jeszcze twórców wpływu „szału melancholicznego”: artystów oraz architektów. Na dowód prezentowano Michała Anioła (58), któremu zawsze towarzyszyła  „gwiazda melancholii”. Generalnie ówczesnych artystów znano tak z „depresji twórczej” jak i „twórczej samotności”.
c)    Wiek XVII i XVIII stulecia  (Barok i Oświecenie)
Rozwój nauki, a szczególnie fizyki i chemii posuwa i powoduje nowoczesność w naukach medycznych i wszystkich z nimi związanych, który będzie się wzmagał aż do wieku XIX. Spinoza (59) udowadnia jedność umysłu i ciała. Michał Montaigne (60) dokonuje analizy różnych postępków ludzkich bez obowiązującej jeszcze wówczas oceny moralnej, a Tomasz Hobbes (61) tworzy rzeczywiste zręby dla psychologii asocjacyjnej. Coraz bardziej wyraźne stają dwa fundamentalne kierunki myślenia naukowego: dedukcyjny – analityczny oraz indukcyjny – empiryczny. Niezależnie od nich Karol Linneusz (62) proponuje ścieżkę systemów botanicznych, czyli – system nozologiczny. Natomiast Georg Ernst Stahl (63) odrzuca całkowicie teorię humoralną, zastępując ją swoją nową teorią witalistyczną (64). Przeciwstawia się w ten sposób teoretycznym założeniom mechaniki człowieka, tworząc tym samym w psychiatrii dwa nowe niezależne kierunki: psychiki (65) i somatyki (66). Tomasz Willis (67) upatruje natomiast podstawy zaburzeń psychicznych w mózgu i pniach nerwowych. Według niego owe <<tchnienia>> stanowią zasadę ruchu i odczuwania, które przenoszoną są za pomocą nerwów. W ten sposób „zbudowano” teorię tzw. choroby nerwowej.
Okazuje się jednakże, że wszystkie przemiany XVII i XVIII wieku na płaszczyźnie filozofii i nauk przyrodniczych, tak naprawdę nie wniosły niczego nowego dla jakże specyficznego i innego niż wszystkie losu psychicznie chorych. Nie skazywano ich wprawdzie już na stosy inkwizycyjne, ale dalej w sposób niemalże brutalny ograniczano ich wszelkie przynależne swobody. Zapewne jedną z barwniejszych postaci omawianego okresu, pozostaje kanonik Oxfordu, duchowny anglikański Robert Burton (68), który w roku 1621 został autorem dzieła: Anatomia melancholii, czym ona jest z jej wszelkimi odmianami, przyczynami, objawami, rokowaniem i kilkoma sposobami jej leczenia. Było i jest to jedno z częściej wznawianych do czasów obecnych dzieł szerzej opisujących, jak i przybliżających zespoły zaburzeń psychicznych związanych z tym schorzeniem . Tym bardziej, iż napisane zostało w taki sposób, iż wniosło do ówczesnego, jak i współczesnego życia nie tylko szeroki zakres wiedzy z płaszczyzny medycyny, ale również z płaszczyzny ekonomii, socjologii, a także, a może przede wszystkim, dla dorobku literatury pięknej. Na pewno tworzy rodzaj dość specyficznej encyklopedii sięgającej czasów od najdalszej starożytności. Autor powołał się w niej na około 1000 autorytetów z czego prawie połowę stanowili praktykujący medycyny. Do tego wszędzie gdzie to tylko możliwe, dodał własną interpretację i dość szczegółowe oraz wyczerpujące wyjaśnienia. Chwalił się również tym, iż ma znaczną przewagę nad wszelkimi medycznymi autorytetami, ponieważ sam jest melancholikiem (nadaje sobie nawet przydomek: Democritus Junior, na pamiątkę iż sam Demokryt też był przecież melancholikiem, a ponadto, zgadza się w pełni z jego poglądami i tradycją filozofii). Więcej, podnosi problem szczęśliwości człowieka, jak i tzw. grzechu pierworodnego. Głosi wręcz, że absolutnie najszczęśliwsza na Ziemi jest tylko właśnie istota ludzka. Przy czym powód owego grzechu sprawia, że gatunek – człowiek, jest obciążony melancholią, którą jakoby dostaje w „prezencie” od losu już w trakcie narodzin. Przyznaje też, że jest to stan chorobowy w najprzeróżniejszych stadiach swojego zaawansowania. Jeżeli nie przeżywamy jakiejś konkretnej jego odmiany, to i tak w ciągu naszego życia stanowi on chociażby stan epizodyczny, ale jednak… Idzie dalej i próbuje rozpatrywać melancholię jako jeden z najważniejszych czynników koniecznych towarzyszących życiu i działalności człowieka. Rozważa jej obecność na wszystkich możliwych etapach i płaszczyznach działalności egzystencji żywota ludzkiego, łącznie z doznaniami i popędami cielesnymi włącznie. Odnajduje ją więc i w rozwoju rolnictwa, ale i budowaniu zrębów uprzemysłowienia; w budowaniu relacji społecznych, ale i praktycznej ideologii Kościoła; na płaszczyźnie intymnych sfer uczucia ludzkiego, ale i sfer zdrowotnych oraz możliwości gatunku; świata Natury z podziałem na faunę (69) ale i florę (70); na płaszczyźnie zaciekawienia człowieka astrologią, ale i astronomią; świata zagadnień i doktryn filozoficznych, ale i jego stanu rzeczywistego: tu i teraz….
Około roku 1610 doszukiwano się siedliska melancholii m.in. w śledzionie. W epoce elżbietańskiej (okresu władzy Elżbiety I w wyspiarskim państwie Anglii wieku XVIII), melancholia zyskała miano – angielskiej choroby. Więcej, uważano, że właśnie zaburzenia pracy tej części organizmu w pomieszaniu z męskim odpowiednikiem histerii staje się powodem tego schorzenia, najczęściej kojarzonego od tego wieku z bohaterem powieści Saavedry  Miguela Cervantesa (71) – Don Kichotem. Postaci, której wiecznie towarzyszy pesymizm (72), oraz zespoły zaburzeń depresyjno – apatycznych. Większość ówczesnych autorów bądź to prozy, bądź poezji utożsamiało melancholię ze smutkiem, nudą, frasobliwością, medytacją, smutkiem, bólem, cierpieniem…          
d)    Wiek XIX – epoka rozwoju myśli psychiatrycznej     
Ten coraz bliższy naszej współczesności okres czasu, jak i wszystkie dotychczasowe osiągnięcia i zdobycze ludzkości, powodowały również coraz głębsze i bardziej uszczegółowione podziały naukowe, socjotechniczne, a za nimi postępujące podziały społeczne, m.in.: arystokracja, ziemiaństwo, inteligencja, mieszczanie, rzemieślnicy, chłopi, kapitaliści, klasa robotnicza, lumpenproletariat… Taki układ zdołał wymusić w ówczesnej rzeczywistości kategorię dogłębnego zastanowienia nad poważnym przegrupowaniem pewnych przyjętych już wcześniej wartości. Otóż do tej pory np. przeciętny laik (73) wypowiadający się na temat danego schorzenia, właściwie równoważył swoją wypowiedź z tylko trochę dokładniejszą opinią lekarza. I to można było przyjąć, jako jeden z typów przyjętej normy społecznej. Jednakże od teraz właśnie, od momentu coraz bardziej wnikliwego uszczegółowiania się problemu, poszczególne działy medycyny wytworzyły barierę umotywowanej rzeczywistej zazdrości, a nawet wcale pokaźne pokłady słusznej pretensji – gdy dalej „laik” próbuje zabrać głos dotyczący określonego schorzenia… I tu jego wiedza i znajomość problemu, ma się po  prostu nijak do lekarskich badań, efektów, naukowych rozwiązań poszczególnych zagadnień, czy też w końcu… wieloletniego doświadczenia i własnej autopsji (74).
Wiadomo „od zawsze”, iż artyści wymowną barwą własnej twórczości malarstwa, rzeźby, grafiki, poezji, prozy, bądź jeszcze innej formy… potrafią dobitniej, a nawet <jednowyrazowo> określić coś, na co naukowcy – a w tym lekarze, potrzebują długich wywodów i całe rzesze prezentowanych dowodów. Dowodem takiego myślenia i postępowania jest chociażby Walter Kaufmann (75), który dobitnie porównał długie wywody dzieł Heideggera (76) z jednym z krótkich rzeczowych wierszy Friedricha Hȍlderlina (77)
Philippe Pinel (78) natomiast rozgraniczał wówczas cztery formy zaburzeń psychicznych: melancholię; manię; demencję (79) oraz idiocję (80). Starał się przy tym scharakteryzować tylko pierwszą z wymienianych, ale pozostał niestety w dawnych przestarzałych przekonaniach. Niemiec Johann Heinroth (81) przedstawiciel psychiatrii zbliżonej do ducha psychologicznego romantyzmu zakłada, że obłęd pozostaje sumą jakoby gwałtownych namiętności pozbawiających duszę wolności i przywołujących stan chorobowy. Natomiast twórca psychiatrii somatyczno-empirycznej Wilhelm Gresinger (82) odwołuje się do założenia Aretajosa (83), iż melancholia stanowi rodzaj psychozy generującej zapowiedź wszystkich zaburzeń psychicznych. Kraepelin (84) pisząc w roku 1883 swój pierwszy podręcznik do nauki psychiatrii, kreśli praktycznie obowiązujący wciąż dla melancholii obraz maniakalno-depresyjnej psychozy, z wyraźnym zaznaczeniem, iż ma miejsce w stosunku do wieku podeszłego.
Generalnie, cały prezentowany XIX wieczny racjonalistyczny pogląd na człowieka raczej negował w całej rozciągłości schorzenie melancholii. Budowany stopniowo trend postępującego romantyzmu, znalazł za to pełne odniesienie w dramacie, cierpieniu i przeżywaniu melancholicznym z końcem epoki oświecenia. Polskie akcenty tamtego minionego czasu to przede wszystkim czas Trenów Jana Kochanowskiego (85) aż do obrazów i strof poezji Włodzimierza Tetmajera-Przerwy (86) w wierszu Melancholia oraz wizji malarskiej pod tym samym tytułem Jacka Malczewskiego (87) w okresie tzw. Młodej Polski.
Dopiero ustalenia, jak i typowanie określonego zarysu granic przez Freuda spowodowało zupełnie nowy rodzaj i miejsce psychiatrii w perspektywie ludzkiego życia, jego mitologizacji, jak i symboliki… Jednakże faktyczny szeroko otwarty wachlarz postrzegania człowieka począwszy od jego zachowań, możliwości, piętrzenia się zdarzeń, aż do stanów schorzeń  i ciężkich chorób, a w końcu do śmierci włącznie, zademonstrowały dopiero wypadki i zaszłości najpierw  I, a następnie II wojny w skali globu ziemskiego. Udoskonalił to cały późniejszy rozwój myśli, udogodnień oraz dążeń do

K  o  n  i  e  c

Jeżeli akceptujesz moje pisanie i podoba Ci się poruszana problematyka zapraszam na mojego facebooka. Możesz również poszukać mnie na stronach m.in.: www.kulturaihistoria.umcs.pl, www.justpaste.it , choć nie tylko…


Literatura:
•    Adamczyk-Szczecińska H., Mańkowska A., Zalewska K., Słownik szkolny – postacie historyczne, Warszawa 1997.
•    Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, Warszawa 1995.
•    Danecki J., Kultura islamu – słownik, Warszawa 1997.
•    Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1-5, Warszawa 1975-1989.
•    Hoever H., Żywoty świętych pańskich na każdy dzień roku, Olsztyn 1989.
•    Kępiński A., Melancholia, wyd. III, Warszawa 1985.
•    Kiryk F., Jureczko A., (red.), Szkolny słownik biograficzny, Kraków 1996.
•    Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991.
•    Kowalski J.W., Poczet papieży, Warszawa 1988.
•    Kumaniecki K., Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1999.
•    Kwaśniewski K., Trzeciakowski L., Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej – Słownik biograficzny, Poznań 1981.
•    Łapiński A., Historia religii – słownik terminologiczny, Warszawa 1995.
•    Nikitenko D.W., Słownik biograficzny Dolnego Śląska (niepublikowane opracowanie własne).
•    Snoch B., Terminy i pojęcia historyczne – słownik szkolny, Warszawa 1998.
•    Stabryła S., Mitologia grecka i rzymska – słownik szkolny, Warszawa 1997.
•    Sternberg R., Wprowadzenie do psychologii, tłum. A.Matczak, Warszawa 1999.
•    Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1978-1981.
•    Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 1988.
•    www.centrummedyczne-przyjazna.pl
•    www.de.wikipedia.org
•    www.encyklopedia.biolog.pl
•    www.encyklopedia.interia.pl
•    www.en.m.wikipedia.org
•    www.google.com
•    www.google.pl
•    www.pl.qaz.wiki
•    www.pl.wikipedia.org
•    www.sjp.pwn.pl
•    www.wikipedia.org    


P  R  Z  Y  P  I  S  Y  
(1)    Mahomet właściwie: Muhammad ibn Abd Allah (570-632 roku n.e.) – prorok, twórca religii – islam – reformator społeczny i prawodawca państwa arabskiego. Pochodził z kupieckiej rodziny z Mekki. Wcześniej osierocony, trudnił się pasterstwem, a potem handlem. Ożenił się ze straszą od siebie bogatą wdową Chadidżą. Wiele czasu poświęcał medytacjom. W wieku 40 lat po raz pierwszy doznał objawienia od Allaha za pośrednictwem archanioła Gabriela. Około 610 roku zaczął głosić zasady nowej wiary – islamu (zawiera duże fragmenty wiary judaistycznej i chrześcijańskiej; wymusza całkowite podporządkowanie się woli boga). Niestety, wobec wrogości mieszkańców rodzinnego miasta, musiał około 622 roku go  opuścić (ucieczka – hidżra), udając się do miasta Jatrib (później – Medyna). Tam założył gminę religijną, zalążek przyszłego państwa arabskiego. Ułożył prawa cywilne i karne, obyczaje i reguły życia społecznego, wszystkich wyznawców nowej wiary wezwał do „świętej wojny” (dżihadu). Od tej pory Arabowie liczą także początek ery muzułmańskiej – od 622 roku. W roku 630 zdobył Mekkę. Polecił zniszczyć dotychczasowych bożków i ich posągi, pozostawiając tylko kult „czarnego kamienia” w świątyni Kaaba (do dzisiaj miejsce pielgrzymek Arabów z całego świata). Zjednoczył niemal wszystkich Arabów, którzy po przyjęciu islamu zaczęli budować nowe, swoje i wielkie państwo muzułmańskie. Przed śmiercią przekazał władzę swojemu teściowi – Abu Bakrowi. Jego grób w Medynie stał się tak wielką świętością jak „czarny kamień” i przyciąga pielgrzymki. Wszystkie zasady i prawa wiary spisano w świętej księdze – Koran. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko, dz.cyt., s. 253; H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, dz.cyt., s. 193.
(2)    Islam inaczej: mahometanizm – jedna z wielkich religii świata wyznawana przez około 15 % populacji osób zamieszkujących Ziemię. Głównie w krajach arabskich i afrykańskich, ale także w rejonie Bliskiego Wschodu i państwach Azji. Najmłodsza z religii uniwersalistycznych. Powstała w VII wieku n.e. założona przez proroka Mahometa, któremu religia ta została objawiona. Doktryna wiara zbudowana na tradycjach judaizmu, chrześcijaństwa, wybranych elementach religii starożytnych, oraz filozofii hellenistycznej, a konkretnie neoplatonizmu. Do tego włączono stare obyczaje, tradycje i obrzędy arabskie. Główne założenia islamu, to brak dogmatów i tajemnic wiary, oraz wiara w jednego boga – Allaha. Każdy człowiek jest obdarzony wolną wolą i całym swoim życie zasługuje na życie w raju, bądź wieczne potępienie. Wszystko to opisuje wraz z postępowaniem święta księga Arabów – Koran. Każdy wyznawca tej wiary ma 5 niezbywalnych obowiązków (arkanów): wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post, pielgrzymka do Mekki. Ponadto każdego wiernego, czyli - muzułmanina – obowiązuje szereg koniecznych rytuałów, m.in. obrzezanie, zakaz picia alkoholu, zakaz spożywania wieprzowiny… Początkowo islam pozostawał tylko i wyłącznie religią narodową Arabów. Stopniowo (wraz z rozszerzaniem arabskich podbojów), religia roznosiła się od Hiszpanii, aż do Indii i Chin. Z czasem właśnie Chiny przejęły hegemonię nad imperium arabsko-muzułmańskim. W okresie wieków VIII-X powstały klasyczne systemy i szkoły etyczne oraz prawne islamu. Od IX wieku rozwijała się arabska myśl filozoficzno-religijna średniowiecza. Wcześniej powstały przeciwstawne sunnickiej ortodoksji sekty spierające się o następstwo Mahometa, m.in.: szyici, charydżyci, izmailici, karmaci, imamici, ibadyci, jezydzi, Ahmadi. Mimo pozornego rozbicia i faktycznego braku władzy centralnej, religia ta do chwili obecnej wykazuje jedność, której nie zburzyły ani nowe tendencje kulturowo - społeczne, ani wymogi współczesnego świata, ani prądy laicyzacji, ani powstanie na obszarze arabskim niezależnych  wielu odmiennych o strukturze państw. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 305.
(3)    Sułtan – z jęz. arab. oznacza: władzę, panowanie, tytuł władców muzułmańskich; Oficjalnie jako pierwsi zaczęli używać tego tytułu Turcy seldżuccy w XI wieku. Podkreślali w ten sposób swoją rolę władców obok kalifa (najwyższy zwierzchnik religijny danej gminy muzułmańskiej, właściwie faktyczny przywódca polityczny). Później tytułu tego używali lokalni władcy. W czasach współczesnych, nazwa władców pomniejszych państw muzułmańskich. Źródło: J.Danecki, Kultura islamu – słownik, Warszawa 1997, s. 177.  
(4)    Koran – święta księga muzułmanów. W dosłownym tłumaczeniu oznacza: recytacja, księga, pismo, rozróżnienie prawdy od fałszu. Zawiera objawienie Boga przekazane prorokowi Mahometowi w okresie lat: 610-632 roku n.e. Tego przekazu dokonał jakoby anioł – Dżibril (posłaniec Boga do proroków). Księga liczy 114 sur (rozdziałów), około 6200 ajatów (wersów), zbudowanych z 77.934 słów, czyli około 330.000 liter. Księga dzieli się na 30 równych dżuz (części), a każda dzieli się 2 hizb (partie), dzięki którym można je regularnie czytać. Wszystkie sury ułożone są chronologicznie: okres mekkański – jest ich 90 i zamykają okres 610-622 roku n.e. (określają podstawowe zasady wiary muzułmańskiej); medyńskie – jest ich 24 i zamykają okres 622-632 roku n.e. (dotyczą zasad prawa islamu oraz organizacji społeczności w Medynie). Cały tekst nie tworzy spójności opowieści, a raczej luźne natchnione wypowiedzi poruszające kwestie ogólnych zasad tej religii, historii jej objawienia, dookreśla obowiązki muzułmanów oraz losów ludzkości. Na pewno ważne miejsce w Księdze pozostaje na wizje z pogranicza eschatologii – piekło, raj, Sąd Ostateczny. Język w jakim powstała Księga jest chwilami prosta, a chwilami wręcz niezrozumiała, choć posiada i fragmenty z pogranicza poezji. Źródło: J.Danecki, dz.cyt., s. 115-117.
(5)    Harun ar Raszyd (około 763/766 - 809) – w dosłownym tłum. rozsądny, słusznie –prowadzony; najbardziej znany w Europie kalif z dynastii Abbasydów. Znany jest przede wszystkim z… Baśni tysiąc i jednej nocy, gdzie występuje jako dobry władca chodzący w przebraniu ze swoim wezyrem po Bagdadzie by poznać życie i kłopoty swoich poddanych. W literaturze arab. prezentowany jako mecenas sztuki wielbiący przepych i rozkosze życia. W polityce zew. był bezwzględnym despotą zwalczającym Bizancjum. Prawdopodobnie utrzymywał już kontakty z Karolem Wielkim. Po jego śmierci o władzę walczą jego synowie, z których wygrał – Al-Mamun. Źródło: J.Danecki, Kultura islamu – słownik, Warszawa 1997, s. 83.
(6)    Derwisz – biedak, nędzarz, po arab. fakir; członek muzułmańskiego bractwa religijnego o charakterze mistycznym (zwykle wyznawca sufizmu (ruch mistyczny powstały w islamie w VIII-IX wieku; jego celem było najdoskonalsze poznanie natury boga, a nawet połączenie się z nim; można to było osiągnąć własną drogą – tariką za pośrednictwem rytmiczne wymawianie jego imienia, taniec, narkotyki; najbardziej znane zakony sufickie to m.in.: bektaszijja, kadirijja). Zazwyczaj mieszkali w klasztorach, bądź wędrowali po świecie, utrzymując się z datków lokalnej ludności. Naczelną ich zasadą było ubóstwo oraz modlitwa. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t 1, s. 384; J.Danecki, dz.cyt., s. 62.
(7)    Hunajn właściwie: Hunajn ibn Ishak; naczej Johannitus (809-873 roku n.e.) – znany i wpływowy uczony epoki średniowiecza z kręgu wschodniego chrześcijaństwa; medyk; tłumacz dzieł z zakresu medycyny i nauk przyrodniczych oraz filozofii z jęz. greckiego na jęz. arabski. Niektóre źródła podają jakoby faktycznie był Arabem (?!). Wiadomo, że około 830 roku n.e. kierował arabskim Domem Mądrości uczelnią Bajt el-Hikma umiejscowioną w Bagdadzie (obecny Irak). Znał także biegle od dziecka trzy języki: arabski, syryjski oraz grecki. Pozostaje autorem tłumaczenia wielu dzieł Galena i jego uczniów na język syryjski, oraz 39 pozycji na język arabski. Prace jego autorstwa, to przede wszystkim podręczniki medyczne: Masail fi al-tibb (stanowił ogólne wprowadzenie do medycyny), oraz Masail fi al-ayn (przybliża zagadnienia związane z okulistyką). Większość proponowanych przez niego rozwiązań i teorii bazuje na znanej ze starożytności teorii humoralnej.  Oba podręczniki stanowiły jeden z fundamentów europejskiej medycyny do końca XVI wieku. Z jego nazwiskiem, związana jest też ciekawa historia. Otóż w okresie władzy kalifa Al-Mutawakila, polecono Hunajnowi za pewną sumę pieniędzy wykonanie receptury skutecznej i szybkiej trucizny na potrzeby licznie prowadzonych wówczas wojen. Ten jednak odmówił. Kalif podwoił sumę i polecił mu polecenie wykonać. Hunajn jednak znowu odmówił. Zapytany dlaczego, odpowiedział, że jako lekarz ma ratować życie, a nie je odbierać. Kalif  kazał go więc wtrącić do więzienia, ale po pewnym czasie, ceniąc jego etykę, nakazał go zwolnić i sowicie wynagrodził. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.18]
(8)    Najib faktycznie: Najib  ud din-Mauhamm (? – 1222 roku p.n.e.) – wiadomo, że był perskim lekarzem około XIII wieku p.n.e. i pochodził z Samarkandy. Zginął w czasie jednego z najazdów dzikich Mongołów  na Herat (Afganistan) w roku 1222 roku p.n.e. Był bardzo znanym pisarzem medycznym. Jego traktaty były bardzo popularne, szeroko czytane i komentowane. Najbardziej znane jego dzieło to przetłumaczone wieki później początkowo na łacinę, a następnie na jęz. angielski to: The book and symptons (zawiera w sobie podręcznikową wiedzę z dziedziny terapii oraz  patologii. Źródło: www.gogle.com [dostęp: 2021.01.13]
(9)    Awicenna inaczej Ibn Sina (980-1037 roku n.e.) – lekarz i filozof muzułmański. Wywodził się z Azji środkowej. Uzyskał dogłębna wiedzę teologii muzułmańskiej. Przede wszystkim. studiował jednak medycynę oraz filozofię grecką. Jego dzieła to m.in.: Kanon medycyny oraz  Księga uzdrowienia (obejmowały klasyczne wykłady oraz sztuki medyczne świata arabskiego). Dzieła po przetłumaczeniu na łacinę służyły jako podręczniki w Europie do wieku XVIII. Źródło: J.Danecki, dz.cyt., s. 91.  
(10)    Majmonides właściwie: Rabbi Mosze ben Majmon (1135-1204) – teolog i filozof  żydowski; jeden z głównych przedstawicieli arystotelizmu w żydowskiej filozofii średniowiecza. Podbudowywał idee Talmudu oraz Biblii elementami arystotelizmu według rozumienia arabskiego. Zmierzał do racjonalnego uzasadnienia judaizmu. Swój system filozoficzny zawarł w pracy – Przewodnik błądzących. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 820.
(11)    Wyprawy krzyżowe inaczej: Krucjaty – z łac. cruciata; wyprawa wojenna. Początkowo były tak nazywane pielgrzymki chrześcijan do tzw. Ziemi Świętej (do Palestyny, ale generalnie do Jerozolimy i miejsca urodzenia Jezusa – Betlejem). Faktycznie od XI wieku zaczęły przekształcać się w wyprawy o charakterze zbrojnym przeciwko muzułmanom  („niewiernym”), do których tereny te natenczas należały.  W ten sposób na przestrzeni XI-XIII rycerstwo głównie państw zachodnich Europy, pod płaszczem obrony chrześcijaństwa próbowało odzyskać miejsce Grobu Chrystusa. Faktycznym motywem wszystkich wypraw było rozszerzenie wpływów papiestwa poza Europę (jako pierwszy z takim planem wystąpił papież Urban II na synodzie w Clermont w 1095 roku). W podstawach tego zamierzenia znalazły się oprócz szczytnej idei walki o wiarę, przede wszystkim stosunki społ.-gosp. ówczesnej Europy Zachodniej – chłopi szukali nowych ziem i ucieczki od feudalizmu; kupcy – nowych rynków zbytu i zysków; rycerstwo – możliwości sprawdzenia swoich umiejętności i pozyskania wyimaginowanych łupów). Wszystkie krucjaty (było ich zaledwie… 9), mimo chwilowych sukcesów, nie odniosły praktycznie zamierzonych celów. I wyprawa miała miejsce już w roku 1098. W rok później zdobyto Jerozolimę i zaczęły powstawać państewka „krzyżowców”: księstwo Antiochii; hrabstwo Edessy; hrabstwo Trypolisu; łacińskie królestwo Jerozolimy. Wtedy także powstały pierwsze rycerskie zakony: Templariusze (inaczej: Bracia Świątyni Salomona; zakon rycerski duchownych; powstał we Francji w roku 1118; jego zadaniem była opieka i zapewnienie bezpieczeństwa pielgrzymom; symbolem był biały płaszcz z czerwonym krzyż grecki); Joanici (inaczej: Kawalerowie Maltańscy lub też Kawalerowie Rodyjscy; zakon rycerski duchownych „szpitalników” – do opieki nad pielgrzymami; powstał w Królestwie Jerozolimskim w roku 1130; potem otrzymali od cesarza Karola V – Maltę; symbolem był początkowo płaszcz z białym krzyżem greckim, a następnie niebieski krzyż maltański); Krzyżacy (inaczej: Zakon Szpitala NMP Domu Niemieckiego w Jerozolimie; zakon rycerski duchownych powstał w roku 1190 w Niemczech; mieli opiekować się pielgrzymami i chorymi oraz rannymi w walce; symbolem był biały płaszcz z czarnym krzyżem rzymskim). Najtragiczniejsza w skutkach była tzw. <<wyprawa dziecięca>> w roku 1212, kiedy wysłano około 50.000 dzieci w wieku 10-16 lat, które swoją niewinnością miały pokonać Arabów. Krucjata ruszyła z Marsylii nie do Jerozolimy ale do Afryki północnej. Około 30 % zmarła ich w drodze, a resztę armatorzy sprzedali w niewolę). Wszystkie wyprawy (krucjaty) na pewno spowodowały wiele zmian w europejskiej kulturze – pojawiły się różne elementy arabskie, kultur wschodnich i bizantyjskich. Gospodarczo największe zyski odniosły miasta włoskie – główny etap przeładunkowo-portowy na trasie wypraw. Równolegle z wyprawami w obronie grobu Chrystusa, Kościół od około XII wieku organizował też wyprawy przeciwko pogańskim Słowianom. W wiekach późniejszych zalecał także wyprawy przeciwko heretykom (m.in.: albigensom we Francji oraz husytom  na terenie Czech). Źródło: B.Snoch, dz.cyt., s. 95-96; J.Danecki, dz.cyt., s. 117-118; W.Kopaliński, dz.cyt., s. 437, 548-549, 555, 1180.
(12)    Trąd inaczej lepra – przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez prątki. Rozpowszechniona w Afryce i Azji. W Europie pojawił się około XI-XIII wieku, a na ziemiach polskich około XV wieku. Chorych izolowano do „szpitali” (leprozoriów). Zakażenie następuje w wyniku długotrwałego przebywania z chorymi. Choroba rozwija się bardzo wolno. Objawy w postaci gruzełek lub guzków na ciele, w tkance podskórnej powoduje zniekształcenia i uciski, zaburzenia czucia, porażeń neurologicznych, gnicia i odpadania kawałkami ciała. Kiedyś schorzenie to prowadziło  do masowej śmierci. Obecnie leczony preparatami sulfonowymi. Występuje głównie w Afryce równikowej i południowo-wschodniej, Ameryce południowej, Azji i wyspach Oceanu Spokojnego, sporadycznie w akwenie Morza Śródziemnego. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, s. 482.
(13)    Leprozorium – zamknięty zakład leczniczy dla osób chorych na trąd (z łac. lepra) – trędowatych. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 24.
(14)    Konstantyn Afrykańczyk (1020-1087 ) – jeden z najbardziej znanych tłumaczy pism i dzieł medycznych z języka arabskiego na łacinę w okresie średniowiecza. Wiadomo, że urodził się na Kartaginie, a zmarł w klasztorze Monte Cassino. Na stałe zatrudniał się w murach szkoły medycznej w Salerno. Najprawdopodobniej wtedy też został zakonnikiem reguły benedyktynów. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp:2021.01.07]
(15)    Hidegarda z Bignen (1098-1179) – znana niemiecka wizjonerka, mistyczka, uzdrowicielka, reformator religijny i kompozytor utworów śpiewanych na płaszczyźnie Kościoła. Uznają ją kościoły anglikańskie, ewangelickie, starokatolickie i rzymskokatolickie. Twierdziła, że od trzeciego roku życia miała kontakt z Bogiem za pomocą wizji. Była jednak skromna i nieśmiała do tego stopnia, iż o nich nikomu nigdy nie opowiadała. Zdecydowała się to ujawnić w momencie gdy pełniła obowiązki przeoryszy klasztoru reguły benedyktynek i w wieku 42 lat doznała kolejnego przekazu. O wszystkim powiadomiła ówczesnego papieża – Eugeniusza III, które zezwolił, by jej przekazy ujrzały światło dzienne. Swoje nawiedzenia spisała w trzech księgach: Usłysz Pana; Księga Zasług Życia; Księga Dzieł Bożych. Równolegle tworzy dzieła dotyczące leczenia korzystając z dóbr  Natury. Uznana za świętą przez Kościół katolicki od 10.05.2012 roku przez papieża Benedykta XVI. Wyznaczona patronką różnych języków (w tym esperanto). Do chwili obecnej jej kult święci się w parafii Najświętszego Serca Jezusa w Legnicy. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.07]
(16)    Bartholomeus Anglik inaczej: Bartłomiej Anglik (1203-1272) – zakonnik reguły franciszkanów urodzony w Anglii w miejscowości – Suffolk. Był angielskim profesorem teologii na paryskiej Sorbonie. Na pewno także prekursorem publikacji encyklopedycznych. W roku 1240 doprowadził do wydania pierwszej encyklopedii pod tytułem – De proprietatibus rerum, która obejmowała już informacje z takich dziedzin jak: astrologia, botanika, chronologia, filozofia, medycyna. mineralogia, medycyna, teologia. Źródło: www.wikipedia.org. [dostęp: 2021.01.05]
(17)    Tomasz z Akwinu (1225-1274) – zakonnik reguły dominikanów; teolog, późniejszy święty Kościoła katolickiego. Studiował w szkołach zakonnych reguły dominikanów oraz benedyktynów we Włoszech (Neapol, Monte Cassino) oraz w Niemczech (Kolonia). Po uzyskaniu magisterium w Paryżu, powrócił do Włoch, gdzie w Neapolu w roku 1272 zorganizował wyższe studium zakonne. Ówczesny papież – Grzegorz X, powołał go w skład mającego mieć wówczas miejsce soboru. Niestety zmarł Tomasz w drodze do Lyonu. Jako teolog wiele własnych koncepcji opierał o dzieła Arystotelesa, dodając do nich własny mocno indywidualny komentarz. Wszystkie swoje poglądy budował w oparciu o doświadczenie i logikę, wyraźnie przeciwstawiając się ówczesnej natenczas tradycji teologicznej, zwłaszcza – mistycyzmowi. Do największych jego dzieł należy na pewno Suma filozoficzna oraz Suma teologiczna. W okresie średniowiecza, mimo jego kanonizacji w roku 1323, poza własnym zakonem nie znalazł większego zainteresowania i uznania, choć do jego prac nawiązywali także zakonnicy reguły jezuitów. Dopiero okres XIX wieku, a właściwie tworzenie teorii filozoficznej neotomizmu, która stała się jedną z doktryn współczesnej filozofii katolickiej. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s.x 411.
(18)    Dualizm – istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad, pierwiastków; dwoistość; według filozofii zakłada istnienie w rzeczywistości dwóch dwóch odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy. Źródło: M.Szymczak, dz.cyt. (red.), t. 1, s. 464-465.
(19)    Arnold z Villanova (1240-1311) – Hiszpan, a ściślej kataloński scholastyk i alchemik. Przynależał do zakonu Templariuszy. Był osobistym lekarzem króla Aragonii – Jakuba II. Potrafił pozyskać alkohol etylowy z wina. Autor wielu dzieł. Najgłówniejsze z nich to: Breviarium practicae; Herbolarium de virtutibus herbarum; Regimen sanitatis ad regem Aragonum; Regimen sanitatis Salernitanum. Źródło: www.wikipedia.org  [dostęp: 2021.0105]
(20)    Trepanacja – z łac. operacja kości z pomocą świdra, dłuta, kleszczy kostnych, lub mechanicznego trepana. Trepanacja czaszki wykonywana już w starożytności miała na celu odsłonięcie mózgu i opon mózgowych, a następnie przeprowadzenie operacji. Trepanacja w ortopedii, ma na celu osłonięcie kości długich, kręgów lub miednicy; stanowi wstępny etap do operacji wytwórczych kości. Źródło:Encyklopedia…, t. 4, s. 483.
(21)    A.Kępiński, dz.cyt., s. 299-301.
(22)    Grzegorz IX papież (1227-1241) – właściwie Hugolin hrabia Segni, urodził się w Anagni. Był stryjecznym bratem papieża Innocentego III. W momencie wyboru na „głowę monarchii katolickiej” – papieża – miał około 80 lat, a rządził Kościołem przez kolejne 14 lat. W okresie jego władzy, nastąpiło nasilenie walk o zachowanie papieskiej dominacji nad władzą w Europie. Aby wspomóc swoje rządy, pozwolił na stosowanie oprócz kar kościelnych także przemoc fizyczną, a nawet… wojny. Za jego panowania na tronie papieskim powstała policyjno-sądowa organizacja kościelna – Inkwizycja. Zwierzchnictwo nad nią powierzył wówczas zakonowi reguły dominikanów pozostającemu natenczas we władzy – Rajmunda z Penaford. Wszyscy inkwizytorzy wyłączeni zostali spod władzy lokalnych biskupów a oddani pod zwierzchnictwo papieża. Był to także okres zaciętej władzy papieża z niemieckim cesarzem Fryderykiem II. Cesarz w obronie przed zbyt wielkimi papieskimi roszczeniami zarzucał papieżowi heretyckie poglądy oparte głownie na trzech oszustach: Jezusie, Mahomecie i Mojżeszu, którzy według niego swoimi naukami ogłupili i omamili ludzkość. Gdy papież zwołał sobór, by uroczyście potępić cesarza, ten polecił miastom włoskim zatrzymać okręty wiozące biskupów na synod. Śmierć papieża – przyjął cesarz jako ostateczne swoje zwycięstwo. W okresie władzy Grzegorza IX paryska Sorbona objęta została protektoratem papieża. Dzięki temu na Zachodzie zaczęły się rozwijać kierunki prawnicze. Papież przyznał też wyłącznie sobie prawo uznawania kanonizacji. Podczas swojego pontyfikatu uznał świętymi: Dominika Antoniego z Padwy, Elżbiety z Turyngii, oraz Franciszka z Asyżu (znał go osobiście). Kult tych świętych był bardzo popularny w okresie całego średniowiecza. Kilka miesięcy przed śmiercią papieża, miała miejsce jedna z najważniejszych bitew średniowiecza – pod Legnicą. Wtedy Polacy zatrzymali dzikie i barbarzyńskie hordy tatarskie, stanowiące olbrzymie zagrożenie, przede wszystkim dla chrześcijaństwa, ówczesnej Europy. Źródło: J.W.Kowalski, Poczet papieży, Warszawa 1988, s. 102-103.
(23)    Inkwizycja – z łac. inquisitio → badanie, dochodzenie. Instytucja policyjno- sądowa w Kościele katolickim, założona w XIII wieku jako narzędzie walki z albigensami (sekta religijna XII-XIV wieku we Francji), potem przeciwko wszelkim ruchom uznanym za heretyckie. Stosowała wszelkie metody od szpiegowania, poprzez denucjację, tortury i kary do śmierci włącznie (palenie na stosach, rozrywanie końmi, topienie w studni, łamanie kołem). Miała miejsce w większości krajów na terenie Europy Zachodniej. Szczególnie bezwzględna i okrutna w Hiszpanii. Dużo mniejszą rolę i wpływy ukazała na terenie państw Europy środkowej i wschodniej. Swoim zasięgiem i metodami zaimponowała niektórym kościołom protestanckim. Jej działania nasiliły się około XVII wieku – liczne procesy o czary. Zlikwidowana w okresie wieku XVIII w większości państw europejskich (we Włoszech działała jednak do roku 1859). Źródło: B.Snoch, dz.cyt., s. 75.
(24)    Bacon Roger (1214-1296) – zakonnik reguły franciszkanów; uczony angielski. Działał w Oxfordzie i zajmował się fizyką oraz optyką. Krytykował założenia filozofii scholastycznej (główny kierunek filozofii chrześcijańskiej, dążył do udowodnienia dogmatów religijnych). Prekursor empiryzmu (oparcie badań naukowych i ich wiedzy głównie na doświadczeniu). Źródło: F.Kiryk, A.Jereczko (red.), dz.cyt., s. 32
(25)    Witello z Legnicy także: Witelo; Witelon, Vitellon, Vitellion, Vitelion, Vitellio, Witilo, Witek, Ciołek;  (1225/1230-1280/1314)  - jeden z pierwszych polskich uczonych o światowej sławie – fizyk, matematyk, filozof, astronom. Najprawdopodobniej urodził się w Legnicy bądź jej najbliższej okolicy na Dolnym Śląsku. Według osobistych określeń – był synem Turyngów oraz Polaków. Kiedy osiągnął wiek 10 lat widział „na żywo” i przeżył najazd koczowniczego ludu Tatarów. Słyszał również o krwawym pojedynku na tzw. Legnickim Polu. W Legnicy najpewniej, w szkole parafialnej zdobywał elementarne wykształcenie. Kontynuował je następnie w szkole katedralnej we Wrocławiu, gdzie uczył się astronomii i arytmetyki. Najprawdopodobniej był też słuchaczem szkoły na Ostrowie Tumskim w latach 40 i 50 XIII wieku, czyli w okresie władzy księcia Henryka III Białego. Po ukończeniu szkoły, uzyskał niższe święcenia kapłańskie i za wsparciem biskupa wrocławskiego – Tomasza (herbu Rawicz, ród rycerski z okolic Milicza), wyjechał na dalsze studia do Paryża. Tam na Wydziale Nauk Wyzwolonych uzyskał tytuł – magistra. Po powrocie na ziemie polskie, otrzymał wyższe święcenia kapłańskie i stanowisko drugiego plebana oraz nauczyciela szkoły parafialnej działającej natenczas przy kościele św. Piotra i Pawła w Legnicy, do której uczestniczył w swojej młodości. W roku 1262 wyznaczono go korepetytorem i opiekunem najmłodszego syna Henryka II Pobożnego – Wodzisława. Wyjechał z nim na studia do Padwy. Nie pozostawał jednak bierny i sam podjął studia na Wydziale Prawa Kanonicznego. Interesowały go wtedy nauki przyrodnicze. Stworzył wówczas wiele traktatów dotyczących zagadnień astronomii, matematyki, psychologii i medycyny. Niektóre z jego prac, to m.in.: Peri optikes, id est, de natura, ratione et proiectione radiorum visus, luminum, colorum, atque formarum, quam vulgo perspectivam vocant (Norimbergae 1535); Epistola de causa primaria poenitentiaein hominibus et de natura daemonum (rękopis z XV wieku w posiadaniu biblioteki British Meseum). Wtedy powstał jego słynny list – O częściach wszechświata. Na uczelni w Padwie pozostał do roku 1268, kiedy to arcybiskup Salzburga – książę Wodzisław opuszczał Padwę w dyplomatycznej misji do kurii papieskiej na południu Włoch – do Viterbo. Tam krótka misja nieoczekiwanie przeciągnęła się do roku 1274. Zaprzyjaźnił się wtedy ze spowiednikiem papieża – Wilhelmem z Moerbecke, który zainspirował go, a nawet skłonił do stworzenia przez Witellona 10 – tomowego dzieła Perpspectiva. Miał wtedy także czas, na prowadzenie nieograniczonych obserwacji zjawisk optycznych, a także pisanie licznych traktatów przyrodniczych jak i matematycznych. Kiedy ukończył Witello swoje wiekopomne dzieło po czterech wytężonych latach pracy – około roku 1273 bądź 1274, podarował je z dedykacją dla swojego przyjaciela – tegoż właśnie spowiednika. Dzieło to dało początek nurtom renesansu w Europie. Był to najbardziej rzeczowy i kompletnie zamknięty wykład dotyczący zagadnień geometrii i jej zastosowań w optyce: zjawisko rozchodzenia się światła, jego załamań, odbicia i rozpraszania; poruszył także zagadnienie budowy oka i cech ludzkiego wzroku; ponadto umieścił w nim około stu kilkudziesięciu twierdzeń matematycznych z przynależnymi im dowodami. Faktycznie, wykorzystał przy jego tworzeniu wiele źródeł starożytnej Grecji oraz wiedzy zaczerpniętej ze świata arabskiego. Do XVII wieku było jedną z „obowiązkowych lektur” dla wielu badaczy i naukowców. Było bez wątpienia pierwszym w świecie dziełem opisującym budowę ludzkiego oka, jak również cechy ludzkiego wzroku. To jego dzieło, zwane popularnie – Optyką, przyniosło mu światową sławę i rozgłos. Sięgali po nie budując swoje różnorodne teorie i dzieła m.in. Leonardo da Vinci, jak i Mikołaj Kopernik. Do chwili obecnej zachowało się tylko 16 ręcznych odpisów (wszystkie niestety poza granicami Polski). Pierwsze wydanie drukiem ukazało się w roku 1535 roku w Norymberdze. Kiedy powrócił Witello do kraju w roku 1274, uzyskał mianowanie na kanonika katedry wrocławskiej, a do stanowiska uzyskał wieś – Żórawinę (obecnie nosi nazwę – Wilkowice). Uczynił to książę Henryk wrocławski na swoim dworze w Oleśnicy. Przywiózł ze sobą Witello również i reguły nowego trendu filozofii – awerroizmu, inicjując pierwszy ośrodek badawczy nad tym ruchem na Śląsku, w postaci założonego koła naukowego. Inicjował w nim nie tylko charakter matematyka i fizyka, ale przede wszystkim – szeroko pojętego humanisty. Współcześni badacze postrzegają Witellona także, jako prekursora podstaw wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej. Szczególnie upewnia fakt ich stworzenia przez niego rozprawy – O naturze demonów, w którym próbował sklasyfikować, a nawet rozstrzygać stosunek ciała i duszy poprzez władze umysłu do człowieka pozostającego zarówno w zdrowiu, jak i chorobie. Ostatnie lata życia, spędził Witello w rodzinnej Legnicy na stanowisku nauczyciela szkoły parafialnej św. Piotra i Pawła. Tam również najprawdopodobniej zmarł i znalazł miejsce wiecznego spoczynku. Źródło: D.W.Nikitenko, Słownik biograficzny Dolnego Śląska (niepublikowane opracowanie własne).
(26)    Hohenstauf Fryderyk II (1194-1250) – od roku 1079 dynastia książąt Szwabii (niemiecka kraina historyczna w dorzeczu górnego Renu i Dunaju); w latach 1138-1254 królów i cesarzy rzymskich oraz w latach 1194-1268 królów Sycylii. Niemiec, król Sycylii od roku 1198, a od roku 1212 król Niemiec. Cesarz rzymski od roku 1220. Ambitny i wykształcony kosmopolita. Zamierzał złamać papieski uniwersalizm i zjednoczyć księstwa włoskie w zamian za poparcie usamodzielnienia księstw niemieckich. Przekształcił Sycylię w scentralizowane i nowoczesne państwo (najemna armia, płatni urzędnicy, stałe podatki). W roku 1228 poprzez traktat z sułtanem oddał chrześcijanom Jerozolimę, koronując się na króla Jerozolimy. Za walkę z papiestwem i miastami Lombardii zdetronizowany na soborze w Lyonie w roku 1245.   Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 822 oraz  t. 2, s. 221.
(27)    Scholastyk – duchowny, zwolennik filozofii scholastycznej (główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej charakteryzującej się rozumowym dążeniem do udowodnienia dogmatów religijnych). Źródło:M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 3, s. 188.
(28)    Wilhelm z Owernii (1300-1332) – syn francuskiego księcia Roberta VII – pana hrabstw: Owernii oraz Boulogne. Był mężem księżniczki Małgorzaty z którą miał dwoje dzieci – syna (zmarł w niemowlęctwie), oraz córki – Joanny z Owernii, późniejszej królowej Francji. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.05].
(29)    Scott Reginald (1538-1599) – Anglik; ziemianin z hrabstwa Kent. Studiował w Oxford ale studiów nigdy nie ukończył. Był pierwszym Anglikiem, który głośno i jawnie przeciwstawił się prześladowaniu kobiet za czary – wskazywał, że najczęściej oskarżane są kobiety niezrównoważone i cierpiące na zaburzenia psychiczne, mimo, że nikomu nie czyniły krzywdy. Jednocześnie w swojej opublikowanej w roku 1584 pomnikowej pracy: The Discoverie of Witchcraft, kwestionował istnienie czarownic w ogóle. Jednocześnie ujawniał opisując techniki mentalizmu (sztuczki iluzjonistyczne z wykorzystaniem sugestii oraz hipnozy). Król angielski – Jakub I uznał dzieło za zakazane. Potępił je publicznie w roku 1597, a w roku 1603 nakazał spalić wszelkie jego kopie. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.05].
(30)    Luter Marcin (1483-1546) – niemiecki reformator religijny; twórca nowego prądu w chrześcijaństwie zwanego luteranizmem. Pochodził z Turyngii, a ściślej z miejscowości Eisleben z rodziny zamożnego górnika. Studia ukończył w Erfurcie gdzie w roku 1505 wstąpił do zakonu reguły augustianów. W roku 1508 prowadził już wykłady z teologii na uniwersytecie w Wittenberdze, a w roku 1512 uzyskał doktorat z teologii. Nawarstwiające się wątpliwości religijno-organizacyjne, spowodowały, iż w roku 1517 ogłosił reformację przybijając na drzwiach lokalnej świątyni w Wittenberdze sławne 95 tez przeciwko głoszonym przez papieża Leona X obowiązkowi odpustów dla ofiarodawców opłaty na budowę bazyliki św. Piotra, jak i praktykom odpustów (odpuszczanie grzechów na pewien okres czasu za odpowiednią sumę pieniędzy składanych w ręce Kościoła). Wydał też wiele pism polemicznych, podważających zasadność niektórych głoszonych zasad i prawd Kościoła, m.in.: atakował demoralizację i przekupstwo duchowieństwa; Biblię uznał za jedyne źródło wiary; chciał zniesienia celibatu; władzy świeckiej przyznał prymat nad władzą kościelną; wnioskował o likwidację wielu sakramentów; żądał reformy życia klasztornego. W ten sposób bardzo poważnie zachwiał doktryną katolicyzmu. Znaczna część Niemców stanęła po stronie Lutra. Nie uchroniło go to jednakże przed klątwą papieską w roku 1520, a nawet banicją (wygnaniem), na którą skazał go sejm Wormacji w roku 1521 – Luter schronił się wówczas u elektora saskiego w Wartburgu, gdzie zaczął tłumaczyć Pismo Święte na język niemiecki. W roku 1529 wobec prób ograniczenia szerzenia nauk Lutra, opozycja wniosła uroczysty protest do sejmu w Spirze – stąd nowe wyznanie nazwano protestantyzmem. W roku 1530 w trakcie posiedzenia sejmu w Augsburgu zapoznano się z doktryną luteranizmu (tzw. augsburskie wyznanie wiary). Luter pozostaje także autorem pierwszego katechizmu („elementarz” wiary). Ostatnie lata życia po zdjęciu habitu, spędził Luter na łonie rodziny, ponieważ zawarł związek małżeński. Źródło: H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, dz.cyt., s. 187-188; F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 248; J.W.Kowalski, dz.cyt., s. 135-137.
(31)    A.Kępiński, dz.cyt., s. 303.
(32)    Innocenty X właściwie: Pamfili  Giambattista (1574-1655) – był Rzymianinem spokrewnionym z rodem Borgia. Studiował prawo i pracował na różnych stanowiskach kurii rzymskiej. Papież Urban VIII mianował go nuncjuszem we Francji, a następnie w Hiszpanii. W roku 1629 uzyskał mianowanie do godności kardynała kościoła pod wezwaniem św. Euzebiusza. Sprawował swoją władzę z nepotem (człowiek wpływowy popierający krewnych i przyjaciół) – Kamilem Berberinim, mianowanym kardynałem wkrótce po papieskiej koronacji jego wuja. Znaczną rolę na ówczesnym dworze papieskim odgrywała szwagierka papieża – Olimpia Maidalchini, matka kardynała nepota, zwana powszechnie papieżycą (rozstrzygała o ważniejszych sprawach polityki Stolicy Apostolskiej). W roku 1648 papież oficjalnie potępił zawarcie pokoju westfalskiego kończącego wojnę 30 letnią. W dziedzinie doktrynalnej słynny był dekret Innocentego X potępiający jansenizm (ruch reformatorski w kościele katolickim uderzający w moralność jezuitów), rozwijający się wówczas we Francji. Papież zwiększył także obszar Państwa Kościelnego inicjując wprawę wojenną przeciwko małemu księstwu Castro (należało do rodziny Farnese). Miasto zdobyto, domostwa i kościoły zniszczono, a ziemię włączono w skład dóbr Kościoła. Źródło: J.W.Kowalski, dz.cyt., s. 150.
(33)    A.Kępiński, dz.cyt., s. 303.
(34)    Św. Teresa z Avili, inaczej: Teresa Sanchez de Cepeda y Akumada (1515-1582) – zakonnica reguły karmelitanek bosych; teolog kontemplacji, autorka słynnego dzieła: Droga Doskonałości (rodzaj przewodnika ascetyczno-duchowego). Ojciec jej był marranem (Żyd zmuszony przez inkwizytorów do nawrócenia na chrześcijaństwo). Gdy miała 14 lat umarła jej matka. Po kilku latach ojciec oddał ją do klasztoru reguły augustianek. Po około 7 latach, postępując wbrew woli ojca Teresa przeszła do zakonu reguły karmelitów. W tym czasie doznała szeregu natchnionych widzeń boskich. Od tej pory „wypracowała” własne postrzeganie świata. W roku 1562 założyła własny zakon w regule karmelitów bosych charakteryzujących się skrajnym ubóstwem. W 5 lat później (1567) zaczęła zakładać klasztory „swojego” zakonu, zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Faktycznym kluczem do przyjętej reguły mistycznej stało się dzieło jej osobistego autorstwa pt. Księga życia. Scentralizowała w nim 4 fundamentalne zasady: kontemplacja myślowa; kontemplacja ciszy; pobożne zjednoczenie; poddanie się ekstazie. Źródło: www.google.com [dostęp: 2021.01.06]
(35)    A.Kępiński, dz.cyt., s. 303
(36)    Histeria – choroba z grupy nerwic. Występują przy niej dwa rodzaje objawów: 1) konwersyjne – bezgłos; zaburzenia ruchu i zmysłowe; znieczulenie całkowite lub częściowe; niedosłyszenie i niedowidzenie, niedowłady kończyn, napady ruchowe. Wszelkie te objawy są długotrwałe i mogą utrzymywać się miesiącami. 2) dysocjacyjne – histeryczne ograniczenie świadomości, pseudodemencja. Czasami w histerii występują nadmierne reakcje uczuciowe, choć są krótkotrwałe: krzyk, płacz, osłupienie.  Histeria najczęściej występuje u osób ze skłonnością do egocentryzmu, teatralności, zmienności dążeń i zainteresowań. Na pewno rozwój choroby wiąże się z niekorzystnym i nieuniknionym zwrotem sytuacji życiowej oraz towarzyszącymi całości konfliktami. Leczenie polega na psychoterapii, sposobie ustawienia bezkonfliktowego życia i podawaniu środków psychotropowych. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 209.
(37)    Schizofrenia – choroba psychiczna cechująca się objawami osiowymi: autyzm, otępienie uczuciowe. Nazwę wprowadził po raz pierwszy w roku 1911 E.Bleuler na oznaczenie psychozy, której podstawową cechą jest powodowanie rozpadu osobowości. Może także występować: halucynacje, hiperkineza, osłupienie, rozkojarzenia, urojenia. Generalnie rozróżnia się różne typy schizofrenii: prostą (o objawach osiowych), hebefrenię, urojeniową (paranoidalną), cykliczną (z okresami stanów depresji i manii). Choroba zaczyna się najczęściej po 20 roku życia, jest powolna ale stała. Leczy się głownie insuliną i psychotropami oraz rehabilitacją psychiatryczną. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, s. 148.
(38)    Acedia – w teologii: <<wypalenie religijne>>; depresja w kontekście religijnym tożsama z lenistwem. Źródło: www.google.com [dostęp: 2021.01.06]
(39)    Atymia – brak inicjatywy; mała wrażliwość i odporność psychiczna; wolne działanie, przygnębienie. Źródło: www.sjp.pwn.pl [dostęp: 2021.01.06]
(40)    Katartyczna – określenie spokrewnione z katharsis (oczyszczenie); oznacza silny rozkład uczuć poprzez głębokie przeżycie; także – heroizm ludzki. Źródło: www.sjp.pwn.pl [dostęp: 2021.01.06]
(41)    Dante Alighieri (1265-1321) – największy poeta włoski; całe życie związany z Florencją. Twórca włoskiego języka literackiego. W swoim Pamiętniku opisał cechy miłości idealnej do Beatrice Portinari. Faktycznie dziełem jego życia pozostaje poemat  Boska Komedia, który rozpoczął pisać już na wygnaniu (wygnany w roku 1302) w roku 1307 i pisał aż do śmierci. Sam poemat zbudowany jest z 3 części po 33 pieśni każda. Stanowi ciekawą i ogólną  syntezę kultury średniowiecza. Obrazuje wędrówkę przez trzy pozagrobowe światy nasycone ziemskimi realiami i stanowi rodzaj sądu nad samym sobą i rodzajem ludzkim. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 89.
(42)    W.Kopaliński, dz.cyt., s. 47 oraz 210.
(43)    A.Kępiński, dz.cyt., s. 305.
(44)    Dionizos inaczej Bachus – grecki bóg wina, odradzającej się przyrody i tragedii. Syn ojca bogów Zeusa i jego kochanki Semele, którą Zeus spalił piorunami. Ocalały z popiołów matki płód oddał początkowo na wychowanie jej siostrze Ino i jej mężowi- Atamasowi. Kiedy jednakże matka bogów Hera z zazdrości poraziła oboje szaleństwem, Zeus zabrał dziecko oddając je nimfom z kraju Nysa. One nauczyły go uprawy winnej latorośli. Jednak dziecko także dotknięte było szaleństwem z ręki zazdrosnej Hery. Uzdrowiła go z tego dopiero Kybele (bogini frygijska, największa bogini Bliskiego Wschodu, zamieszkująca szczyty górskie), wtajemniczając w swoje misteria. Następnie Dionizos schronił się na morzu, zaszczepiając swój kult i umiejętności we wszystkich krajach  śródziemnomorskich. Następnie wybrał się do Indii ujarzmiając je. Gdy został porwany przez piratów oplątał statek bluszczem i unieruchomił go. Przerażeni piraci skacząc do morza zamienili się w delfiny. Przed wstąpieniem na Olimp, zszedł w podziemia po swoją matkę – Semele – która wprowadził do nieba zmieniając jej imię na Tyone. Na Olimpie ożenił się z Ariadną opuszczoną  przez Tezeusza i zabrał ją do nieba. Kult tego boga w Grecji rozpoczął się w epoce mykeńskiej: około 1600-1200 roku p.n.e. W odróżnieniu od wielkich bóstw, dawał ludziom radość i orgie (nieodłącznie towarzyszące spożywaniu alkoholu) w trakcie swoich świąt – Dionizje bądź Bachanalia  (zakazane przez Senat w 186 roku p.n.e.). Prezentowano go jako młodzieńca z bujną czupryną i ulubionymi roślinami: winną latoroślą i mirtem, lub kielichem wina. Źródło: S.Stabryka, dz.cyt., s. 60-61.
(45)    Tarantyzm  - zespół zachowań religijno-symbolicznych polegające na mani tańca i pląsów tanecznych. W Europie tworzył się od około X wieku w regionie południowej części Półwyspu Apenińskiego (Włoch) i utrzymał się do około lat 60 XX wieku. Najprawdopodobniej swoje podłoże czerpał z okresu orgii dionizyjskich, jako forma rytuału wspomagająca rozładowanie przepięć nerwowych. W symbolice odwołuje się do momentu ukąszenia przez pająka – tarantulę – stąd powtarzające się cykliczne kryzysy organizmu. Aby ceremonie mogły przeistoczyć się w symbolikę, „przystrajano” je w m.in.: broń „białą” (sztylety, szable, maczety), kadzie z wodą, liny, lustra, przybranie barwną szatą roślinną i atmosferą różnorakich dźwięków, miało oddać atak i jad kąsającej jadowitego pająka – tarantuli. Źródło: www.pl.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.11].
(46)    Sigerist Henry Ernest (1891-1957) – Szwajcar z pochodzenia; historyk medycyny. W roku 1917 uzyskał doktorat za pracę Historia medycyny na Uniwersytecie w Zurychu. Kolejna wielka praca to Medycyna socjalizowana w Związku Radzieckim. Był jednym z rzeczników obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. W latach 1932-1947 pełnił stanowisko dyrektora w Instytucie Historii Medycyny Uniwersytetu im. Johna Hopkinsa. Wówczas otrzymał pomoc z Instytutu Rockefellera. Miał bezsprzeczny wpływ na budowanie medycyny społecznej w Kanadzie. Pod jego wpływem władze prowincji Saskatchewen wprowadziły finansowaną przez państwo opiekę medyczną i szpitalną dla emerytów, osób objętych pomocą społeczną, chorych na raka. W okresie lat po roku 1947 zatrudniony został przez Tomm’ego Douglasa (socjalistyczny premier tej kanadyjskiej prowincji) do napisania raportu zdrowia. Raport stał się podstawą ostatecznego przyjęcia rządowej opieki zdrowotnej na obszarze całej Kanady. Zmarł Sigerist w miejscowości Pura w Szwajcarii. Źródło: www.en.m.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.17].
(47)    Froissart Jean (1337-1405) – duchowny francuski; Pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej. Początkowo był kupcem, a potem został klerykiem. W wieku około 24 latzostał zauważony przez króla Czech – Karola IV Luksemburskiego, dzięki czemu trafił na służbę do Filipiny – córki hrabiego Wilhelma – królowej Anglii. Najprawdopodobniej wtedy opuścił Flandrię i przemieścił się do Anglii. Na dworze królowej pełnił obowiązki poety. Wtedy też – w roku 1365 podróżował przez 3 miesiące po Szkocji. Następnie kontynuował podróże po Francji – aż do roku 1367Gdy zmarła królowa Filipa, porzucił Anglię, pozostając we Flandrii. Zyskał wielu wspierających go mecenasów, m.in.: hrabiego Blois de Coucy – książę Luksemburga. Wtedy też przyjął święcenia kapłańskie i objął probostwo w Estinnes-au-Mont. Wiadomo, że w roku 1383 został kapelanem wymienionego hrabiego. Otrzymał wtedy kanonię w Chimay k/Liege. W trakcie tej pasterskiej posługi stworzył jeden z najbardziej popularnych romansów rycerskich średniowiecza – Meliador. Innym ważnym jego dziełem pozostają Kroniki (obejmują lata 1327-1400). Pozostawił również w swojej twórczości około 100 iluminowanych manuskryptów. Po śmierci pochowany w lokalnym kościele.
(48)    Mizoginizm – patologiczny wstręt i niechęć mężczyzny do kobiety. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 189
(49)    Paracelsus właściwie: Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541) – niemiecki przyrodnik, chemik, alchemik, lekarz i filozof. Uważany za pioniera jatrochemii – kierunku chemii i medycyny głoszącego od przełomu wieków XVI-XVII, iż podstawowym zadaniem chemii jest preparowanie leków, raz że zdrowie człowieka zależy przede wszystkim od przemian chemicznych, w których główną rolę odgrywa: rtęć, siarka, sól. Jego ojciec był lekarzem. On sam zdobywał wykształcenie w Wiedniu i Ferrarze. Po studiach pracował w charakterze medyka miejskiego w Bazylei. Tam również w roku 1526 został profesorem miejscowego uniwersytetu, gdzie wbrew narzucanym normom nie uczył w języku klasycznej łaciny, ale… po niemiecku. Znany był także z tego, iż wciąż prowadził mniej bądź bardziej otwarte spory a nawet kłótnie zarówno z koleżeństwem medyków, jak i farmaceutów, a nawet rajcami miejskimi. Faktem pozostaje, iż tak nastawił do siebie lokalne społeczeństwo, że w dwa lata później – około 1528, musiał opuścić w pospiechu Bazyleę. Wiadomo, że w roku 1541 ostatecznie trafił do Salzburga, gdzie zmarł w zapomnieniu i nędzy. Choć miał wielu przeciwników, zyskał wielką sławę jako lekarz-cudotwórca prawie całej zachodniej jak i wschodniej Europy. Cechy jego postaci i rozumu posłużyły potem do stworzenia legendarnej postaci Fausta w podaniach ludowych. Był jednym z głównych reprezentantów okultyzmu filozofii przyrody, co wcale nie przeszkadzało mu stosować obserwację i doświadczenie u podstaw medycyny i przyrodoznawstwa. Szczególnie zwalczał kult starożytnych autorytetów: Awiceny, Galena, Hipokratesa. Zerwał ze skomplikowanymi receptami średniowiecza stosując leki proste sporządzane z metali, minerałów oraz roślin. Jego działania przez całe stulecia wpływały jeszcze na formowanie różnorodnych teorii zarówno medycznych, jak i chemicznych. Uważał, że nauki medyczne winny być gruntowane zarówno w poznaniu Boga, jak i Natury. Głosił tezę, iż lekarz może wykonywać swoje powołanie – pracę, jeżeli dostąpił bożej łaski i zna 4 fundamentalne dyscypliny: alchemię, astronomię, etykę oraz filozofię. Źródło: W.Kopaliński, dz.cyt., s. 831; www.wikipedia.org. [dostęp: 2021.01.19]
(50)    Obsesja – objaw nerwic i psychonerwic polegający na myślach i czynnościach natrętnych, od których chory nie może się uwolnić, natręctwo. Potocznie także myśl prześladująca kogoś uporczywie, uraz na jakimś tle. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 428.
(51)    Cogan Thomas (1736-1818) – lekarz, założyciel Royal Humane Society, ale także pisarz  filozof. W roku 1759 zyskał w Holandii stanowisko pastora w mieście – Rotterdam. W roku 1762 wyrzekł się wiary w kalwinizm, przechodząc jednocześnie na unitarianizm (odłam protestantyzmu odrzucający dogmat Trójcy Św., doceniający doktrynę etyczną; głoszący humanizację religii i tolerancji). Ożenił się z córką bankiera w Hadze za możliwość podjęcia studiów lekarskich (podjął je w roku 1765 w Leyden). Tytuł dr medycyny uzyskał w roku 1767. Prowadził swoją praktykę lekarską w Amsterdamie oraz Rotterdamie. Następnie wyjechał wraz z rodziną do Anglii, ale w roku 1780 powrócili do Holandii. Po przejściu na emeryturę studiował – filozofię moralną. Swoje doświadczenia poglądy zrealizował częściowo w inspirowanym i założonym z jego inicjatywy: Królewskie Towarzystwo Humanistyczne (Royal Humane Society). Źródło: www.en.m.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.21]; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 3, s. 604.
(52)    Melanchton Filip właściwie: Schwarzerd Philipp (1497-1560) – niemiecki humanista i działacz reformacyjny, teoretyk i ideolog protestantyzmu. Od roku 1518 profesor greki na Uniwersytecie w Wittenberdze. Pochodził z Nadrenii i wywodził się z rodziny rzemieślników. Był wszechstronnie utalentowany. Reformator niemieckiego szkolnictwa w duchu luterańskim, stąd zyskał miano – pierwszego nauczyciela Niemiec. W roku 1522 ogłosił – Zasadnicze pojęcia teologii – pierwszego katechizmu luteranizmu. Zwolennik Lutra i współtwórca luteranizmu – autor podstawowych tez tzw. „augsburskiego wyznania wiary”. W roku 1530 sejm w Augsburgu wyznanie luterańskie nazwał: ewangelicko-augsburskim. W przeciwieństwie do Lutra uznawał potrzebę dokonywania „dobrych  uczynków”, jak i konieczność współdziałania wolnej woli człowieka z łaską Bożą. Takim stanowiskiem zbudował grono wielu przeciwników, przez co zmarł w zapomnieniu. Źródło: H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, dz.cyt., s. 204-205; F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 267.
(53)    Psychologia – grecka nazwa nauki zajmującej się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, cechami psychicznymi człowieka i regulacją jego stosunków z otoczeniem. Współczesna psychologia podkreśla funkcjonalny punkt widzenia – rozpatrywanie obserwowanych lub badanych zjawisk ze względu na funkcję jaką spełniają w życiu i działalności jednostki. Coraz bardziej utwierdza się przekonanie, że zachowanie się zewnętrzne i procesy świadomości mają charakter czynności, tzn. zachowań o przebiegu ukierunkowanym i zorganizowanym. Przebieg czynności człowieka, których istotą jest regulacja jego stosunków z otoczeniem, zależy zarówno od otoczenia, jak i od niego samego. W zachowaniu się każdego człowieka, można stwierdzić pewną charakterystyczną dla niego stałość, mimo zmienności otoczenia. Stąd powstaje problem – osobowości, na którym skupiają się współczesne zainteresowania psychologii, i które w wielu krajach stawia się jako centrum wszystkich zagadnień psychologicznych. Początkowo psychologia istniała i funkcjonowała w dziedzinie – filozofii, medycyny oraz teologii. Jako osobna dyscyplina ukształtowała się dopiero w drugiej połowie wieku XIX i stała się nauką empiryczną, w ramach której rozwijały się i kształtowały różne „szkoły” i różne jej kierunki. Na pewno główną rolę odegrały w niej: psychologia asocjacyjna (asocjacjonizm – łączenie wrażeń i wyobrażeń); psychologia  atomistyczna (atomizm – wszelkie prawa i twierdzenia zbudowane są z elementów składowych); psychologia postaci; psychologia rozumiejąca (rozumienie); psychologia personalistyczna (personalizm – wszystkie funkcje psychiczne są ze sobą powiązane i można je rozpatrywać tylko łącznie); psychologia funkcjonalna (behawioryzm - ); psychologia głębi; psychologia psychoanalityczna (psychoanaliza – wyjaśnia strukturę funkcjonowania i rozwoju osobowości oraz zjawisk społecznych i kulturowych , jako działań nieświadomych mechanizmów emocjonalnych); psychologia topologiczna (topologia – dział badający zbiory punktów, które nie ulegają przekształceniom przy kurczeniu i rozciąganiu figury). Generalnie psychologia dzieli się na działy: o g ó l n a (zajmuje się prawidłowym przebiegiem rozwoju człowieka);  r o z w o j o w a (zajmuje się rozwojem psychicznym); f i z j o l o g i c z n a (zajmuje się zależnością procesów psychicznych od podstaw anatomiczno-fizjologicznych); p r a c y (zajmuje się praktycznym zastosowaniem wiedzy psychologicznej we wszystkich dziedzinach pracy); w y c h o w a w c z a (zajmuje się psychologicznym badaniem procesów nauczania i wychowania); k li ni c z n a (zajmuje się zaburzeniami normalnego przebiegu czynności ludzkich). Źródło: Encyklopedia…, t. 3, s. 743-745.  
(54)    Dűrer Albrecht (1471-1528) – niemiecki malarz i grafik. Jeden z wybitniejszych przedstawicieli renesansowej sztuki Europy środkowej. W roku 1490 przebywał w Alzacji i Szwajcarii; w latach 1494-1495 oraz 1505-1506 we Włoszech; w latach 1520-1521 w Niderlandach. W Norymberdze zainicjował i założył warsztat o charakterze graficznym i malarskim. Jego twórczość charakteryzuje styl renesansu włoskiego przeplatany z realizmem holenderskim. W roku 1498 był twórcą cyklu 14 drzeworytów do tematu: Apokalipsa. W latach 1498-1510 podobny cykl do tematu: Pasja Chrystusa, a w latach 1501-1511 do tematu: Życie Marii. Wiadomo, że pozostaje również twórcą wielu miedziorytów, wśród nich m.in.: w roku 1513 – Rycerz, śmierć i diabeł, a w roku 1514 – Melancholia. Oczywiście jego twórczość odzwierciedla jego własne poglądy na ówczesne życie. Był zwolennikiem Lutra, czemu dał wyraz w roku 1526, tworząc cykl obrazów: Czterech apostołów. Jest także autorem podręcznika prezentującego proporcje ciała ludzkiego. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 103.
(55)    Gutenberg Jan (1399-1468) – złotnik, wynalazca druku. Pochodził z Moguncji. A pracował w swoim warsztacie w Strasburgu. Swój wynalazek oparł na konstrukcji maszyny, gdzie wszystkie czcionki drukarskie wykonał z drewna, były one  ruchome i można je było dowolnie składać i przekładać. W ten sposób znacznie zrewolucjonizował przyspieszając możliwość wszelkich publikacji. W ten sposób także bardzo znacznie obniżyły się koszty publikacji, a zwiększyło rozpowszechnianie książek, pozostających do tej pory towarem luksusowym. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 146.
(56)    Marsiglio Ficino (1433-1499) – włoski astrolog, filolog i filozof, humanista okresu renesansu. Założyciel i kierownik słynnej Akademii Florenckiej (szkoła filozoficzna z roku 1462 we Florencji, jako „kuźnica” renesansowego platonizmu). Tłumacz i komentator dzieł Platona. Stworzył określenie: miłość platoniczna. Zawsze podkreślał boskość natury ludzkiej wyrażanej dążeniem człowieka do utożsamiania się z Bogiem. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.02.17]
(57)    Agrippa Heinrich Cornelius zwany też: Agrippa z Nettersheim (1486-1535) – niemiecki astrolog, filozof, okultysta. Studiował w Kolonii, gdzie w roku 1502 uzyskał tytuł – magister atrium. Zajmował się medycyną i naukami medycznymi. W roku 1507 zainicjował tajne stowarzyszenie okultystyczne (sodalitium). Niestety wykorzystał finansowo członków tego gremium i uciekł do Hiszpanii. Wiadomo, że był „judaizującym heretykiem”. Wkrótce powrócił do Niemiec. W roku 1510 napisał i wydał: „Oculta philosophia” – podręcznik białej magiz opisem cudów kamieni, ziół, metali, liczb. W roku 1511 opuścił Niemcy wyjeżdżając do Włoch, gdzie pracował jako wykładowca w Pawi. Najprawdopodobniej pozostawał także wtedy agentem cesarza i papieża. Od roku 1521 praktykował jako lekarz we Fryburgu. Jednocześnie był agentem króla Anglii – Henryka VIII. Postać tę wykorzystano najprawdopodobniej do legendarnej postaci Fausta w dramacie Johanna Wolfganga Goethego. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.21].
(58)    Michał Anioł właściwie: Michelangelo Buonarrotti (1475-1564) – architekt, malarz, poeta, rzeźbiarz włoski. Był bezsprzecznie jednym z największych przedstawicieli epoki odrodzenia (renesansu), człowiekiem o wielu talentach i uzdolnieniach. W roku 1504 wykonał monumentalną i pełną ekspresji  rzeźbę – Dawid, a w roku 1515 kolejną – Mojżesz. Na płaszczyźnie malarskiej zaistniał m.in. w roku 1505 obrazem – święta Rodzina, w latach 1508-1512 wykonał słynne freski w Kaplicy Sykstyńskiej. Natomiast w latach 1536-1541 słynny obraz ściany ołtarzowej: Sąd Ostateczny. Jako architekt przyjął kierownictwo budowy m.in.: bazyliki pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Rzymie, oraz pałacu Fernese. W poezji zostawił wiele sonetów lirycznych odzwierciedlających głębie jego autentycznych przeżyć. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 268-269.
(59)    Spinoza Baruch (1632-1677) – holenderski filozof pochodzenia żydowskiego. Odstąpił od swojej żydowskiej wiary – judaizmu, na rzecz racjonalistycznego – panteizmu (pogląd religijno-filozoficzny utożsamiający boga z Przyrodą), który w wielu punktach zawdzięczał swoje doktryny tradycji żydowskiej, jak i filozofii Kartezjusza. Wyrażał teorie, iż wszystko co spotykamy zarówno w sferze rzeczy, jak i sferze ideologii poddane jest determinacji substancji pierwotnej zwanej „bogiem – naturą” (Każdy byt jest ciałem i duchem; materią i duchem. Twierdził, iż w sferze etyki, natura poddana jest prawom determinizmu i pozostaje nijaka. Jego filozofia powodowała bardzo liczne polemiki wokół materialistycznego bądź idealistycznego rozumienia Natury. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 380; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 594.
(60)    Montaigne Michał (1533-1592) – filozof i pisarz francuski. Z zawodu prawnik i radca parlamentu w Bordeaux Jeden z przedstawicieli epoki renesansu najważniejsze jego dzieło: Próby (wydane w roku 1588)w formie luźnych rozważań teoretycznych w problematyce: humanistyki, filozofii, przeciwstawianie się scholastyce, fanatyzmowi oraz dogmatom myślenia. Wszystko w imię racjonalizmu oraz ideałów szczęścia i wolności jednostki ludzkiej. Stworzył także zbiór luźnych rozważań o życiu, wskazujące na charakter autobiograficzny – Pisma (5 tomów). Jego poglądy stworzyły nowy trend w literaturze – Essay (esej; krótka rozprawa naukowa lub literacka, ujmująca temat w sposób subiektywny, łącząca elementy prozy nauk., artyst. i publicystycznej. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 280; Encyklopedia…, t. 1, s. 717, oraz t. 3, s. 169.
(61)    Hobbes Tomasz (1588-1679) – ang. filozof i myśliciel polityczny, nauczyciel lorda W.Cavendisha (chemik i fizyk; pionier elektrostatyki, rzecznik ateizmu, twórca kontraktualizmu (filozofia zakładająca działania na rzecz zawsze własnego interesu; rodzaj indywidualizmu).Wywodził się z rodziny protestanckiego duchownego. W latach 1640-1651 przebywał na emigracji we Francji ze względu na swoje rojalistyczne poglądy. Próbował system filozofii budować na rozumowaniu geometrii, którą uważał za fundament wszelkich nauk. W swojej doktrynie moralnej głosił niezmienność natury ludzkiej nacechowanej egoizmem („człowiek człowiekowi wilkiem”). Autor filozoficzno-gosp.-polit. dzieła „Lewiatan” – głosił, iż człowiek wyszedł z hipotetycznego stanu Natury, czyli faktycznej walki każdego z każdym, szukając własnych gwarancji bezpieczeństwa. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 217-218.
(62)    Linneusz Karol właściwie: Carlous Linnaeus lub: Carl Linne (1707-1778) – szwedzki przyrodnik, lekarz, twórca binominalnej nomenklatury biologii. Profesor Uniwersytetu w Uppsali. Współzałożyciel Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk Zgrom adził ogromny zielnik, który stanowił podstawę jego badań. Opisał około 10.000 roślin, które podzielił na 24 klasy. Wyodrębnił rośliny Jawnopłciowe (nasienne) i ukrytopłciowe (zarodnikowe). Do gromady ssaki zaliczył wieloryby, a człowieka do gromady naczelnych. Świat organizmów podzielił na: klasy, gromady, rzędy, rodzaje, gatunki. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 239.
(63)    Stahl Georg Ernst (1659-1734) – niemiecki lekarz, chemik i wykładowca „dziedzin teoretycznych” na Uniwersytecie w Halle. Był synem luterańskiego pastora. Dwukrotnie żonaty (obie żony zmarły w połogu). Miał syna i córkę – także zmarli. Po tym fakcie wpadł w depresję. Lekarz i doradca króla Prus – Fryderyka Wilhelma I, oraz kierownik Komisji Lekarskiej w Berlinie. Twórca animy („dusza” żywego organizmu, która kontroluje cały proces życiowy poprzez trzy najważniejsze „ruchy” ciała: krążenie krwi, wydalanie, wydzielanie). Źródło: www.en.m.wikipedaia.org [dostęp: 2021.01.13]
(64)    Teoria witalistyczna – zakłada, że do uzyskania substancji organicznych niezbędnych do życia każdego organizmu ludzkiego potrzebna jest metafizyczna „siła życiowa” (vis vitalis), którą „zidentyfikował” G.E.Stahl. Sam witalizm to hipoteza biologiczna, że we wszystkich zjawiskach życiowych funkcjonują tzw. „siły witalne” (z pierwiastkami życia). Wspierano tę teorię już w okresie starożytności, m.in.: Arystoteles i Platon. Dopiero koniec wieku XX uznał prawdopodobieństwo takiego założenia, jednakże z absolutnym wykluczeniem poddawania tej teorii testom empirycznym. Źródło: www.en.m.wikipedaia.org [dostęp: 2021.01.13]
(65)    Psychika – całokształt wrodzonych i nabytych dyspozycji duchowych i intelektualnych, uczuciowych, woli, stanowiących funkcje mózgu; życie duchowe jednostki lub grupy społecznej, zbiorowości. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 1070.
(66)    Somatyka – określenie biologiczne, dotyczy ciała, cielesności fizycznej. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 3, s. 274.
(67)    Willis Thomas (1621-1675) – ang. lekarz, anatom. Jeden z  twórców dziedziny neurologii. Profesor Oxfordu. Jako jeden z pierwszych opisał sieć tętniczą mózgu (tzw. „koło tętnicze Willisa”). Był liderem nowej dziedziny – jatrochemii (tzw. <<alchemia lekarska>> przełomu XVI-XVIII wieku; twierdziła, iż sensem istnienia chemii, jest odkrywanie i tworzenie nowych leków). Wprowadził do lecznictwa: alkohol, sole arsenu, miedzi i ołowiu. Obserwował bóle migrenowe lady Conway na przestrzeni 12 – 48 roku życia). Opisał to później jako przypadek kliniczny naczyniowej teorii tego schorzenia, nazywając go <zespołem niespokojnych nóg>, czyli tzw. wazodylatacja (rozkurcz mięśni gładkich w „świetle” naczyń krwionośnych, które poszerza, doprowadzając do obniżania ciśnienia. Źródło: www.wikipedia.org. [dostęp: 2021.02.19]
(68)    Burton Robert (1577-1640) – Anglik, humanista okresu odrodzenia, autor dzieła Anatomia melancholii. Dziełem tym w sposób wygodnego przekazu pokazał czym jest medyczno – psychologiczny obraz schorzenia melancholii w sposób jaskrawy ilustrując go szerokim materiałem o charakterze dygresyjno-anegdotycznym. Źródło: www.wikipedia.org; www.google.com [dostęp: 2021.02.17]
(69)    Fauna – łac. nazwa ogółu gatunków zwierząt; wszystkich lub jakiejś określonej grupy systematycznej zamieszkującej dany obszar (np. góry, kraj, kontynent, morze), lub środowisko (np. gleba, jaskinia, jezioro, las) w określonym czasie (np. okres triasu, gadów mezozoicznych). Fauna dzieli się ze względu na jej rozwój historyczny oraz ze względu na występowanie gatunków lub ich grup o podobnych zasięgach. Fauna Polski np. ma elementy zachodnioeuropejskie (wrona czarna), borealne (zając bielak), pontyjski (np. chomik, suseł). Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 748.                                                        
(70)    Flora – łac. nazwa ogółu  roślin, lub roślin tylko niektórych grup systematycznych na określonym obszarze (np. na terenie Polski), w danym zespole (np. mchów leśnych), lub czasie geologicznym (np. w epoce polodowcowej). O składzie flory decydują składniki historyczne, jak i zróżnicowane ekologią siedliska. Zalicza się tu rośliny o różnym pochodzeniu i różnym zasięgu. Dane grupy roślin danego terenu mogą tworzyć – elementy florystyczne (w Polsce głównie holarktyczny, rzadziej śródziemnomorski oraz irano-turański). Florę charakteryzują występujące endemity(rośliny właściwe tylko na danym terenie) i gatunki osiągające granice swojego występowania. Flora jest właściwa dla środowiska geograficznego, gospodarczego i  naukowego. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, s. 784.
(71)    Cervantes Saavedra Miguel (1547-1616) – pisarz hiszpański. Pozostawał na służbie włoskiego kardynała Acquaviva. Następnie wstąpił do wojska i w roku 1571 brał udział w morskiej bitwie pod Lepanto. W latach 1575 został porwany przez piratów i przebywał w niewoli w Algierze do roku 1580, skąd został wykupiony. Od tej pory poświęcił się karierze pisarskiej. W latach 1581-1587 napisał około 20 utworów dramatycznych. Przy czym w roku 1584 stworzył romans pasterski Galatea. W latach 1605-1615 stworzył największe swe dzieło – Don Kichot powieść parodiująca średniowieczne romanse rycerskie. Przy czym w roku 1615 napisał jeszcze 8 komedii obyczajowych. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 72.
(72)    Pesymizm – postawa wyrażająca się w skłonności do wyrażania i dostrzegania tylko ujemnych stron życia, niewiary w skuteczność poczynań, realizację zamierzonych celów… także pogląd filozoficzny, który charakteryzuje brak wiary w przyszłość, w postęp społeczny, celowość życia i jego wartości. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 640.
(73)    Laik inaczej: dyletant - człowiek nie znający się na danej rzeczy, niekompetentny w jakiejś określonej dziedzinie. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 2, s. 6.
(74)    Autopsja – oglądanie dla naocznego stwierdzenia, widzenie czegoś własnymi oczami. Także określenie w medycynie – sekcja zwłok w celu ustalenia przyczyn śmierci. Źródło: M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 101.
(75)    Kaufmann Walter (1921-1980) – Żyd z pochodzenia, niem.-amer. filozof, poeta i tłumacz. Przez około 30 lat profesor Uniwersytetu w Princeton. W kręgu jego zainteresowań pozostawała problematyka: autentyczności; ateizmu; chrześcijaństwa; egzystencjonalizmu; filozofii; judaizmu; literatury; śmierci; teizmu. Badacz i tłumacz dzieł F.Nietzchego. W roku 1965 w sposób ciekawy narracyjnie stworzył książkę dotyczącą postaci Hegla i jego poglądów – specjalnie dla krajów anglojęzycznych. Dokonał także pierwszego przekładu dzieła Goethego – Faust. Źródło: www.wikipedia.org; www.google co. [dostęp: 2021.02.03]
(76)    Heideggar Martin (1889-1976) – niem. filozof, rektor Uniwersytetu we Fryburgu w okresie hitleryzmu (narodowy socjalista Hitlera; członek NSDAP). Jeden z czołowych przedstawicieli egzystencjonalizmu rozpatrującego sens bytu ludzkiego pełnego rozdarcia wewnętrznego, trosk i trwogi, osamotnionego w świecie rzeczy. Dopatruje się, iż każdy człowiek winien swoją autentyczność postrzegać w skończoności i ocenie własnego życia w kontekście widzenia własnej śmierci. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 180.
(77)    Hȍlderlin Friedrich (1770-1843) – poeta, guwerner domowy, tłumacz, prekursor klasyki weimarskiego romantyzmu. Jako mieszczanin pierwszą edukację zaliczał w szkołach poklasztornych w Denkendorf oraz Maulbronne. Następnie studiował biblistykę, filozofię oraz teologię. Według planów matki miał zostać duchownym, on jednak sprzeciwił się i został poetą. Aby się samodzielnie utrzymać wyjechał do Frankfurtu n/Menem, gdzie dorabiał jako guwerner w prywatnych domach. W jednym z nich, zakochał się w żonie swojego chlebodawcy – Susette Gontard, z którą potem miał romans. Dużo w tym okresie tworzył – łącznie około 200 wierszy, dwutomową powieść Hyperion, oraz dużo przekładów z języka greckiego, m.in. Antygona oraz Król Edyp. Jeden z najciekawszych jego wierszy, to elegia Chleb i wino, gdzie w pryzmacie symboliki mitologii wykazuje związek człowieka z pięknem Natury. Używa także wiele porównań i metafor, stąd czasami jest dość trudny do zrozumienia dla nieprzygotowanego czytelnika. Najprawdopodobniej z początkiem wieku XIX (około 1801 roku) zaczął wykazywać pierwsze symptomy choroby umysłowej: ataki nieopisanego szału; dziwaczne wizje; rozmowy z samym sobą; słowotok; zaniki pamięci. W chwili kiedy zmarłą jego „muza” – Susette, przeniósł się Holderlin do Tybingi, gdzie zamieszkał obok lokalnego stolarza Zimmera w historycznej częściowo zrujnowanej wieży. Taki stan trwał jeszcze 36 lat, gdyż opiekował się nim córka stolarza. Generalnie, postać mimo znacznego poziomu mądrości, raczej mało znana. Tym bardziej, iż hitlerowski minister propagandy - Gȍebels rozczytany w jego poezji, porównywał go do „wielkiego chorążego III Rzeszy”, przez co na pewno jego popularność po wojnie jeszcze bardziej spadła. Źródło: www.wikipedia.org ; www.google.com  (dostęp: 2021.02.11]
(78)    Pinel Philippe (1745-1826) – psychiatra francuski, jeden z twórców nowoczesnej psychiatrii. Naczelny lekarz paryskich szpitali psychiatrycznych, od roku 1793 w Bicetre, a od 1795 roku w Salpetriere. W roku 1803 został mianowany profesorem patologii w Ecole de Medicine w Paryżu. Zapoczątkował system opieki nad chorymi psychicznie. Zniósł wszelkie środki krępujące chorych w ataku, m.in. kajdany, łańcuchy, kaftany bezpieczeństwa. Opracował ze swoim uczniem – J.E.Esquirolem, nowe metody postępowania, polegające na leczeniu użyteczną pracą. Według jego koncepcji zorganizowano szereg nowych szpitali psychiatrycznych we Francji i nie tylko. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, s. 522.
(79)    Demencja inaczej: otępienie – stały, postępujący spadek sprawności intelektualnej wywołany organicznymi zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 376.
(80)    Idiocja – z łac. idiotismus; niedostatki rozwoju umysłowego; schorzenie to zdradza bezmyślny i głupkowaty wyraz twarzy, rozchylone usta, wystający język, częsty bełkot, nadmierne ślinienie się, widoczne zapalenie języka i jamy ustnej. Źródło: www.centrummedyczne-przyjazna.pl [dostęp: 2021.03.27]
(81)    Heinroth Johann (1773-1843) – lekarz niemiecki urodzony w Lipsku. Studia medyczne ukończył w Wiedniu, natomiast teologiczne w erlengen. Jako pierwszy użył nazwy: psychosomatyczny. W roku 1805 uzyskał doktorat w medycynie z dziedziny psychiatrii. W swojej pracy łączył antropologię z medycyną holistyczną. Był zdania, iż dusza ma przewagę nad ciałem i to właśnie ona wywołuje choroby psychiczne o podłożu somatycznym. Generalnie uważał, iż faktyczną przyczyną chorób psychicznych pozostaje zawsze – grzech. Rzeczywisty opis grzechu wywodził z XIX wiecznego Kodeksu moralnego i etycznego. W początkiem wieku XIX, a ściślej w roku 1818 zakwalifikował „zaburzenia psychiczne” do różnych kategorii, a w tym m.in.: depresje; stany mieszane; wyniesienia; słabości. Przy czym <<stany mieszane>> sklasyfikował na: mieszane zaburzenia nastrojów; mieszane zaburzenia psychiczne; mieszane zaburzenia woli. Źródło: www.en.m.wikipedia.org [dostęp: 2021.01.03]
(82)    Gresinger Wilhelm (1817-1868) – niem. lekarz neurolog i psychiatra. Kierownik szkoły w Kairze. Zajmował się chorobami tropikalnymi. Od roku 1854 był profesorem medycyny w Tybindze. W roku 1859 pełnił stanowisko dyrektora instytucji dla umysłowo chorych i upośledzonych w Mariaberg. Wierzył w przywrócenie chorych psychicznie społeczeństwu. Zalecał badanie odruchów psychicznych. Źródło: www.wikipedia.pl [dostęp: 2021.02.23]
(83)    Aretajos inaczej: Areteusz z Kapadocji (30-90 roku n.e.) – wiadomo, że był lekarzem rzymskim pochodzenia greckiego, żyjącym w okresie władzy cesarskiej Wespazjana i Nerona. Jako pierwszy opisał stan schorzenia manii, pozostającej epizodycznym elementem poważnej choroby dwubiegunowej. Choroby cechującej się wzmożeniem nastroju; myśleniem o charakterze wielkościowym oraz wybitnym zwiększeniem aktywności psychoruchowej. Jako pierwszy zwrócił uwagę na fakt, iż zarówno mania jak i melancholia tworzą dwa oddzielne ale jednak wspólne elementy tego samego schorzenia. Udowodnił ten fakt w swoim podręczniku: „O przyczynach i objawach chorób przewlekłych” obrazując to przykładami, m.in.: „… chorzy na manię są radośni, śmieją się, bawią i tańczą dzień i noc… ”; „… mogą wpadać we wściekłość…”; „... melancholia stanowi początek elementów manii…”; „…mania powstaje skutkiem pogorszenia się stanu melancholii, a nie jako jej zamiana bądź zmiana w zupełnie inną chorobę”. Ponadto Aretajos również jako pierwszy opisał – heterokranię (jeden z rodzajów migreny). Źródło: J.Rybakowski, J.Jarosz, Leksykon manii i depresji, s. 13-14. [w:] www.termedia.pl [dostęp: 2021.02.03]
(84)    Kraepelin Emil (1856-1926) – niem. psychiatra, twórca nowej klasyfikacji chorób psychicznych opartą na podstawach anatomopatologicznych oraz czynników przyczynowych. Profesor uczelni z Dorpatu, Heidelbergu i Monachium.  Autor 9 podręczników dla studentów psychiatrii. Opracował dokładne opisy wielu zasadniczych schorzeń psychicznych. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, s. 588.
(85)    Kochanowski Jan (1530-1584) – jeden z wybitnych poetów polskich. Urodził się w Sycynie w regionie Radomia. Kształcił na Akademii Krakowskiej oraz Uniwersytecie w Królewcu. Pochodził ze średniej szlachty. Znaczące dla jego rozwoju miały jednak studia w Padwie. Gdy wrócił do Polski w roku 1559 spory czas obracał się w kręgach dworskich i możnowładców małopolskich. Przez pewien czas był pracownikiem kancelarii królewskiej, pozostając pod opieką biskupa Myszkowskiego. Wtedy rozwinął swój talent twórczy. Napisał kilka utworów epickich, m.in. poematy dydaktyczne z pierwiastkami patriotyzmu np.: Zgoda oraz Satyr albo dziki mąż (oba w roku 1564). Wtedy też czerpał swoje wzorce z Horacjusza i Petrarki – pieśni, fraszki, refleksje filozoficzne oraz osobiste. Tworzy także szereg liryków, m.in.: Psałterz Dawidów, jak również Księga Psalmów pozostająca parafrazą biblijną. Wzoruje się też na literaturze antycznej, łącząc ją z czasami współczesnej jemu klasyki renesansu – Odprawa posłów greckich. Około roku 1574 osiada wreszcie na stałe w Czarnolesie, chwaląc sobie bezkresną sielankę wiejską. Tam tworzy słynne Treny, w których zmaga się z poglądami ówczesnego światopoglądu i śmierci swojego tragicznie zmarłego dziecka – córki Urszuli. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 205.
(86)    Tetmajer-Przerwa Kazimierz (1865-1940) – czołowy liryk okresu Młodej Polski, poeta. Miał przyrodniego brata Włodzimierza. Wyraziciel dekadentyzmu (bunt przełomu XIX-XX wieku o zabarwieniu artystyczno-obyczajowym przeciwko cywilizacji urbanistyczno-przemysłowej). Autor cyklu Poezje (okres 1891-1924); liryków erotycznych i impresjonistycznych, mnogich wierszy krajobrazowych folkloru góralskiego i Tatr. Ponadto autor powieści o charakterze historycznej legendy Legenda Tatr (z roku 1910), oraz Janosik  Nędza Litmanowski (z roku 1911), oraz czterotomowej powieści historycznej o epoce napoleońskiej – Koniec epopei (lata 1913-1917). Także autor licznych nowel, dramatów, szkiców literackich. Źródło: Encyklopedia…, t. 4., s. 440; M.Szymczak (red.), dz.cyt., t. 1, s. 370.
(87)    Malczewski Jacek (1854-1929) – malarz. Studiował w Krakowie i Paryżu. Był profesorem i rektorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego twórczość obrazuje epokę romantyzmu, jak i głębokie sceny patriotyczne, m.in.: Śmierć Ellenai (z roku 1893) i Wigilia zesłańców (z roku 1892).W roku 1894 stworzył symboliczny obraz Melancholia, a wiele lat później – Śmierć (w roku 1920), wzorując beznadziejność usiłowań oraz cierpienie. W duchu romantyzmu kreśli także urok charakterystycznego polskiego pejzażu. Źródło: F.Kiryk, A.Jureczko (red.), dz.cyt., s. 256..