Maciej Rataj

Maciej Rataj urodził się 19 lutego 1884 r. we wsi Chłopy niedaleko Lwowa. Jego ojciec posiadał czteromorgowe gospodarstwo. W wieku sześciu lat w rodzinnej wsi rozpoczął naukę w szkole ludowej, którą następnie kontynuował w pobliskim Komarnie. W 1896 r. został uczniem IV Gimnazjum we Lwowie. Trudna sytuacja materialna rodziców nie pozwalała im na udzielanie synowi wystarczającej pomocy materialnej. Jednak dzięki bardzo dobrym wynikom w nauce otrzymywał stypendium. Dodatkowo zarabiał udzielając korepetycji. Obok nauki zajmował się również działalnością społeczną. Już w czasie gimnazjum angażował się w prace kółek samokształceniowych. W późniejszym okresie wstąpił do związanego z ruchem ludowym Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki we Lwowie. Był członkiem jego zarządu, a także pełnił funkcję skarbnika. Prowadził również odczyty dla ludności wiejskiej.

W czerwcu 1904 r. z wyróżnieniem zdał egzamin dojrzałości, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, wybierając jako kierunek filologię klasyczną. Właśnie w okresie studenckim prawdopodobnie został członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego

Po ukończeniu studiów w 1908 r. podjął pracę nauczyciela łaciny, greki i propedeutyki filozofii w IV Gimnazjum we Lwowie. W 1913 r. wyjechał wraz z żoną do Pełkiń pod Jarosławem, gdzie objął obowiązki nauczyciela synów księcia Witolda Czartoryskiego. Po rozłamie w PSL, który nastąpił w grudniu 1913 r., stanął po stronie Wincentego Witosa i Jakuba Bojki. Od 1914 r. był członkiem PSL „Piast”. Po wybuchu I wojny światowej w trakcie rosyjskiej ofensywy w Galicji wraz z Czartoryskimi i własną rodziną opuścił Pełkinie. Następnie przebywał m.in. w Krakowie, Wiedniu i na Morawach. W 1917 r. ponownie podjął pracę w IV Gimnazjum we Lwowie. We wrześniu 1918 r. przeniósł się do Zamościa, gdzie został nauczycielem w Królewsko-Polskim Gimnazjum Męskim. Tam też związał się z PSL „Wyzwolenie”. 13 października 1918 r. wziął aktywny udział w wiecu niepodległościowym zorganizowanym w Zamościu, w trakcie którego wygłosił gorące patriotyczne przemówienie. W krótkim czasie stał się jednym z liderów PSL „Wyzwolenie” w regionie. Przemawiał na spotkaniach, organizował Straż Obywatelską, a także publikował na łamach „Gazety Zamojskiej” (organu PSL) artykuły o tematyce politycznej.

26 stycznia 1919 r. został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z zamojskiej listy PSL „Wyzwolenie”. W pierwszym parlamencie odrodzonej Polski pracował w komisjach: oświaty, spraw zagranicznych i konstytucyjnej. W tej ostatniej pełnił najpierw funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego, w dużym stopniu przyczyniając się do opracowania Konstytucji Marcowej (1921) i nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu (1922). Jako zwolennik zjednoczenia ruchu ludowego był współtwórcą powstałego w październiku 1919 r. wspólnego klubu sejmowego PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie. Objął w nim funkcję wiceprzewodniczącego.

W styczniu 1920 r., po utworzeniu odrębnego klubu PSL „Wyzwolenie” przez działaczy skupionych wokół prezesa Stanisława Thugutta, nie wstąpił do niego i pozostał nadal we wspólnym klubie. W konsekwencji wykluczono go z „Wyzwolenia”, co spowodowało jego przejście do PSL „Piast”.

W dramatycznym okresie wojny polsko-sowieckiej 1 lipca 1920 r. został członkiem Rady Obrony Państwa. 24 lipca 1920 r. objął stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w koalicyjnym Rządzie Obrony Narodowej pod prezesurą Wincentego Witosa.

We wrześniu 1921 r., po dymisji rządu W. Witosa, powrócił do pracy sejmowej i ponownie objął funkcję przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej. W wyborach parlamentarnych w listopadzie 1922 r. uzyskał mandat poselski kandydując z listy PSL „Piast”. 1 grudnia 1922 r. dzięki wsparciu prawicy wybrany został marszałkiem Sejmu. Okres marszałkowania w latach 1922-1927 był niewątpliwie szczytem jego kariery parlamentarnej, wówczas wykazał swój talent mediatorski oraz wykorzystał doświadczenia z Sejmu Ustawodawczego. Pełnił wówczas rolę stabilizatora państwa, starając się budować atmosferę konsensusu i porozumienia, prowadząc mediację, wyciszając emocje polityczne, co miało na celu zarówno budowanie autorytetu i powagi polskiego parlamentu, jak i przeciwstawianie się bezpardonowej walce politycznej, która mogła okazać się destruktywna dla Polski, osłabiając jej bezpieczeństwo i pozycję w polityce międzynarodowej. Sposób pełnienia funkcji marszałka, a także kultura polityczna reprezentowana przez Macieja Rataja pokazuje, iż dla dobra państwa i obywateli, jako reprezentant ważnego i odpowiedzialnego środowiska politycznego, jakim było Polskie Stronnictwo Ludowe, był w stanie unieść się w swych działaniach ponad prosty podział polityczny. Po zamordowaniu 16 grudnia 1922 prezydenta Gabriela Narutowicza Maciej Rataj objął najważniejsze stanowisko w kraju. Musiał wówczas opanować nastroje wzburzonych robotników i zwolenników Endecji – Maciej Rataj jest w całym okresie swej aktywności politycznej również w tak trudnym i dramatycznym czasie, jak przejęcie obowiązków głowy państwa po zamordowaniu Narutowicza, jest zdeklarowanym zwolennikiem nieeskalowania nastrojów społecznych i poszanowania prawa. Na jego ręce Prezydent Stanisław Wojciechowski, po przewrocie majowym w 1926 roku, złożył swą dymisję i przekazał mu uprawnienia głowy państwa, do tej decyzji dołączono prośbę o dymisję rządu Wincentego Witosa. 15 maja 1926 Maciej Rataj powierzył misję tworzenia rządu osobie wskazanej przez Piłsudskiego, Kazimierzowi Bartlowi.

Korzystając z okazji, aby odkłamać jeden z mitów, który zakłada, iż Maciej Rataj pozytywnie odnosił się do zamachu majowego, pragnę w tej części artykułu zwrócić uwagę na kilka faktów, które miały wówczas miejsce: 1. Atmosfera społeczna w kraju w roku 1926 była bardzo trudna i złożona, w pamięci obecna była jeszcze śmierć Gabriela Narutowicza i cały mechanizm brutalnej propagandy, który tę śmierć poprzedził. 2. Wyjście polityczne, które współtworzył Maciej Rataj w kontekście sytuacji zamachu majowego – nie eskalowało napięć społecznych i w moim przekonaniu uchroniło Polskę przed możliwą wojną domową. 3. Polska odzyskała swą niepodległość w roku 1918 po zakończeniu konfliktu I wojny światowej, 8 lat przed zamachem majowym, wówczas świadomość społeczeństwa polskiego w kwestii prawa, kultury politycznej, demokracji nie była na tyle wystarczająca, aby mogła stanowić argument przeciw zamachowi, Maciej Rataj doskonale rozumiał, iż zamach majowy łamał prawo i podstawy funkcjonowania państwa polskiego, lecz to przekonanie nie było powszechne wówczas wśród społeczeństwa. W latach 1928-1930 przeszedł na pozycje zdecydowanie opozycyjne wobec rządów sanacji. Reprezentując PSL „Piast” brał udział w tworzeniu Centrolewu. Angażował się także w działania zmierzające do zjednoczenia ruchu ludowego. W roku 1931, kiedy powstało Stronnictwo Ludowe, wszedł w skład Naczelnego Komitetu Wykonawczego ugrupowania, a także został redaktorem organu prasowego partii – „Zielonego Sztandaru”. W 1934 został posłem na Sejm III kadencji, zajmując miejsce Wincentego Witosa, który został skazany na karę więzienia w procesie przywódców Centrolewu, po raz ostatni pełnił wówczas mandat poselski. W 1935 powołano go na stanowisko prezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa, wobec nieobecności Witosa w kraju. Po wybuchu II wojny światowej w przeciwieństwie do wielu przywódców politycznych pozostał w kraju i angażował się w rozwijanie pracy konspiracyjnej. W okresie II wojny światowej nie opuścił Warszawy, był jednym z inicjatorów powołania Robotniczej Brygady Obrony Warszawy, działał w Służbie Zwycięstwu Polsce, był też członkiem Politycznego Komitetu Porozumiewawczego. Zaczął również tworzyć konspiracyjne SL „Roch”, a pod koniec września 1939 współtworzył Główną Radę Polityczną. W listopadzie 1939 został aresztowany przez gestapo, po trzech miesiącach został zwolniony z powodu braku dowodów na prowadzenie przez niego antyniemieckiej działalności. Ponownie podjął działalność konspiracyjną 27 lutego 1940 roku Maciej Rataj powołał w Warszawie Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego. W ramach swych kompetencji koordynowało ono działania organizacji ruchu ludowego takich jak: Stronnictwo Ludowe „Roch”, Bataliony Chłopskie, Ludowy Związek Kobiet, ZMW RP „Wici”, Związek Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi, część Chłopskiej Organizacji Racławice i Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej „Siew”, Związek Pracy Ludowej „Orka”. Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego stanowiło konspiracyjny organ władzy ruchu ludowego działający w latach 1940 – 1945, którego głównym celem była walka z okupacją III Rzeszy jak i ZSRR o Polską niepodległość i suwerenność, koordynowanie i animowanie współpracy ludowych środowisk. W ramach CKRL działały takie komisje jak: Programowa, Administracyjno-Samorządowa, Gospodarcza, Rolna, Propagandowo-Prasowa, Oświatowa, Informacyjna. Odrzucając propozycje wyjazdu z kraju, powtórnie został aresztowany w 1940. Maciej Rataj stawiany jest obok Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Podobnie jak oni, odegrał znaczącą rolę w tworzeniu polityki partii i działaniach ludowców. Wywarł wielki wpływ na myśl polityczną ruchu ludowego, na demokratyczną opozycję parlamentarną po przewrocie majowym i na postawy polityczne chłopów w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Postać Macieja Rataja zawsze fascynowała historyków i polityków. Nie zatarła się też w pamięci kolejnych pokoleń ludowców, mimo że w czasach stalinowskich w Polsce próbowano wymazać jego nazwisko z pamięci narodu. Maciej Rataj stanowi wyjątkowy przykład ludowego męża stanu, który w sytuacjach najtrudniejszych i najbardziej dramatycznych dla państwa polskiego, takich jak zamach majowy czy II wojna światowa, nie obawiał się podejmować trudnych decyzji, biorąc za nie pełną polityczną odpowiedzialność. W kartach polskiej historii zapisał się jako przedstawiciel Ruchu Ludowego, którym swym politycznym zaangażowaniem i pracą tonował nastroje społeczne, odchodził od prostego podziału politycznego, budował polityczny kompromis, a jednocześnie upominał się o przestrzeganie prawa i zasady funkcjonowania państwa. Po wybuchu II wojny światowej, w przeciwieństwie do wielu przywódców politycznych, pozostał w kraju, gdzie walcząc o polską niepodległość, zginął z rąk hitlerowskiego okupanta. Jako przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego, spadkobiercy i kontynuatorzy myśli, i testamentu politycznego takich wielkich postaci, jak Wincenty Witos czy Maciej Rataj, winniśmy upominać się o należyte i godne miejsce dla przedstawicieli Ruchu Ludowego w historii polski, a także pielęgnować naszą tradycję, tożsamość i historię, kierując się zawsze poczuciem służby i odpowiedzialności.