Janusz Gmitruk, Legenda Macieja Rataja

/z okazji przypadającej dziś 133. rocznicy urodzin Macieja Rataja przypominamy tekst dr. Janusza Gmitruka, opublikowany w Zielonym Sztandarze w lutym 2014 r. - redakcja bloga/

Portret Macieja Rataja autorstwa Jerzego Mecha

Janusz Gmitruk

Legenda Macieja Rataja

W historii ruchu ludowego nazwisko Macieja Rataja stawiamy obok nazwisk dwóch innych wielkich przywódców polskich chłopów – Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Podobnie jak oni, odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu modelu organizacyjnego, myśli i siły politycznej ludowców. Podobnie jak oni, był nie tylko wybitnym działaczem ruchu ludowego, lecz także wybitnym politykiem państwowym i mężem stanu. Podkreślamy też z dumą, że Maciej Rataj był pierwszym redaktorem „Zielonego Sztandaru” – pisma ruchu ludowego o fenomenalnej ciągłości historycznej.

Maciej Rataj, syn chłopa, urodzony 19 lutego w 1884 r. we wsi Chłopy pod Lwowem, wyrósł na przywódcę ludowego w skali ogólnopolskiej oraz pierwszoplanowego parlamentarzystę i polityka II Rzeczypospolitej. Swą błyskotliwą karierę zawdzięczał zarówno cechom osobistym, ogładzie towarzyskiej, znajomości języków obcych, jak i niezwykłej pracowitości. Nie była to kariera przypadkowa i nie podlegała wpływom politycznych koniunktur. Od czasów studiów we Lwowie Maciej Rataj znany był jako płomienny mówca, człowiek oddany sprawom polski, wsi i chłopów, nieustający w działalności społecznej i politycznej. Swą postawą zdobył uznanie i autorytet. Chłopi ufali mu, czuli w nim reprezentanta swych interesów, swego przywódcę. Dowodem tego było wybranie go w roku 1919 na posła do Sejmu Ustawodawczego RP z listy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. Dzień ten – 10 lutego 1919 r. – był przełomowym w życiu Rataja. Od tego dnia z wrodzonym poczuciem rzetelności i odpowiedzialności za sprawy narodu, stanął do „budowy odrodzonego Państwa”. Ludowców było w Sejmie Ustawodawczym 117, co było powodem, iż pierwszy parlament nazywano „chłopskim”, „parcelacyjnym” lub wręcz „chamskim” wiecem. W odróżnieniu od takich posłów ludowych jak choćby Witos, Maciej Rataj nie miał żadnego doświadczenia parlamentarnego. Jednak dzięki głębokiej wiedzy, poszerzonej gruntownymi studiami nad prawem państwowym w niczym mu nie ustępował.Wybór na posła zdecydował o dalszych losach Rataja.

Od początku swojej wieloletniej kariery politycznej Rataj zdeklarował się jako zwolennik legalizmu państwowego – demokracji parlamentarnej. Uważał, że ten ustrój najszybciej doprowadzi do integracji narodowej, scalającej w jeden organizm państwowy wszystkie ziemie Polski. Jednocześnie, jako poseł chłopski, zdawał sobie sprawę, że ludowcy, reprezentujący interesy najliczniejszej warstwy narodu, powinni zyskać w nowym państwie należne im miejsce. Nie wydawało mu się to możliwe przy ówczesnym rozbiciu ruchu ludowego uniemożliwiającym zdobycie większości sejmowej – a co za tym idzie, przeprowadzenie w parlamencie najważniejszych dla chłopów reform. Dlatego też Rataj był jednym z najgorętszych zwolenników utworzenia wspólnego klubu poselskiego stronnictw ludowych, a gdy klub taki powstał, został jego wiceprezesem. W styczniu 1920 r. połączony klub ludowców rozpadł się jednak. Rataj pozostał wtedy w PSL „Piast”, zdobywając tu wkrótce drugą co do znaczenia pozycję, po Witosie. W chłopskim Sejmie był też Rataj gorącym zwolennikiem reformy rolnej, obiecywanej zresztą chłopom w pierwszym orędziu naczelnika państwa, Józefa Piłsudskiego i w mowie sejmowej premiera Ignacego Jana Paderewskiego. Po latach tak Rataj opisał ten okres swojej działalności: „Mało kto wie, jak krytycznym dla Sejmu, a może i dla Polski był lipiec 1919 roku. Ważyły się losy reformy rolnej w Sejmie – tak nam się wówczas wydawało, że wystarczą uchwały, by ta olbrzymia reforma rolna była faktem dokonanym”. Uchwały jednak nie wystarczyły, a „olbrzymia reforma rolna” stała się faktem dopiero w Polsce Ludowej.
W pierwszym Sejmie Ustawodawczym działał Rataj w najważniejszej ze wszystkich komisji – Komisji Konstytucyjnej. Był jej wiceprzewodniczącym, ale w praktyce nią kierował.

W lipcu 1920 r. powołany został w skład Rady Obrony Państwa, a następnie w koalicyjnym rządzie Witosa otrzymał tekę ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Na tym stanowisku odegrał wielką rolę w rozwoju szkolnictwa powszechnego. Był autorem projektu ustawy – która miała doniosłe znaczenie dla wsi – o zakładaniu i utrzymywaniu powszechnych szkół podstawowych. Opracował zasady dokształcania nauczycieli niewykwalifikowanych, powołując w tym celu Państwowy Instytut Pedagogiczny i Akademię Techniczną. Za kadencji ministra Rataja powstała Komisja Pedagogiczna, której zadaniem było przygotowanie podstaw rozwoju polskiej nauki o wychowaniu narodowym. Z nazwiskiem Macieja Rataja wiąże się też dzieło integracji szkolnictwa w całym kraju. Działalność na stanowisku ministra i trwały wkład, jaki wniósł w uporządkowanie polskiej oświaty, zyskały temu działaczowi PSL „Piast” uznanie całego społeczeństwa i utorowały drogę do zajęcia najwyższej funkcji w Sejmie.

W roku 1922 Maciej Rataj ponownie został wybrany na posła w wyborach parlamentarnych. 1 grudnia 1922 r. wybrano go 252 głosami na marszałka Sejmu RP. Już w pierwszych tygodniach pełnienia tej funkcji Rataj przeżył wstrząs – zamordowanie Gabriela Narutowicza – pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej. Zwolennika poszanowania prawa i jego przewagi nad brutalną siłą mord ten dotknąć musiał szczególnie głęboko. Zgodnie z konstytucją marcową, Rataj jako marszałek Sejmu objął urząd prezydenta. Powołał po kilku godzinach nowy rząd z gen. Władysławem Sikorskim na czele, a już w cztery dni po zamachu zwołał Zgromadzenie Narodowe, które wybrało nowego prezydenta – Stanisława Wojciechowskiego. Godnym podziwu jest fakt, że pod laską marszałka Rataja ten kłócący się wiecznie Sejm był jednocześnie Sejmem najbardziej pracowitym. Wynikiem jego pracy było uchwalenie 480 ustaw dotyczących wszystkich dziedzin życia państwowego. Rataj godził, mediował, a jednocześnie ani na moment nie odstąpił od idei stworzenia większości sejmowej, zdolnej do przejęcia rządów w kraju. Uważał się – i istotnie był nim – za głównego twórcę koalicji, która umożliwiła utworzenie rządu Wincentemu Witosowi.

Jednak najtrudniejsze chwile na stanowisku marszałka Sejmu przeżył Maciej Rataj w maju 1926 roku po zamachu stanu dokonanym przez Józefa Piłsudskiego. Jako zwolennik parlamentarnych metod rządzenia głoszący zasady porządku prawnego, Rataj był głęboko wstrząśnięty przewrotem, podeptaniem legalizmu i prawa. Po upadku rządu Witosa, Rataj złożył rezygnację ze stanowiska marszałka Sejmu. Sejm nie przyjął jego dymisji. Był to wyraz wielkiego uznania dla Rataja, na które, jak ogólnie przyznawano, w pełni sobie zasłużył. Będąc działaczem PSL „Piast” przeżywał też porażkę Witosa i Stronnictwa. Za swój pierwszy obowiązek uważał jednak „skierowanie sytuacji na normalne tory”, niedopuszczenie do rozlewu krwi. Atakowany także przez ludowców za to pacyfikacyjne stanowisko, Rataj po raz drugi złożył rezygnację z funkcji marszałka – i po raz drugi Sejm nie przyjął jego rezygnacji, udzielając Ratajowi wotum zaufania. Dwa ostatnie lata marszałkowania Macieja Rataja były jednym pasmem walki w obronie demokracji, konstytucji i suwerenności Sejmu. Ze wszystkich sił starał się przeciwdziałać dyskredytowaniu podstaw i roli Sejmu, przeciwstawiać się bezprawiu i atakom na parlament.

Przeciwko łamaniu prawa i anarchizowaniu społeczeństwa występował też w trzecim Sejmie, w którym był już tylko posłem z listy PSL „Piast”. Był jednym ze współorganizatorów Centrolewu – antysanacyjnego sojuszu stronnictw, występujących w obronie swobód obywatelskich. Bronił działaczy Centrolewu na procesie brzeskim. Także jako jeden z czołowych działaczy, a w czasie emigracji Wincentego Witosa przywódca Stronnictwa Ludowego, opowiadał się za prowadzeniem walki metodami konstytucyjnymi, choć zdawał sobie sprawę z narastającego wzburzenia na wsi. Wśród ludowców Maciej Rataj był jednym z czołowych przedstawicieli myśli państwowej. W działalności politycznej i społecznej jego główną przesłanką było powiązanie interesów państwa i klasy chłopskiej. Państwo stało w centrum jego uwagi, bez względu na to, jakie siły polityczne znajdowały się u władzy. Myśli politycznej Rataja przyświecała wizja państwa demokracji parlamentarnej, państwa ludowego, państwa sprawiedliwości społecznej. Był politykiem realnym. Zdawał sobie sprawę, że nie uda się osiągnąć tego celu od razu. Uważał, że dążyć do niego należy stopniowo, przy pomocy legalnych form walki, unikając niebezpiecznych dla państwa i narodu wstrząsów.

Z biegiem lat, wraz z rozwojem sytuacji politycznej w Polsce międzywojennej, poglądy Rataja na metody walki o władzę uległy ewolucji. Bieg wydarzeń kazał mu szukać innych niż parlamentarne dróg obrony chłopskich praw politycznych i interesów gospodarczych. Uznał możliwość wystąpień pozaparlamentarnych, ale niewykraczających poza granice obowiązującego porządku prawnego. Do tego typu wystąpień Stronnictwo Ludowe – zdaniem Rataja – nie było wówczas jeszcze przygotowane i wystarczająco silne. Stąd też wynikały jego wahania i rozterki w przeddzień Wielkiego Strajku Chłopskiego w sierpniu 1937 r. Jednak kiedy, zresztą wbrew jego stanowisku, zapada decyzja o przeprowadzeniu wielkiego strajku chłopskiego, Rataj wykazał się ogromną dyscypliną partyjną. Do Witosa pisał: „…choć przekonany jestem o słuszności mojej linii politycznej, to jednak zdaję sobie sprawę, że nie mam monopolu ani na słuszność, ani na mądrość polityczną”.

Choć zarzucano mu niekiedy brak radykalizmu w poglądach i działaniu, za jego niewątpliwą zasługę uznać należy wprowadzenie do władz Stronnictwa Ludowego młodych, radykalnych w kwestiach społecznych i gospodarczych działaczy wywodzących się z szeregów Związku Młodzieży Wiejskiej RP. Wiciarzom Rataj powierzał wiele odpowiedzialnych zadań. Towarzysko spotykał się z wiciarzami na dyskusjach przy herbacie w swoim mieszkaniu przy ul. Hożej 44. Od początku swej działalności w ruchu ludowym był gorącym rzecznikiem jedności wśród ludowców. Uważał, że reprezentanci najliczniejszej części narodu – chłopów – powinni zająć w państwie należną im, czołową pozycję i w sposób decydujący oddziaływać na sprawy narodu. Stąd wiele wysiłku i pracy wkładał w doprowadzenie do jedności politycznej ruchu ludowego, a następnie – po zjednoczeniu – w rozbudowę Stronnictwa Ludowego, w umocnienie jego siły ideologicznej, programowej i organizacyjnej. W okresie kierowania przez Macieja Rataja Stronnictwem doszło do zwiększenia jego liczebności, do nadania mu charakteru nowoczesnej partii politycznej o demokratycznej strukturze i jasnym, dojrzałym programie działania. Wieś polska – upośledzona gospodarczo i zacofana – stała się w przededniu II wojny światowej silna swą polityczną jednością i wolą walki o należny jej udział w decydowaniu o sprawach państwa i narodu.

Zwieńczeniem zasług Macieja Rataja dla państwa i narodu była jego postawa w pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji. Wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu nie wyjechał z kraju. Jako jeden z pierwszych podjął heroiczną walkę. Odrzucając względy bezpieczeństwa zaangażował się całkowicie w działalność niepodległościową. Jego decyzje – nieoparte na żadnych formalnych upoważnieniach, lecz na ogromnym autorytecie, jaki posiadał – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji. Był już wówczas przekonany, że okupacja potrwa kilka lat i naród powinien mieć konspiracyjne kierownictwo polityczne i państwowe. Powołując do życia 27 lutego 1940 r. Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, Maciej Rataj nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną i podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponad partyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego.

Nie zdążył jednak rozwinąć szerszej działalności. Został aresztowany przez gestapo w listopadzie 1939 r., w końcu lutego 1940 r. zwolniono go, ale 24 marca został ponownie aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. zginął od kul hitlerowskiego plutonu egzekucyjnego na Polanie Śmierci w Palmirach i pochowany w zbiorowej mogile.

Podczas ekshumacji w kwietniu 1946 r. jego zwłoki zostały zidentyfikowane i przeniesione 25 czerwca 1946 r. do oddzielnego grobu. W czasie uroczystości pogrzebowych, w których wzięli udział przedstawiciele partii politycznych, rządu, wojska oraz żołnierze Batalionów Chłopskich i delegacje chłopskie z całego kraju, trumna Rataja została udekorowana Krzyżem Grunwaldu oraz Medalem Zwycięstwa i Wolności. W 100-lecie urodzin Macieja Rataja, w roku 1984 jedna z sal w gmachu Sejmu RP otrzymała jego imię. 12 października 1984 r. uroczyście nadano nazwę „Maciej Rataj” masowcowi o nośności maksymalnej 33 500 DTW. 17 sierpnia 1985 r. M/S „Maciej Rataj” rozpoczął służbę morską. Po jej zakończeniu pamiątki ze statku trafiły do Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego.

Maciejowi Ratajowi, wybitnemu działaczowi ruchu ludowego i czołowej postaci politycznej międzywojennej Polski, przyszło działać w latach po odrodzeniu się Polski po długich czasach rozbiorów. Troska o utrzymanie niepodległości, o stworzenie zrębów młodego państwa przyświecała wówczas całemu ruchowi ludowemu. Decydowała często o odsuwaniu przez ludowców na dalszy plan własnych, klasowych interesów, a także przesądzała o wyborze metod działania. Maciej Rataj ofiarował młodemu państwu cały swój talent, mądrość i kulturę polityczną. Stał na stanowisku legalizmu, praworządności, poszanowania Konstytucji. Jego działalność stanowi piękny wkład polskiego ruchu ludowego w historyczny dorobek narodu.

Postać Macieja Rataja nadal fascynuje historyków. Nie zatarła się ona w pamięci kolejnych pokoleń ludowców, mimo że w czasach stalinowskich w Polsce próbowano wymazać jego nazwisko z pamięci narodu, zniszczyć wszystko, co było z nim związane. Wśród ludowców Rataj wciąż jest symbolem i legendą, a jego wskazania obywatelskie i polityczne nadal są aktualne. Wiele szkół i ulic w Polsce nosi jego imię.

Janusz Gmitruk jest doktorem historii, Dyrektorem Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie i Prezesem Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego.