AI: zagrożenie czy szansa? Filozofia sztucznej inteligencji.

    Sztuczna inteligencja potrafi też dokonywać w naukach ścisłych obliczeń, na których analogowe wykonanie potrzeba by tysiąc lat pracy najlepszych zespołów specjalistów. W naukach szczegółowych AI jest już niezbędne, bo naukowcy muszą operować ogromną ilością zmiennych, tworzących wielkie zbiory danych, nazywanych “Big Data” Czy podobnie będzie w naukach społecznych i humanistycznych?

***

    Początki AI, o którym dziś tak głośno, są dość odległe w czasie: zanim skonstruowano pierwszy mikroprocesor jeszcze w trakcie wojny, trzeba było położyć podwaliny pod opartą na elektryce elektronikę - telegraf, telefon, badania elektromagnetyzmu, odkrywanie kolejnych pierwiastków z tablicy Mendelejewa, potem odkrycie fal radiowych i upadek koncepcji eteru (a także “fluidów” i magnetyzmu zwierzęcego), wreszcie - telewizja, fotografia i film, dokończyły tamten etap rewolucji elektrycznej.

   Bez prądu nic by nie było, dlatego należy mówić raczej ściślej o “przełomie elektrycznym”, który dosłownie uwolnił ludzkość od mroków średnich wieków i oświetlając pogrążone w półmroku wnętrza gotyckich katedr - przyczynił się z pewnością do “odczarowania” świata. Sądzę, że to opisywane przez wielu filozofów odczarowanie nie nastąpiłoby bez skonstruowania przez Edisona pierwszej żarówki po wykonaniu tysiąca nieudanych prób i doświadczeń.

***

  Właśnie mamy do czynienia z końcem wszelkich ogłaszanych co chwila “końców” - albo z początkiem końca świata, w jakim dotąd żyliśmy. Wchodzimy w nową erę, epokę, a może nawet - eon: nazwałem go wstępnie i roboczo z braku lepszej nazwy “ai-tropocenem”. To era “sztucznej inteligencji”, jeszcze oddzielonej od inteligencji naturalnej, lecz jak napisał w eseju “naturalne i sztuczne u Lema’ J. Jarzębski, w przyszłości będzie bardzo trudno odróżnić to, co “sztuczne” (gr. techne - sztuka techniczna, także artystyczna) od tego, co naturalne.

   Sztuczne można wstępnie rozumieć jako wszystko to, co potencjalnie zawarte jest w prawach fizyki, obecne tylko potencjalnie, ale to człowiek ostatecznie odpowiada za jego aktualizację i materializację. Historia uczy, że wszystko to, co możliwe - a możliwe technicznie jest dziś teoretycznie niemal wszystko - ktoś gdzieś kiedyś zrealizuje, nie bacząc na efekty, skutki uboczne czy dalekie konsekwencje. To dotyczyło już czasów nanotechnologii, genetyki, biologii molekularnej - swego czasu trwała dyskusja o klonowaniu, przeszczepach mózgu i tym podobnych sprawach.

***

 Teraz na świeczniku jest “AI” (po polsku “SI”), czyli artificial intelligence, o której głośno z powodu produktów firmy Microsoft, OpenAI oraz szybko goniącego ich Google. Czat ChatGBT, który potrafi odpowiedzieć - na razie jednak dość ogólnikowo - ale sprawnie stylistycznie i unikalnie na niemal wszelkie pytania (w tym - nieetyczne) - został już w niektórych krajach zakazany jako narzędzie pracy oraz w szkołach i na uczelniach.

  Oto próbka możliwości tego narzędzia. Poleciłem AI napisać dwuzwrotkową piosenkę o ekologii, ochronie przyrody z jednym refrenem i w kilkanaście sekund otrzymałem taki oto wynik:

“Witaj, to jest Bing. Spróbuję napisać tekst piosenki o ekologii, zieleni i ochronie przyrody. Oto mój pomysł:

Zwrotka 1:

Żyjemy na planecie pięknej i bogatej

Lecz nie doceniamy jej darów i skarbów

Zanieczyszczamy powietrze, wodę i ziemię

Niszczymy lasy, zwierzęta i rośliny

Refren:

Ekologia to nie moda, to nasza odpowiedzialność

Zieleni nie ma za dużo, to nasza potrzeba i zdrowie

Ochrona przyrody to nie luksus, to nasz obowiązek i szansa

Na lepsze życie dla nas i dla przyszłych pokoleń

Zwrotka 2:

Mamy moc zmienić ten świat na lepsze

Lecz musimy działać razem i świadomie

Dbajmy o środowisko, oszczędzajmy energię

Segregujmy odpady, sadźmy drzewa i kwiaty.”

   

Jak widać, sztuczna inteligencja nie potrafi na szczęście jeszcze stworzyć niczego wartościowego, a tym bardziej - arcydzielnego, w sensie pisania dobrej literatury, to samo można zresztą sprawdzić, polecając napisać AI opowiadanie czy powieść albo dramat. Niestety, to się może wkrótce zmienić i nasunąć pytania nie tylko etyczne, ale i prawne. Symbolicznym początkiem AI była chyba słynna przegrana Kasparowa, mistrza szachowego z ówczesnym superkomputerem, który jednak działał off-line (był to najlepszy wtedy z możliwych programów typu “chess-play”, dziś dostępnych za darmo on-line).

   Niestety, AI potrafi już pisać wszelkie teksty proste, użytkowe, copywritingowe - stąd upadają po kolei wszystkie portale dla copywriterów takie, jak “good content” czy niedawno uruchomione “contentovo”. Po prostu nie ma już sensu zlecać człowiekowi napisania precla, artykułu na zaplecze, na bloga czy wpisu na portal społecznościowy i mu za to płacić, skoro SI może to zrobić za darmo w kilka minut.

    Niestety, dotyczy to nie tylko prostych tekstów, powtarzalnych i schematycznych, lecz także bardziej skomplikowanych w formie i treści szkiców, artykułów tematycznych na głównych portalach typu interia.pl. Dotyczy to także najwyższej formy dyskursu, jaką jest pewnie esej, uważany przez niektórych literaturoznawców za czwarty rodzaj literacki. Istnieją już co prawda programy do wykrywania tekstów AI, ale wkrótce - podobnie jak w przypadku programów antywirusowych - kiedyś mogą przestać odróżniać teksty analogowe od cyfrowych.

     To samo zresztą dotyczy wszelkich generatorów fotografii, grafiki czy obrazów malarskich - AI na podstawie własnego, co prawda unikalnego opisu werbalnego użytkownika, potrafi stworzyć naprawdę olśniewające dzieła. Niedawno głośna była sprawa wygrania w konkursie sztuk wizualnych obrazu stworzonego przez AI. Twórca stwierdził jednak, że aby uzyskać taki wynik, musiał sporo się napracować, a potem na kanwie stworzonej przez AI, dopiero dopracować i doszlifować efekt końcowy w bardziej wymagających współpracy ludzkiej programach graficznych typu PhotoShop czy Adobe Illustrator. Nagrodę więc uznano za prawnie ważną.

     Jeśli chodzi o muzykę, to tu jest dla nas najlepiej, a dla AI najgorzej - moje próby wygenerowania losowej muzyki przez popularny program melobytes.com doprowadziły do powstania zarysu całkowicie przypadkowej, chaotycznej kakofonii, gorszej nawet od najgorszego “black metalu”. Póki co więc kompozytorzy i autorzy piosenek mogą spać spokojnie; natomiast gorzej jest z grafikami, urzędnikami piszącymi stosy okólników, marketingowcami i pracownikami agencji reklamowych, a także z tłumaczami - obecna jakość tłumaczeń z dowolnego języka na dowolne narzecze nie jest już praktycznie przez przeciętnego klienta do odróżnienia od wytworu wiedzy i kompetencji translatorów analogowych.

      Zatem w zakresie muzyki i literatury (z wyjątkiem esejów, ale tylko o niskiej i średniej jakości) jeszcze - ale jak długo? - nie będzie możliwe prześcignięcie najzdolniejszych twórców, artystów czy naukowców - badaczy. Podobnie w grafice - zawsze będą malarze używający pędzla i akwareli na płótnie, zawsze ktoś będzie pisał ręcznie, na maszynie albo najwyżej na pustym edytorze tekstu (bez sugerowania choćby następstwa słów lub dalszego ciągu), zawsze też będą kompozytorzy piszący w zeszytach z pięciolinią, co najwyżej korzystać będą z pustych programów nutowych czy narzędzi do rozpoznawania improwizowanej na jakimś instrumencie melodii.

     Niestety, za kilka lat znajdą się zapewne ludzie, którzy nie będą mieli już żadnych oporów i hamulców moralnych, aby tworzyć dużo i szybko i na tym zarabiać spore pieniądze. Co gorsza, bez wprowadzenia ograniczeń treściowych AI może posłużyć bardzo złym celom, mówiąc wprost - celom przestępczym, wojennym, może generować fake-newsy, a nawet coraz częstsze “deep-fejki” (głębokie fejki, bardzo trudno demaskowalne), powstaną nowe, całkiem prawdopodobnie brzmiące “teorie spiskowe”, pojawią się również szantaże finansowe - na przykład można już teraz stworzyć realistyczny obraz pornograficzny (a nawet wygenerować krótkie video w tzw. “dark-necie”, to rodzaj “internetu podziemnego, służącego głównie wszelkim cyber-przestępcom), którym potem można będzie szantażować ofiary tych procederów. Symbolem możliwości w tej sferze jest jednak obraz-fotografia Papieża Franciszka w białej kurtce zimowej zamiast alby.

      Wielką rolę będą więc spełniać wszelkie organy powołane do walki z nadużyciami AI, także tak zwane firmy “fact-checkingowe”, których zadaniem będzie weryfikacja wszelkiej wiedzy generowanej sztucznie. Pomijam fakt, że zaraz rozpocznie się dyskusja o prawach autorskich, tantiemach, a z drugiej strony o całych wykluczonych cyfrowo rzeszach ludzi z III i II świata, którzy nie dostosują się do możliwych światów (bo nie będzie to jeden “świat”) AI.

       W tym sensie nie jesteśmy już w epoce kontrowersyjnego 5G, bo zarówno ona, jak i słynne automatyczne samochody Tesli czy “internet rzeczy”, to już historia. AI będzie meta-bytem, który jest wszędzie i nigdzie. Może ostatecznym celem naukowców, stylizujących się na szalonego uczonego z “Powrotu do przyszłości”, jest stworzenie czegoś, czego nie jeszcze znamy, dosłownie z niczego, np. czerpanie energii z próżni albo stworzenie nieznanej w kosmosie, jakiejś nowej sztucznej cząsteczki elementarnej. Nie wiadomo, co tak naprawdę robią zespoły fizyków w słynnym zderzaczu hadronów pod Genewą. Na pewno nie chcą zniszczyć kosmosu, ale ów zderzacz - jak jak rozszczep jądra atomu - można będzie, jak wszystko, użyć do dobrych lub niecnych celów.

  W tym kontekście paradoksalnie wrócą stare pytania metafizyczne i moralne - jak żyć? Co robić, a czego nie? Wzrośnie więc rola zarówno twórców, jak i bioetyków, humanistów i wszystkich, co będą w ariergardzie od tyłu ubezpieczać ten zbyt jednak szybki pęd ku nowym światom.

***

     Póki co odzywają się głowy, nie tylko wybitnych uczonych świata, ale i samych twórców SI, że to się rozwija zbyt szybko. Jednak patrząc historycznie, zawsze to, co nowe, budziło strach: kiedy wymyślono skrzypce, ludzie myśleli, że to diabelski wynalazek; kiedy wymyślono samochód - pod maską krył się sam szatan. Ludzie w Anglii niszczyli pierwsze maszyny parowe, powstałe jeszcze w II poł. XVIII wieku, bojąc się utraty pracy.

   Mieli trochę racji, ale tylko trochę: rzeczywiście, początkowo, gdy maszyn tych nie było wiele (pierwsze służyły do wyręczania pracowników kopalń w odpompowywaniu wody, gromadzącej się w szybach, potem jako wentylacja), obawy o redukcję zatrudnienia miały przynajmniej pozory racjonalnych reakcji. Jednak szybko okazało się, że postęp, jaki miał miejsce w belle epoque, nieprzypadkowo nadał XIX stuleciu taką nazwę, a inną nazwą był “wiek pary i elektryczności”.

     Jak się czyta powieści z II poł. XIX stulecia, to widać tam, jak pierwsze lokomotywy, pierwsze tłoczarnie oleju budziły obawy, ale nie wśród arystokracji, nie mającej zielonego pojęcia o życiu “mas pracujących miast i wsi”, ale wśród przybyłej zewsząd, z okolicznych wiosek ludzi na peryferia miejskie, które potem stały się przedmieściami, ze swoim folklorem, muzyką (“U cioci na imieninach” i inne szlagiery przedmiejskich dzielnic stolicy), sztuką i literaturą. Te rewiry najlepiej zobrazował i opisał u nas Marek Nowakowski, także sporo - Marek Hłasko, który nie mógł utrzymać się z pisania i pracował w bazach samochodowych.

***

  Podobne obawy przed nowym, więc nieznanym, musieli mieć już pierwsi ludzie, kiedy ujarzmili ogień; wynalazcy koła, które użyto do zbudowania rydwanów - zapewne były od razu ofiary śmiertelne. Każde odkrycie i wynalazek wymagają ofiar - niestety, postępu nie da się zatrzymać, choć będzie miał on kres. Jak pisał A. Stasiuk, “na końcu wszyscy ewentualnie będziemy bogaci”.

   Przedwcześnie ogłoszony “koniec historii” (a tym bardziej “koniec człowieka”) wynika z faktu, że postęp ulega akceleracji oraz jest dlatego przedwczesny, że nie ma końca historii bez końca nauki i technologii. Dopiero, gdy wszystko zostanie już w zakresie tego, co w ogóle możliwe do zbadania zbadane, wynalezione i odkryte - nastąpi rzeczywiście koniec, ale nie tyle historii w ogóle, co “historii poznania i ekspansji człowieka jako gatunku dominującego”.

***

    Wracając do dzisiaj, można rzec już, co jest pewne: żadne regulacje - podobnie jak to było kilka lat temu w biotechnologiach, inżynierii genetycznej czy biologii molekularnej i fizyce wysokich energii - międzynarodowe nie powstrzymają biznesu AI, bo można już spokojnie mówić, że czas od odkrycia czy wynalezienia czegoś do jego spopularyzowania dziś się dramatycznie skraca, a naukowcy prześcigają się w opracowywaniu praktycznych zastosowań niemal od razu po dokonaniu odkrycia.

  Biznes AI to przede wszystkim biznes prywatny, a tu w dobie gospodarki wolnego rynku, opartej - mimo wszystko - na decentralizacji i odejściu od centralnego planowania, niewiele można zrobić. Jeśli zakaże się badań nad AI, to najwyżej na kilka miesięcy, podczas których kraje spoza UE zdążą opracować jeszcze lepsze wersje np. modelu GPT i wskutek tego po ustaniu limitu czasowego na badania po prostu nas wyprzedzą. To głównie demokratyczne kraje południowej Azji, te niewielkie, jak Malezja czy nieco dalej - Japonia. Wydaje się, że UE prześpi “zwrot AI” i wskutek wewnętrznych sporów sprawi, że skończy się “eurocen”, a zacznie prężny pochód części Azji na arenę dziejów.

                 

***

     Jednego można być pewnym - nawet, jeśli AI będzie potrafić już zrobić wszystko, co dotąd robiliśmy my, a na dokładkę będzie to robić na najwyższym, możliwym poziomie, to niekoniecznie jeszcze wszystko stracone. Jednego nigdy AI nie będzie mogło zrobić - rozwijać się duchowo, niezależnie od wyznania, rodzaju duchowości. Bo choćby nawet powstała wszechwiedząca (i wszechmocna) Inteligencja, nie będzie mieć tego, w co nadal jednak wierzy większa część ludzkości - nieśmiertelnej duszy (“boskiej iskry” Romantyków) oraz wolnej woli.

     W ten sposób doszedłszy niejako do granicy, a nawet do ściany w ślepym korytarzu progresu - ludzkość niejako zatoczy koło i z jednej strony powróci - dzięki zielonym programom społecznym - do utraconej częściowo natury, z drugiej - może odkryje jakąś zapomnianą, pradawną duchowość, niczym legendarny kielich Graala przez arturiańskich rycerzy “okrągłego stołu” w celtyckiej, przepięknej Kornwalii, gdzie piszący te słowa był osobiście w 1988 roku.

rafał sulikowski