Naród bez przeszłości,
bez tradycji, bez kultury,
nie jest szanowany przez nikogo.
/Kardynał Stefan Wyszyński/
Wigilia w polskiej tradycji
Dla większości z nas wieczór wigilijny wiąże się z barwnymi wspomnieniami, z choinką, wypatrywaniem pierwszej gwiazdki, dzieleniem się opłatkiem, kolędami, św. Mikołajem, często z wyprawą zaśnieżoną drogą o północy na pasterkę.
W każdej rodzinie potrawy wigilijne trochę różnią się, ale wszyscy przed wieczerzą dzielą się opłatkiem. Opłatki, którymi łamiemy się w wieczór wigilijny, pieczone są bardzo cienko z najbielszej, starannie przesianej mąki pszennej i czystej wody. /link/
Tradycja spotkań wigilijnych w Polsce trwa od wieków, prawdopodobnie od XVI wieku.
Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) w swoich pamiętnikach tak wspominał wigilię: „Była wielką uroczystością. Od świtu wychodzili domowi słudzy na ryby. Dnia tego jednakowy po całej Polsce był obiad. Trzy zupy, migdałowa z rodzynkami, barszcz z uszkami, grzybami i śledziem, kucja dla służących, krążki z chrzanem, karp do podlewy, szczupak z szafranem, paluszki z makiem i miodem... Obrus koniecznie zasłany być musiał na sianie. W czterech kątach izby jadalnej stały cztery snopy jakiegoś niemłóconego zboża. ... Niecierpliwie czekano pierwszej gwiazdy, gdy ta zajaśniała, zbierali się goście i dzieci, rodzice wychodzili z opłatkiem na talerzu, a każdy z obecnych, biorąc opłatek, obchodził wszystkich zebranych, nawet służących i łamiąc go, powtarzał: Bodajbyśmy na przyszły rok łamali go ze sobą”. [link]
Cyprian Kamil Norwid (1821-1883) napisał wiersz „Opłatek”.
Jest w moim kraju zwyczaj, że w dzień wigilijny,
Przy wzejściu pierwszej gwiazdy wieczornej na niebie,
Ludzie gniazda wspólnego łamią chleb biblijny
Najtkliwsze przekazując uczucia w tym chlebie.
3 XII 1947 ks. Kazimierza Świątka przeniesiono do łagru koło Workuty. Trzy tygodnie później urządzil w jednym z baraków Wigilię. „W Workucie zorganizowałem wigilię. Z nar zrobiliśmy stół, kładąc na nań, co kto miał: ja – zaoszczędzony z dwóch dni przydział chleba, inni – a było nas dziesięć osób – cenniejsze produkty, przysłane w paczkach od krewnych. Był też opłatek. Trzymając go w ręku, zwróciłem się do obecnych. Głos mój drżał, wszyscy ocierali łzy. I nagle otworzyły się drzwi: wszedł naczelnik łagru z pistoletem w ręku, a za nim żołnierz z karabinem. – Co robicie? – zapytał. Stałem naprzeciwko niego i zacząłem tłumaczyć mu obrzęd wigilijny. Wyciągnąwszy rękę, zaprosiłem do połamania się opłatkiem i złożenia sobie życzeń świątecznych. Sytuacja była pełna napięcia. Oto dwie wyciągnięte ręce: moja z opłatkiem i KGB-isty z pistoletem. Kto z nas pierwszy opuści rękę? A jednak pierwsza opuściła się ręka z pistoletem. Naczelnik schował broń do kabury, przeprosił, że nie może przyjąć opłatka, bo jest na służbie, ale pozwolił kontynuować wigilię. Kiedy wyszli z żołnierzem, zaintonowałem kolędę „Wśród nocnej ciszy”. (…) Następnego dnia zostałem przeniesiony z Workuty do obozu w głuchej, północnej tundrze.” [link]
Wigilia w malarstwie
"Wigilia w chłopskiej chacie", 1878
"Wigilia na Syberii", Jacek Malczewski, 1892
Władysław Reymont [1867-1925] w „Chłopach” przedstawia następujący opis wigilii: „W każdej chałupie, zarówno u bogacza, jak i u komornika, jak i u tej biedoty ostatniej, przystrajano się i czekano z namaszczeniem” [link] , „Boryna się przeżegnał, podzielił opłatek, pojedni go ze czcią, kieby ten chleb pański." [link]
"Szopka góralska", Władysław Skoczylas, ok. 1910
"Wigilia we Lwowie", Tadeusz Rykowski, 1914
"Z szopką", Józef Rapacki,1926
"Na pasterkę", Juliusz Słabiak, ok. 1950
Kolędy
Od XV wieku powstało wiele kolęd. Najstarsza polska kolęda zaczyna się od słów "Zdrow bądź, krolu anielski". Tekst zapisany został w kazaniu z roku 1424 Jana Szczekny, spowiednika królowej Jadwigi.
Badacze literatury oceniają, że na przestrzeni wieków mogło powstać ok. 10 tys. kolęd. Ksiądz Piotr Skarga (1536-1612) jest autorem tekstu „W żłobie leży”, poeta Franciszek Karpiński (1741-1825) napisał tekst kolędy „Bóg się rodzi”, zaś Leonard Lenartowicz (1822-1893) tekst „Mizerna, cicha ...".
W każdej rodzinie, w każdym regionie kraju zachowanych jest wiele regionalnych zwyczajów, które przez lata z sentymentem wspominany. Często jest to jedyny wieczór w roku, kiedy całe rodziny spotykają się przy jednym stole.
Ruchome szopki
Najstarsza zachowana ruchoma szopka znajduje się się w Wambierzycach. Obecna szopka pochodzi z 2 połowy XIX wieku. Inicjatorem jej budowy był Longin Wittig. Witting urodził się w 1824 roku w rodzinie, w której budowa szopek była tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Prace nad sceną przedstawiającą narodzenie Jezusa rozpoczął około 1850 roku.
W roku 1882 przybył do Wambierzyc i zaczął ją pokazywać mieszkańcom. W ciągu 28 lat wyrzeźbił około 800 postaci, w tym 300 ruchomych. Napęd dla szopki oparty jest na zegarze wagowym, który zachował się do dzisiaj w dobrym stanie.
Pasterka w Kopalni Soli „Wieliczka”
W Wigilię o 8 rano w kopalni soli w Wieliczce odbyła się tradycyjna Górnicza Pasterka, w tym roku po raz pierwszy jest ona transmitowana online. Od kilku lat kaplica św. Kingi w wigilijny poranek wypełniała się wiernymi. W tym roku w pasterce ze względów sanitarnych uczestniczyła tylko nieliczna grupa osób.
Wigilia 2020
Wigilię Bożego Narodzenia często inaczej odbiera rodzina katolicka, inaczej niewierząca. Wiele lat temu usłyszałam od bliskiej mi osoby "Zazdroszczę Tobie atmosfery wigilijnej w Twoim domu. U nas jest to zwykła kolacja".
W 2020 roku pewnie jeszcze w większej ilości domów nie będzie tradycyjnej polskiej atmosfery w trakcie wieczerzy wigilijnej, bo spędzą ją:
- samotnie,
- chorzy,
- w rozdzielonych różnymi "granicami" rodzinach,
- w strachu z różnych powodów,
- w środowisku laickim,
- itp.
Polskie tradycje wigilijne przetrwały kilkaset lat.
Mam nadzieję, że nasze pokolenie przekaże je wielu swoim dzieciom i wnukom.
Bibliografia:
Interesuję się współczesną historią, psychologią społeczną i turystyką.
Nowości od blogera
Inne tematy w dziale Kultura
