Lista obdarzonych łaską Bożą

 

Lista obdarzonych łaską Bożą (Gottbegnadeten-Liste) to lista najważniejszych twórców i artystów III Rzeszy, zestawiona przez Adolfa Hitlera i Josepha Goebbelsa.

Obecność na tej liście dawała liczne przywileje, m.in. zwalniała od służby w Wehrmachcie. Lista była tworzona w kilku etapach. Pierwsze nazwiska ludzi szczególnie ważnych dla kultury III Rzeszy i propagandy nazistowskiej Goebbels zestawił juz na początku wojny.

Pod koniec wojny na Liście znalazło się 1041 artystów – architektów, dyrygentów, piosenkarzy, pisarzy i filmowców. Z tej liczby 24 uznano za szczególnie wybitnych i „niezastąpionych”. Wśród „niezastąpionych"  byli m.in. pisarz Gerhard Hauptmann, kompozytorzy Richard Strauss, Wilhelm Furtwängler, Carl Off, aktorzy Gustaf Gründgens, Otto Falckenberg.

Oprócz 24 „niezastąpionych” na liście znaleźli się również artyści uznani za wybitnych. Jako artyści wybitni figurowali na tej liście dyrygenci Herbert von Karajan, Karl Bohm, Clemens Crauss, aktorzy Heinrich George, Willy Fritsch, Werner Krauss, Paula Vessely.

 

Ostateczna wersja listy, najdłuższa, zawierała także nazwiska tych, których uznano za godnych obecności tam dopiero za zasługi wojenne.

 

Goebbels umieścił na liście 640 osób zasłużonych dla kinematografii (282 aktorów, 227 aktorek, 78 scenarzystów, 18 scenarzystek i 35 reżyserów).Osobom figurującym na liście zasłużonych dla kinematografii udało się uchronić przed poborem ale do końca wojny były angażowane w kolejne przedsięwzięcia Ministerstwa Propagandy i Oświecenia Publicznego. Do takich przedsięwzięć należał propagandowy film „Jud Süß” (Żyd Süss) z 1940 r. Reżyserię filmu Goebbels powierzył Veitowi Harlanowi, którego już w 1937 roku zaliczył do grupy najważniejszych reżyserów odpowiedzialnych za produkcję nazistowskich filmów.

Scenariusz filmu zawierał wątki z biografii Josepha Süssa Oppenheimera, który na początku XVIII wieku został finansowym doradcą księcia Karola Aleksandra Wirtemberskiego, upoważnionym do pobierania podatków. To oczywiście nie zaskarbiło mu sympatii poddanych księcia. Po nagłej śmierci księcia Süss został postawiony przed sądem, skazany na śmierć i powieszony.

Podstawą scenariusza były dwa literackie utwory biograficzne o tym samym co film tytule: dziewiętnastowieczna nowela Wilhelma Hauffa oraz powieść Liona Feuchtwangera z 1925 roku, zekranizowana w 1934 roku w Wielkiej Brytanii. Autorami scenariusza byli Veit Harlan, Eberhard Wolfgang Möller i Ludwig Metzer, jednak przeobrażenie historycznego Josepha Süssa Oppenheimera w filmowego Żyda Süssa było przede wszystkim dziełem samego ministra propagandy III Rzeszy, dra Josepha Goebbelsa.

W odróżnieniu od brytyjskiej filmowej adaptacji powieści Liona Feuchtwangera z 1934 roku, niemiecki film jest odzwierciedleniem antysemickich stereotypów, którym hołdowała III Rzesza. Charakterystycznymi cechami Żydów w tym filmie jest chciwość, skąpstwo, mściwość, przestępcze skłonności, obyczajowe dewiacje oraz fizyczna brzydota, natomiast niemieccy bohaterowie są bez wyjątku uczciwi i kierują się szlachetnymi pobudkami, a jeżeli popełniają niedobre uczynki, to tylko w wyniku intryg Żydów.

Ostateczny kształt scenariusza zaakceptowano w maju 1940. Zdjęcia do filmu realizowano w atelier berlińskiej wytwórni UFA oraz naturalnych plenerach w Pradze, Warszawie i Lublinie. W scenach zbiorowych występowali Żydzi z okupowanych Czech i Moraw oraz Polski, zmuszeni do darmowej pracy przez niemieckie władze. Dokumentację życia środowisk żydowskich osobiście wykonywał w grudniu 1939 reżyser filmu.

W rolach głównych wystąpili: Ferdinand Marian (Joseph Süß Oppenheimer), Werner Krauss (dwie role: rabin Loew i Levy, sekretarz Süssa), Cristina Söderbaum (Dorothea Sturm, zgwałcona dziewczyna), Eugen Klöpfer (Sturm, radca stanów krajowych, ojciec Dorothei), Heinrich George (książę Karol Aleksander Wirtemberski), Hilde von Stolz (księżna wirtemberska).

Trzeba zauważyć, że aktorzy nie wykazywali specjalnego entuzjazmu słysząc propozycję udziału w tym filmie; wielu próbowało wymigać się, na ogół bez powodzenia. Zgodnie z pierwotnym planem ministra propagandy, główną rolę miał zagrać Gustaf Grüdgens, aktor z listy „niezastąpionych”. Ten jednak, korzystając z protekcji Hermanna Goeringa, zdołał odmówić Goebbelsowi, który zdecydował wtedy o obsadzeniu w głównej roli Ferdynanda Mariana. Aktorka Cristina Söderbaum, prywatnie zona reżysera filmu, próbowała wymigać się od roli powołując się, że karmi piersią niemowlę, ale Goebbels nakazał tak zorganizować pracę na planie, aby nie kolidowała z godzinami karmienia. Powiodło się natomiast Emilowi Janningsowi, który wskazał, że jest zbyt stary do roli amanta i nie ma odpowiednich warunków fizycznych (znaczna tusza).

Do paradoksów tego złowrogiego i ponurego filmu trzeba zaliczyć uczestnictwo jego produkcji wielu osób mających żydowskich małżonków albo krewnych, będących wychowankami żydowskich artystów, pozostających w przyjacielskich relacjach z Żydami, a także osób o lewicowych albo komunistycznych poglądach. I tak, pierwsza zona reżysera Veita Harlana była Żydówką, a on sam był uczniem Maxa Reinharda i Stanisławskiego. Żydówką była synowa aktora Wernera Krausa. Odtwórca głównej roli Ferdinand Marian miał córkę z pierwszego małżeństwa z żydowską pianistką Ireną Saager. Były mąż jego drugiej żony był Żydem, którego ukrywał w swoim domu przed represjami. Inny aktor Hans Meyer-Hanno, ponoć komunista, występował w nazistowskich filmach aby chronić przed represjami swoją żydowską żonę.

Reżyser i aktorzy zostali wysoko wynagrodzeni: Veit Harlan otrzymał za film gażę 150 tys. marek, aktor Werner Krauss 70 tys., a Ferdinand Marian i Kristina Söderbaum po 65 tys.

 

Po wojnie reżyser filmu Żyd Suss i występujący w nim aktorzy spotkali się z zarzutami o współpracę z reżimem narodowosocjalistycznym.

Reżyser Veit Harlan stanął 2 lutego 1949 roku przed sądem w Hamburgu oskarżony o zbrodnię przeciw ludzkości. Prokurator Heinz Kramer chciał dowieść, że realizując nienawistny wobec Żydów film, Harlan udzielał pomocy w popełnianiu masowych morderstw, albowiem film ten miał na celu psychologiczne przygotowanie Niemców do czynów zbrodniczych i był bezpośrednim wezwaniem do największego mordu masowego nowożytnych czasów. Harlana bronił zespół czterech adwokatów. Obrońcy Veita Harlana starali się dowieść, że został on zmuszony przez Goebbelsa do nakręcenia Żyda Süssa, a o kształcie filmu faktycznie decydowali tylko naziści - obrona przedstawiła kilka kolejnych wersji scenariusza z odręcznymi poprawkami autorstwa Goebbelsa, szczególnie skupiającego się na eskalowaniu przemocy (na czele ze sceną gwałtu, którego Oppenheimer dokonuje na młodej Niemce) i wybijaniu akcentów propagandowych ponad fabularne. W mowie końcowej prokurator Heinz Kramer wnosił o karę pięciu lat pozbawienia wolności, utratę praw obywatelskich na dwa lata oraz grzywnę w wysokości 150 tys. marek (de facto zwrot gaży). Prokuraturze nie udało się ostatecznie udowodnić ani zbrodniczych intencji, które miałyby przyświecać oskarżonemu reżyserowi w procesie twórczym, ani odpowiedzialności za wykorzystanie jego filmu w machinie propagandowej i w związku z tym 28 marca 1949 r. ława przysięgłych uznała Veita Harlana niewinnym zarzucanych mu czynów.

Po wojnie Harlan nakręcił kilka filmów. Napisał książkę autobiograficzną W cieniu moich filmów. Zmarł w 1967 roku we Włoszech.

 

Aktor Heinrich George został aresztowany przez Sowietów i osadzony w specjalnym obozie NKWD Sachsenhausen, gdzie zmarł w 1946 roku. Okresowi uwięzienia i śmierci George'a poświęcony jest film Diese verlauste nackte Leben (To wszawe nagie życie) w reż. Hansa-Christophera Blumenberga.

 

Odtwórca głównej roli, Ferdinand Marian zginął w wypadku drogowym w 1946 r. w Bawarii, kiedy jechał do Monachium odebrać papiery denazyfikacyjne, które pozwoliłyby mu znów podjąć pracę. Niektórzy sugerują, że było to samobójstwo. Samobójczą śmiercią zginęła wdowa po nim, wkrótce po złożeniu zeznań na procesie reżysera Harlana.

W 2010 roku na 60. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie nominację do nagrody Złotego Niedźwiedzia uzyskał film Oskara Roeslera„Jud Süß - Film ohne Gewissen” (Żyd Süss – film bez sumienia), będący opowieścią osukcesie i tragedii Ferdinanda Mariana.

 

Aktorowi Wernerowi Krausowi po wojnie zarzucono nie tylko wzięcie udziału w antysemickim filmie Żyd Süss. Amerykańscy eksperci od denazyfikacji mieli mu za złe również jego rolę w Shylocka w Kupcu weneckim. Artyście zabroniono wykonywania zawodu i zmuszony był zarabiać na życie pracą fizyczną jako ogrodnik.

Erwin Axer, miał możliwość zapoznać się z powojenną korespondencją Wernera Kraussa z brytyjskim dramaturgiem Bernardem Shaw.  Dwa lata po wojnie Werner Krauss pisał:

„Podczas trwania rządów narodowosocjalistycznych wywarto na mnie nacisk, bym grał w antysemickim filmie Żyd Süss. Chociaż do współpracy w owym czasie zostałem zmuszony, tutejsze władze zamierzają zakazać mi wszelkiej działalności w moim zawodzie aktora. Proszę teraz o łaskawą odpowiedź na następujące pytanie: czy uważa Pan taki zakaz za usprawiedliwiony.”

Bernard Shaw, znalazł się w trudnej sytuacji. Jak pisze Erwin Axer:

 Bernard Shaw wierzył w nadejście lepszego świata, nienawidził obłudników. Czy mógł nie widzieć obłudy koalicjantów? Nie dostrzec Wernera von Brauna luksusowo osadzonego w amerykańskiej willi i Wernera Krausa z motyką w ogrodzie w jakiejś prowincjonalnej dziurze podbitych Niemiec? Potępienie groziło utrata twarzy u tysięcy czytelników i wyznawców.

Z drugiej strony aktor przekroczył zakres dopuszczalnej kolaboracji. Na życzenie Goebbelsa dał legitymację moralna masowym mordom dokonywanym na Żydach i osobach żydowskiego pochodzenia. Opowiedzieć się po jego stronie było rzeczą co najmniej niewygodną.

Oto fragment odpowiedzi Bernarda Shaw:

„Wszystkie kultury (All civilisations) utrzymują się przy życiu dzięki masom, które współpracują z każdorazowym rządem jakiegoś kraju, niezależnie od tego, czy to jest rząd własny, czy też obcy. Traktować taką współpracę po każdej zmianie rządu jako przestępstwo jest mściwą głupotą nie do usprawiedliwienia.

G.Bernard Shaw

9 grudnia 1947

Władze okupacyjne Niemiec zrozumiały tę odpowiedź po swojemu i, jak już mówiłem, z miejsca przywróciły aktorowi uprawnienia. Niemniej Shaw ani słowem o sprawie Krausa nie wspomniał. Może uznał, ze aktor przekroczył granice zakreślone przez Autora. Jednakże cel osiągnął, własnych zasad nie poddając w wątpliwość.

Werner Kraus zmarł w Wiedniu w 1959 roku.

 

Powojenne losy filmu

Żyd Süss jest jedynym niemieckim filmem propagandowym z lat 1939-1945, który po wojnie wszedł do regularnej dystrybucji kinowej. Radziecka centrala handlu zagranicznego "Sovexport" sprzedała w 1955 roku kilku krajom afrykańskim i na Bliskim Wschodzie wersję filmu z napisami w języku arabskim, ocenzurowaną obyczajowo (ze względu na szariat), ale w całości zachowującą antysemicki wydźwięk.

Właścicielem praw autorskich do filmu jest Fundacja Friedricha Wilhelma Murnau, która posiada kopie filmu w języku niemieckim, wypożyczane na autoryzowane pokazy. Taki seans musi być poprzedzony wykładem przedstawiającym historyczne tło powstania filmu, po projekcji odbywa się dyskusja.

 

***

Skorzystałam z następujących publikacji:

1. Czesław Michalski: Pitaval filmowy. Tom 2. KAW, Warszawa 1981,
2. Patrick Robertson: Guinnessa Księga Filmu. PWN i Guinness Publishing, Warszawa 1994,
3. Erwin Axer, Lustracja Wernera Krausa, [w] Czwarte ćwiczenia pamięci, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003,
4. http://film.onet.pl/filmy/katalog/jud-s-film-ohne-gewissen,38915,film.html
5. http://www.filmreference.com/Films-Jo-Ko/Jud-S-ss.html