Stowarzyszenie "Czytelnia Akademicka we Lwowie"

Przy okazji wczorajszego spotkania w Watykanie papieża Franciszka z prezydentem Francji Emmanuelem Macronem, wielką popularność w mediach zyskała nazwa: „Czytelnia Akademicka we Lwowie”.

Podczas tego spotkania, małżonka prezydenta Brigitte Macron powiedziała papieżowi, że codziennie modli się za niego, a prezydent wręczył mu prezent - pierwsze francuskie wydanie rozprawy filozoficznej Immanuela Kanta „Projekt wiecznego pokoju” z 1796 roku. Na pierwszej stronie książki widnieje pieczątka „Czytelnia Akademicka we Lwowie”.

W 1945 roku nastąpiła depolonizacja Lwowa, a Polacy zaczęli mówić o tym mieście półgębkiem, szeptem, jakby krępując wobec postanowień z Jałty i Poczdamu. Obecnie wiedza Polaków o tym mieście jest uboga. Dotyczy to również działających w tym mieście organizacji akademickich. Teraz niespodziewanie pojawiła się okazja, aby tę wiedzę poszerzyć.  

Jak podaje Adam Redzik:

„[…] Organizacje studenckie upowszechniły się na uniwersytecie we Lwowie w drugiej połowie XIX wieku. Najwcześniejsze były organizacje o charakterze samopomocowym, potem pojawiały się stowarzyszenia o celu naukowym, kulturalno-oświatowym, artystycznym, krajoznawczym, religijnym czy politycznym. Początki były trudne, ale po wejściu w życie regulacji o prawie do zgromadzania się z 15 listopada 1867 r., liczba stowarzyszeń (nie tylko akademickich) szybko zaczęła rosnąć. Pojawiły się pierwsze korporacje akademickie wzorowane na modelu niemieckim. Wielka Wojna zachwiała rozwojem organizacji studenckich, ale w okresie II RP stowarzyszenia i korporacje akademickie rozkwitały. Od 1922 r. – na podstawie rozporządzenia ministerialnego – stowarzyszenia działające na uniwersytecie  miały posiadać kuratora wyznaczonego spośród profesorów uniwersytetu.

Najstarszą ogólnouniwerytecką organizacją studencką działającą na uniwersytecie było Towarzystwo Bratnia Pomoc Studentów UJK. […] 29 grudnia 1865 r. Namiestnik zatwierdził statut stowarzyszenia, a tym samym rozpoczął się byt prawny „Bratniaka”.

Równie szacowną organizacją studencką była zatwierdzona z dniem 1 kwietnia 1867 r. „Czytelnia Akademicka”. Początkowo liczyła ona 122 członków, a pierwszym jej przewodniczącym był Albin Rayski. W strukturach organizacji pracowało wielu późniejszych działaczy politycznych i naukowców, a prezesami jej byli m.in.: Stanisław Starzyński (1875/1876), Leon Piniński (1876/1877), Jan Paygert (1884), Zdzisław Próchnicki (1895/1896), Edward Dubanowicz (1902/1903) Władysław Babel (1930/1931).

„Czytelnia Akademicka” stała się z czasem czołową organizacją akademicką Lwowa, skupiającą lwowskie organizacje akademickie i nieograniczającą się do UJK, ale obejmującą całe środowisko akademickie Lwowa. Już w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych działało w jej ramach kilkanaście kół naukowych spotykających się i organizujących odczyty, z czego najaktywniejsze były koła:   

• Literackie (w latach 1889-1998 zorganizowało 412 odczytów na 163 posiedzeniach),  
• Filologiczne (101 odczytów, 155 posiedzeń}
• Prawniczo –Ekonomiczne (123 odczytów, 110 posiedzeń)
• Filozoficzne (106 odczytów, 106 posiedzeń)
• Germanistyczne (131 odczytów, 80 posiedzeń)
• Krajoznawcze (71 odczytów, 86 posiedzeń)
• Przyrodników (73 odczytów, 66 posiedzeń)
• Historyczne (48 odczytów, 60 posiedzeń)
• Muzyczno - Deklamatoryjne (15 odczytów, 35 posiedzeń) .  [....]"

(„Akademia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie”, praca zbiorowa pod redakcją Adama Redzika. Rozdział I. Zarys Historii Uniwersytetu Jana Kazimierza; część 2. Studenci, Biblioteki, Archiwa, Insygnia Uniwersyteckie, s. 209 – 210) 

W kolejnych latach, na Uniwersytecie Lwowskim stowarzyszenia studenckie jedne pojawiają się, inne upadają. Do II RP dotrwało kilkadziesiąt, w tym te najstarsze – „Bratniak” i „Czytelnia Akademicka”.  

Stowarzyszenie „Czytelnia Akademicka” istniało też w okresie międzywojennym. Ostatnim kuratorem tego stowarzyszenia był prof. dr Witold Taszycki, mianowany w styczniu 1939 r.

22 września 1939 r. do Lwowa wkroczyła Armia Czerwona. Rozpoczęła się sowiecka okupacja.

26 września 1939 r. Senat Akademicki UJK postanowił o przygotowaniach do rozpoczęcia roku akademickiego, a rektor prof. Roman Lonchamps de Berier wydal zarządzenie o wznowieniu pracy na wydziałach i w zakładach naukowych. W związku z powyższym okupacyjne sowieckie władze miasta Lwowa poinformowały o zwołaniu ogólnego zebrania pracowników naukowych, administracyjnych i studentów w Collegium Maximum UJK w dniu 28 września. Katarzyna Lanckorońska wspomina, że pierwszy głos zabrał komendant miasta, który wszystkich zebranych powitał w języku rosyjskim i oświadczył, że „pragnął otworzyć pierwszy mityng w tym gmachu, który odtąd już będzie służyć kształceniu nie panów, lecz ludu”.

Na początku października do Lwowa przyjechał Mychajło Marczenko, nieposiadający żadnego stopnia naukowego działacz komunistyczny z Instytutu Historii Akademii Nauk USRS w Kijowie. Marczenko poinformował rektora Romana Lonchamps de Berier, że jest komisarzem politycznym uniwersytetu.

18 października komisarz Marczenko wydał zarządzenie nr 1., w którym obwieścił, że dzień wcześniej został mianowany przez Ludowego Komisarza Oświaty USRS rektorem Uniwersytetu Lwowskiego, w związku z czym przystępuje do wykonywania obowiązków rektora. W ten sposób usunięto ze stanowiska ostatniego polskiego rektora UJK prof. Romana Lonchamps de Berier.

Rektor Marczenko od razu przystąpił do przystosowania uniwersytetu do sowieckiego systemu szkolnictwa wyższego. 30 pażdziernika rektor Marczenko poinformował dziekanów wydziałów, że językiem urzędowym w Uniwersytecie Lwowskim jest język ukraiński.

Zlikwidowane zostały polskie organizacje polityczne, społeczne i kulturalne. Obowiązkiem pracowników naukowych i administracyjnych stała się przynależność do tzw. Profspilki, czyli Związku Zawodowego Pracowników Uniwersytetu. Studenci mieli natomiast obowiązek uczestniczenia w pracach kółek naukowych oraz Komsomołu, jedynej legalnie działającej organizacji o charakterze politycznym.

Tak skończyła się historia stowarzyszenia „Czytelnia Akademicka”.

8 stycznia 1940 r. zarządzeniem Rady Najwyższej USRS zmieniono nazwę uniwersytetu na Uniwersytet im. Iwana Franki. Tak nazwany uniwersytet został włączony do sowieckiego systemu szkolnictwa wyższego. Odtąd podstawą prawną funkcjonowania uniwersytetu stały się akty prawne wydane przez władze Związku Sowieckiego oraz Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

***

Przy pisaniu notki autorka korzystała z książek

• Akademia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, praca zbiorowa pod redakcją Adama Redzika, Wydawnictwo Wysoki Zamek. Kraków 2017

• Lanckorońska Karolina, Wspomnienia wojenne: 22.IX.1939 – 5.IV.1945, Wyd. Znak, Kraków 2001

• Kazimierz Żygulski, Jestem z lwowskiego etapu, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1994