Zaratusztra i kult ognia

 http://marek-sikorski-autor.blog.pl/

Człowiek traktował ogień we wierzeniach religijnych jako sacrum, a zjawisko to sięga czasów starożytnych, a nawet prehistorycznych. W pierwotnych wierzeniach i  systemach religijnych należał do ważnych składników kultowych. Najstarsze religie kojarzyły go z bóstwami lub mówiły o jego boskim pochodzeniu, tak traktowano ogień  w dawnych  religiach Słowian, Celtów i religiach staroindyjskich.

Szczególne znaczenie posiada ogień w zaratusztrianizmie – najstarszej religii świata.[1] W jej systemie odrywał  on rolę centralną, gdyż uważano go za objawienie się sił boskich.[2] Takie znaczenie ogień zawdzięcza nauce proroka Zaratusztry ( gr. Zoroaster, pers. Zartosht).[3] Prawdopodobnie żył on około 600 roku p.n.e., na terenie północnego Iranu. Niektórzy uczeni uważają, że życie jego przypadło  na jeszcze wcześniejsze czasy, bo około 1200 roku p.n.e.[4] Co do jednej sprawy nie ma wątpliwości, że Zaratusztra był postacią historyczną, mimo wielu legend o nim, zwłaszcza związanych z jemu przypisywanymi boskimi siłami i cudami.[5] Niewiele istnieje źródeł mówiących o jego życiu, pochodzeniu i działalności.

Wspominali bowiem o nim starożytni historycy: Eudoxjusz, Pliniusz, Plutarch, Apuliusz , Herodot,[6] a także   Diogenes Leartios.[7] Jednak najważniejszym źródłem mówiącym o tym proroku są Gathy, czyli Hymny, z najstarszej części Awesty – świętej księgi zaratusztrian.[8]

Faravahar - jeden z najbardziej znanych symboli zaratusztrianizmu 

 

  W kulturze zachodniej Europy postać Zaratustry była znana w literaturze nowożytnej, a w późniejszych czasach rozsławił ją wielki niemiecki filozof  Friedrich Nietzsche, w słynnym dziele „Tako rzecze Zaratustra”, które aż po czasy współczesne doczekało się wielu wznowień ( np. jedno z ostatnich w 2005 roku ).

   Zaratusztra zreformował staroirański system religijny i umocnił istniejący już kultu Dobrego Boga Ahura Mazdy. A także głosił nauki mówiące, że światem rządzi, oprócz Ahura Mazdy, inna siła duchowa, a mianowicie jego przeciwnik Angry Mainyu. Ahura Mazda stworzył wszystko, co szlachetne i wartościowe. Natomiast wszelkie zło miało pochodzić od jego przeciwnika Angry Mainyu.       
Wprowadzenie do systemu religijnego dwóch bogów, jednego odpowiedzialnego za dobro, a drugiego za zło, stało się prostym i oczywistym wytłumaczeniem powodów istnienia zła na świecie. Powstał w ten sposób system dualistyczny, który charakteryzował zaratusztriański światopogląd. System ten przeniknął do wielu innych, ale  znacznie później powstałych, religii:  manichejczyków, paulicjanów, bogomilów, albigensów i  katarów.[9]

   Cechą charakterystyczną zaratusztrianizmu jest optymistyczna wizja czasów ostatecznych, głosząca całkowite pokonanie zła, a w tym Agry Mainu. Jednakże trwająca walka między tymi bogami ma charakter kosmiczny i powiązana jest z objawieniem się trzech Mesjaszów i to narodzonych z dziewicy. Mieli oni pojawiać się w równych odstępach czasu. Ostatni z nich Saoszjant, zwany Astwat-ereta ( tłum. „ten co sprawia, że ciała zmartwychwstają” ) ma  pokonać zło i doprowadzić do zwycięstwa dobra.[10] Zainicjuje on zmartwychwstanie i koniec tego świata.

Zaratusztra, popularny wizerunek religijny

   Według zaratusztrian ludzie dobrzy osiągają niebo, a źli spadają do piekła. Jednak dobry Bóg nie przeznaczy ich na wieczne potępienie, przewidział jedynie straszą karę. Będzie nią wypalenie świata i zła przy pomocy ognistego rozgrzanego metalu. Ma on na zawsze zniszczyć wszelkie zło. W ten straszny sposób oczyszczenia dostąpią nawet źli ludzi, którzy dzięki temu już jako skruszeni grzesznicy dostąpią łaski. Po tym eschatologicznym procesie oczyszczenia dojdzie do ostatecznego połączenia się z Bogiem wszystkich ludzi i już na wieki, a zło zniknie, a wraz z nim zły Angry Mainju.[11] Jak zauważamy najstarsza religia świata, co prawda mówiła piekle i potępieniu, lecz dawała szanse, bo straszne cierpienia w ogniu złych łudzi trwać będzie tylko trzy dni, a nie przez wieczność.  Zaratusztriańska wizja czasów ostatecznych jest najstarszą na świecie systemem eschatologicznym.[12]

   Idea zaratusztriańskiego Mesjasza czasów ostatecznych  oraz wizja sądu ostatecznego i kary za grzechy znajduje swoje analogie w religiach monoteistcznych : judaizmie, chrześcijaństwie i islamie.[13] Kilka staroirańskich motywów religijnych zostało bezpośrednio zaczerpniętych przez autorów ksiąg biblijnych i Koranu. Jednym ze świadectw  obecności zaratusztriańskiej idei mesjanistycznej w chrześcijaństwie jest przecież ewangeliczna opowieść o Trzech Magach ze wschodu (mylnie zwanych Trzema Królami), najprawdopodobniej z Persji, którzy na podstawie obserwacji gwiazd odkryli miejsce i czas narodzin Mesjasza świata.[14] Taki pogląd głosili już starożytni chrześcijanie wschodni, którzy dla zobrazowania i podkreślenia rangi narodzin Mesjasza posługiwali się przepowiedniami Zaratusztry. [15] Składający Hołd Mesjaszowi Magowie to nikt inny jak zaratusztriańscy astrologowie, którzy losy świata oraz boskie działanie określali na podstawie obserwacji nieba i ruchu gwiazd.

   Także z zaratusztrianizmu pochodzi obecny w Biblii i Koranie motyw ognia jako sposobu kary za grzechy i wyobrażenie piekła, a przede wszystkim idea zmartwychwstania i życia wiecznego z Bogiem. Jest ona charakterystyczna dla wszystkich religii monoteistycznych. Jednak staroirańska idea  powszechnego zmartwychwstania kontrola jest starsza od biblijnych proroctw. Zaratusztriańska wizja końca świata przypomina chrześcijańską apokalipsę, a jej podobieństwo istnieje też w poglądach na temat duszy i jej losów pośmiertnych.[16]

   Najbardziej charakterystyczną cechą w religii zaratusztriańskiej jest kult ognia i związane z nim obrzędy.[17] Z mitologii staroirańskiej dowiadujemy się, że ogień jako przedmiot kultu został osobiście wskazany przez Ahura Mazdę.
W religijnych pismach staroirańskich czytamy : „Komu pragniesz oddawać cześć „ – pytał Bóg Zaratusztrę, a ten odrzekł :” Pragnę czcić ogień”.[18] Zaratusztra uważał ogień za symbol Boga, a nawet za jego prawdziwe objawienie. Ogień miał być synem bożym, dlatego jemu powinna być oddawana cześć. Utożsamiany jest on z Atarem, synem Ahury Mazdy.[19] Ogień według zaratusztriańskiej religii leży u początku powstania świata, jest siódmym aktem stworzenia, a cały byt  jest boską częścią ognia i jest nim przeniknięty.[20] Zauważmy, że podobne poglądy mówiące o praprzyczynie świata głosił słynny starożytny filozof Heraklit z Efezu.

   W zatusztrianiźmie – najstarszej religii świata, cały czas czczono ogień, aż po dzień dzisiejszy. Już starożytni grecy pisarze nazywali ich „pyrsolatrai” – czciciele ognia.[21] W dzisiejszym Iranie żyje kilkanaście tysięcy zaratusztrian – czcicieli ognia, a najwięcej, bo około 100 tysięcy mieszka w okolicach Bombaju w Indiach, a nazywani są parsami ( od słowa Persowie).[22] Przybyli oni tam w IX wieku n.e. jako uciekinierzy spod panowania islamu, który wręcz programowo ich tępił (ostatnie represje przeżyli oni w Iranie za rządów Ajatollaha Chomeiniego).[23]

   Współcześni zaratusztrianie praktykują kult ognia i do tego celu służy funkcja specjalnie powołanego kapłana, który w białej szacie, rękawicach i w specjalnej masce na twarzy zajmuje się utrzymywaniem ognia w świątyni. Święty ogień płonie w dużym, nieraz aż 2-metrowym naczyniu, a wierni zbliżają się do niego, aby złożyć pokłon. Zabierają oni z sobą do domu szczyptę popiołu świętego ognia. Hołd oddawany ogniowi jest połączony z prostą modlitwą, którą wypowiadają pięć razy dziennie. W niej wyznawane są prawdy : o Dobrym Bogu, pokonaniu zła i zbawieniu. Zaratusztrianie poświecili ogniowi  jedno z siedmiu świąt  – Now Ruzu, według swojego religijnego kalendarza.[24]

 Zaratusztra, fragment Akademii Ateńskiej, mal. Rafael

   Ta najstarsza, choć mało znana religia, charakteryzuje się pod każdym względem bezceremonialnością. W wielu sprawach kultowych cechuje ich tradycjonalizm, często niezrozumiały przez współczesnych, a uważany za ekstremalny. Taka cechę posiadają ceremonie pochówkowe zaratusztrian.[25] Ciała zmarłych przenoszone są do tzw. wież milczenia i skazywane są na pożarcie przez ptaki. Wyznawcy tej religii uważają, że ziemia jest święta i nie należy jej kalać nieczystościami. Dlatego dopiero wysuszone przez słońce resztki ciała w postaci suchych kości składają do wspólnych grobów.[26]

   Współcześni zaratusztrianie należą do mniejszości religijnych świata, a najprawdopodobniej grozi im zanik, ponieważ ulegają naturalnemu procesowi biologicznego wymierania, gdyż dotychczas z powodu hermetyczności społecznych i religijnych zawierali między sobą związki małżeńskie. Z tego powodu są zagrożeni endogamią.[27] Wielu zaratusztrian przechodzi na stronę monoteizmu i staje się wyznawcami bahaizmu. A nawet tradycyjny zaratusztrianizm odchodzi od idei dualistycznej, czyli wyznawania wiary w dwóch różnych bogów na rzecz jednego, ale podobnie jak przed wiekami oczekują oni na przyjście zapowiedzianego przez Zaratusztrę Saoszjanta – Mesjasza czasów ostatecznych dzięki, któremu nastąpi zmartwychwstanie, pokonanie przy pomocy ognia wszelkiego zła i ostateczne zjednoczenie się z Bogiem.[28]   

 Artykuł ten pochodzi z 2005 roku i został opublikowany w roczniku „Zeszyty Muzeum Filumenistycznego”, zob. Marek Sikorski, Zaratusztra i czciciele ognia, „Zeszyty Muzeum Filumenistycznego”, Rocznik 5, 2005, s. 3-6. Ostatnio na temat zaratusztrian pisał  znany autor Andrzej Sarwa, zob. Andrzej Sarwa, Czciciele ognia, czasu i szatana. Zaświaty w religiach Iranu, Sandomierz 2006, s. 9 - 3O;  w internecie jest dostępna wersja e-book.

[1] M.Boyce, Zaratusztrianie.Wiara i życie, Łódź 1988; J.Hinnells, Kosmiczna bitwa : zaratusztrianizm, [w:] Religie świata,Warszawa 1998,s.80- 87; ten sam, Odwaga i wiara: parsowie,w: Religie świata, Warszawa 1998,s.217-221; F. Machalski, Religie Iranu, w: Zarys dziejów religii, praca zbiorowa pod red. J.Kellera, Warszawa 1988, s.270- 303 ; P.Hulka-Laskowski, Twórca religii Iranu. Zaratusztra i jego nauka,Warszawa 1914.

[2] M. Składankowa, Bohaterowie,bogowie i demony dawnego Iranu, Warszawa 1984, s.271-284 ; ta sama, Zarathusztra,[w:] Leksykon religioznawczy, Warszawa 1988, s.303-304; M.Jaczynowska, A. Mączakowa, W. Tyloch, Historia starożytna, Warszawa 1969,s.105-106.

[3]K.W.Boettiger, Die Weltgeschichte in Biographien,Erster Band,Berlin 1849,s.25;  M. Składankowa, Zoroaster i magowie, Warszawa 1963, s.101- 107.

[4] J.Hinnells, Kosmiczna bitwa : zaratusztrianizm, op. cit.,s.80.

[5] F.Machalski, Religie Iranu, op. cit.,s.279.

[6] Zoroaster, [w:] Encyklopedia Powszechna, t.28, Warszawa 1868, s.729-730.

[7] Diogenes Leartios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów,Warszawa 1988,s. 5.

[8] Awesta, [w:] Leksykon religioznawczy, op. cit., s.24.

[9] F. Niel, Albigensi i katarzy, Gdańsk-Warszawa 2002, s.14- 51.

[10] F. Machalski, Religie Iranu, op. cit., s.284 - 285; M. Składankowa, Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu, op. cit., s.235; M. Boyce, Zaratusztrianie, op.cit., s. 63-64, 104 -105, 116, 237-238. 

[11] A.K. Turner, Historia piekła, Gdańsk 2004, s.18-20.

[12] D.Thompson, Koniec czasu.Wiara i lęk w cieniu millenium,Warszawa 1999, s.29.

[13] F.Michalski, Religie Iranu, op. cit., 286.

[14] A.K.Turner, Historia piekła,op. cit., s.19-20.

[15] Zoroaster, [w;] Encyklopedia Powszechna, op. cit. s. 730.

[16] M.Składankowa, Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu, op. cit.,s.291-292.

[17]  F. Machalski, Religie Iranu, op. cit.,s.279, M.Boyce, Zaratusztrianie..., op. cit. s. 17, 27, 52.57, 65-66, 74, 187-188, 234-235, 240, 260.

[18] M.Eliade, Historia wierzeń i ideii religijnych, t.1, Warszawa 1988, s.220.

[19] M.Składankowa, Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu, op. cit., s.179,273, ta sama, Zoroaster i magowie,op. cit. ,s.100-101.

[20] M.Boyce, Zaratusztrianie, op. cit. s.27.

[21] F. Machalski, Religie Iranu, op. cit.,s.289.

[22] J.Hinnells,Odwaga i wiara: Parsowie, op. cit., s. 217-221.

[23] T.Margul, Jak umierały religie, Warszawa 1983, s.215- 253 ; Zaratusztrianizm, [w:] Leksykon religioznawczy, op. cit.,s.304.

[24] M.Boyce, Zaratusztrianie, op. cit., s.53.

[25] A.Ganeri, Religie.Przewodnik po wyznaniach, kultach i wierzeniach świata, Poznań 2000, s.42-43.

[26] J.Hinnells, Odwaga i wiara : parsowie, op. cit.,s.219-220.

[27] Zaratusztrianizm, [w:] Leksykon religioznawczy, op. cit., s. 304-305.

[28] M.Składankowa, Bohaterowie, bogowie i demony dawnego Iranu,op. cit., s. 235; Mity Persji, Wydawnictwo Amber 2000, s. 68-69.

Na temat autora zob.:

www.marek-sikorski-autor.blog.pl