Choinka na Boże Narodzenie – symbol życia i nadziei

Choinka to przystrojone anielskim włosiem, bombkami, kolorowymi łańcuchami i lampkami świąteczne iglaste drzewko. 

Choć w wielu domach sztuczna choinka wyparła naturalną, Polacy wciąż chętnie kupują na przedświątecznych targowiskach świerk, jodłę, sosnę. Świąteczne drzewko gości w naszych domach – ale w bożonarodzeniowy czas bogato ozdobione choinki stają też w kościołach, na miejskich rynkach, w galeriach handlowych i w wielu instytucjach publicznych. 

Pod oknem papieskim przy Franciszkańskiej 3 w Krakowie choinka stanęła w połowie grudnia. Podobnie jak w 2019 roku drzewko pochodzi z Nadleśnictwa Nawojowa. Leśnicy wybrali jodłę, która ma około pięćdziesiąt lat i mierzy szesnaście metrów. 

Choinka ustawiana przed Pałacem Arcybiskupów Krakowskich jest nawiązaniem do bożonarodzeniowych drzewek stawianych Janowi Pawłowi II w Watykanie. Pierwsze z nich pojawiło się tam w 1982 roku. Od tamtej pory oświetlona choinka wpisała się na stałe w obchody Bożego Narodzenia w Rzymie. W 2007 roku podobny zwyczaj wprowadził w Krakowie osobisty sekretarz papieża kard. Stanisław Dziwisz. 

Święte drzewa przed chrześcijaństwem

Religioznawcy i badacze mitów przypominają, że pierwotnie przyozdabianie drzew na święta związane było z przedchrześcijańską tradycją ludową. Czas świąt stanowił bowiem od zawsze odnowienie pierwotnego ładu, przywracał właściwą kosmiczną hierarchię. Kult wiecznie zielonego drzewka i koncepcja osi świata (axis mundi), symbolizowały fundamentalny porządek świata, jego wieczne odnawianie się u boskich źródeł.

W mitologii celtyckiej, która promieniowała na całą Europę drzewa były symbolami życia i odradzania się, trwania i płodności. Także ludy nordyckie i plemiona germańskie czciły w drzewach witalne, boskie siły. Rzymski historyk Tacyt pisał, że Germanie „nie uważają za rzecz godną wielkości niebian zamykać bogów w obrębie ścian lub upodabniać ich do jakiegoś wyglądu ludzkiej twarzy: poświęcają im gaje i dąbrowy” („Germania”, 9).

Także mitologia Słowian w przedchrześcijańskich czasach odwoływała się do boskich mocy lasów i drzew. Za pierwotną siedzibę Swarożyca uważano wysokie drzewa. Dlatego jego kult nakazywał stawianie mu pośrodku ludzkich osad pomników na wysokim cokole, podobnym do drzewa.

Drzewo z rajskiego ogrodu

W czasach historycznie nam bliższym, w formie mocniej już związanej z chrześcijaństwem, bożonarodzeniowe drzewko pojawia się jako XVI wieku. Symbolika drzewa, jako elementy świątecznego obyczaju chrześcijańskiego nawiązywała do rajskiego drzewa poznania dobra i zła. Stąd zwyczaj misteriów poświęconych Adamowi i Ewie, wystawianych w średniowiecznej Europie w wigilię Bożego Narodzenia.

Wiele opowieści, w których przenikały się przez stulecia chrześcijańska teologia, pobożność ludowa i przedchrześcijańska religijność, szły jeszcze dalej. Wskazywały na drzewo krzyża, czyli święty krzyż z Golgoty, na którym cierpiał mękę i śmierć Jezus Chrystus. Wedle pobożnych mitów, krzyż Zbawiciela zbito właśnie z rajskiego drzewa. 

Zdaniem teologa, księdza Józefa Naumowicza, ta średniowieczna wizja traktowała narodziny Jezusa jako powrót do raju, z którego wygnał ludzkość grzech Pierwszych Rodziców. Stąd choinka w chrześcijaństwie jest znakiem eschatologicznej nadziei zbawienia.

Choinka w protestanckich Niemczech

Tradycja bożonarodzeniowych choinek narodziła się w Alzacji pod koniec XV wieku. Do domów wstawiano drzewka i ubierano z pomocą jabłek i papierowych ozdób. Jabłka nawiązywały właśnie do rajskiego drzewa.

Marcin Luter bardzo popierał ten obyczaj. Uważał także, że święta Bożego Narodzenia należy spędzać w zaciszu domowego ogniska. Choinki szybko rozpowszechniły się w protestanckich Niemczech. Początkowo jednak wieszano je pod sufitem. I to czubkiem do dołu.

W krajach katolickich, na północy Europy i w jej środkowej części, obyczaj zdobienia świątecznego drzewka przyjął się w kolejnych stuleciach. Dopiero w XIX wieku choinka upowszechniła się w Anglii i Francji, następnie na południu Europy. Wraz z rozwojem nowoczesnego handlu, komercyjnych trendów, powszechną kulturową laicyzacją, choinka stopniowo traciła swój pierwotnie religijny i mitologiczny charakter, stając się globalnym symbolem coraz bardziej zeświecczonych świąt.

Choinka w polskich domach

Do Polski obyczaj świątecznego drzewka przenieśli niemieccy protestanci na przełomie XVIII i XIX wieku. Wpływ na to miały zabory. Początkowo choinka na Boże Narodzenie spotykana była jedynie w miastach. Z miast zwyczaj przeniósł się na wieś, wypierając tradycyjne na polskich ziemiach ozdoby bożonarodzeniowe, czyli podłaźniczkę i jemiołę.

Choinka wyparła również obyczaj sięgający słowiańskiej, przedchrześcijańskiej tradycji, czyli dekorowanie snopu zboża, zwanego Diduchem. Obyczaj ten wiązał się z obchodami Święta Godowego.

Polska wieś wzbogaciła choinkowe rytuały o własne obyczaje. Gospodarz szedł rankiem w Wigilię do lasu, by przynieść stamtąd całe drzewko lub gałęzie choinki, niejako „wykradając” je lasowi. Miało to przynieść szczęście całemu domowi. Podkreślało też pierwotną więź człowieka z naturą.

Niegdyś większość ozdób choinkowych przygotowywano samodzielnie. Niemałą ich część stanowiły dary natury i smakołyki przygotowane w domach. Jeszcze w czasach PRL, w znacznej mierze ze względu na poważne rynkowe braki, wiele choinkowych ozdób dzieci i młodzież przygotowywali w Adwencie samodzielnie – w domach pod opieką dziadków lub na zajęciach praktyczno-technicznych w szkołach.

Czym ozdobić choinkę?

Częstymi choinkowymi ozdobami były ciastka, pierniczki, orzechy, rajskie jabłuszka (małe, czerwone jabłka). Ozdoby na choinkę przygotowywano chętnie z bibuły i kolorowych papierów. Na wsiach często korzystano z ptasich piórek, wydmuszek, słomy i źdźbeł suszonych traw, a także kłosów zbóż. 

Na gałęziach choinki, a także na bożonarodzeniowych stroikach, w Wigilię zapalano świeczki i zimne ognie.

Dziś większość ozdób choinkowych kupujemy w sklepach. Znaczną część z nich produkuje się w Chińskiej Republice Ludowej. Chińskie miasto Yiwu stanowi tamtejsze „christmasowe zagłębie” - mieści się tam ponad sześćset fabryk produkujących dekoracje świąteczne dla całego świata. Ze względu na świetnie sprzedające się na całym świecie ozdoby świąteczne Yiwu należy do jednego z bogatszych chińskich miast.

Wśród najczęściej spotykanych dziś globalnie choinkowych ozdób znajdziemy bombki, cukierki, liczne iluminacje, papierowe ozdoby, srebrne i złote włosy anielskie. 

W Polsce zwyczaj nakazuje ubierać świąteczne drzewko całą rodziną w dzień wigilijny. Ale w krajach o silniejszych wpływach anglosaskich tradycji choinkę ubiera się wcześniej.

Symbolika choinki

Ozdoby choinkowe, podobnie jak świąteczne drzewko, czerpią z licznych ludowych tradycji.

Gwiazda Betlejemska na szczycie drzewka rozjaśnia drogę w dalekiej podróży. 

Światła na choince, świeczki, zimne ognie, lampki – światło na drzewie broniło dostępu złym mocom. Jako symbol chrześcijański wskazuje na narodzenie Jezusa Chrystusa – światło dla świata, nawrócenie dla pogan.

Jabłka na choince - symbol biblijnego owocu, którym kuszeni byli przez węża Adam i Ewa. Także symbol zdrowia i urody.

Orzechy w sreberkach – znak obfitości.

Papierowe łańcuchy – symbol okowów grzechu, które zerwano na krzyżu, przez misterium Zmartwychwstania zmienionym na drzewo życia; w przedstawieniach czasu zaborów i epoki PRL bywały rozumiane jako polityczne łańcuchy; ludowa tradycja uznawała je niekiedy za symbol rodzinnych więzi, znak chroniący domostwo przed nieszczęściami.

Dzwonki i anioły na choince to symbole dobrych wieści i radosnych wydarzeń.

Pod choinką dzieci i dorośli często znajdują w Wigilię bożonarodzeniowe podarki. Często przynosi je Aniołek, Dzieciątko Jezus, Gwiazdka, Gwiazdor lub Święty Mikołaj. I choć można spotkać opinie, że w czasach PRL Gwiazdor stanowił lokalną wersję sowieckiego Dziada Mroza, bardziej prawdopodobne jest jego niemieckie pochodzenie, związane z nieobecnością kultu świętych w protestantyzmie.

KW