Bruno Pontecorvo

W dyskusji pod moją przedostatnią notką[1] pojawił się ciekawy wątek zwerbowanego przez Sowietów włoskiego fizyka, Bruno Pontecorvo, z którym w rosyjskim ośrodku badań jądrowych w Dubnej pracował prof. Mirosław Dakowski.

Pociągnęliśmy {my, czyli @Zbig - prowadzący na salonie blog tłumaczeń ( http://translations.salon24.pl/ ) i ja} ten wątek dalej bowiem okazało się, że Pontecorvo nie jest/nie był (zmarł w 1993) takim sobie "zwykłym" wybitnym fizykiem i że można znaleźć w sieci mnóstwo materiałów na jego temat.

@Zbig przetłumaczył (tym razem na j. polski) najważniejsze z nich: wywiad, jakiego Pontecorvo udzielił rok przed swoją śmiercią C. Richards’owi z „The Independent” i zapiski byłego generała NKWD, Pawła Sudopłatowa, o rosyjskich szpiegach w sektorze atomowym.

Przedstawiam ten materiał poniżej, załączając również informacje biograficzne dotyczące zarówno Bruna Pontecorvo, jak i P. Sudopłatowa.

1.Wywiad B. Pontecorvo dla „The Independent”[2]

“Wyznania zwerbowanego przez Sowietów Bruno Pontecorvo po 40. latach pracy dla Rosji”

"Wyszedł z windy na trzecim piętrze, wszedł do pokoju i uśmiechnął się. Teraz 78-letni, z chorobą Parkinsona, Bruno Pontecorvo jest niski i szczupły, w starej tweedowej marynarce zwisającej z jego opuszczonych ramion. Jego bladozielone oczy, jednak wciąż błyszczą intrygująco. Obecnie spędza większość czasu we Włoszech, ale zwodził mnie przez rok, mówiąc przez telefon, że jest zbyt chory i nie udziela wywiadów na temat przeszłości. Teraz wreszcie spotkaliśmy się w domu Miriam Mafai, felietonistki dziennika „La Repubblica”, która właśnie wydała o nim książkę.
Fizyk Pontecorvo był głęboko zaangażowany w brytyjski program badań jądrowych, gdy w 1950 roku postanowił podczas wakacji we Włoszech zrezygnować z życia na Zachodzie i rozpocząć nowe w Związku Sowieckim. Jego zdrada, która nastąpiła tuż po tym gdy zdemaskowany został sowiecki szpieg Klaus Fuchs[3], kolega Pontecorvo z rządowego centrum badań atomowych w brytyjskim ośrodku Harwell, przyprawiła rząd premiera Attlee o ból głowy. Nie było żadnej pewności, jakie dokładnie tajemnice atomowe zabrał Pontecorvo ze sobą do Rosji. Czy szpiegował dla Rosjan przez cały czas? Co naprawdę wiedział? Od razu, niejako „z automatu”, został oskarżony o zdradę i pozbawiony brytyjskiego obywatelstwa.
Teraz, po raz pierwszy, jest gotów rozmawiać o wyborze którego wówczas, tj. w 1950 r., dokonał. Ale po tym jak większość krajów komunistycznych zmieniła już swoje systemy [po 1989], istotne wydało się pytanie, co on myśli o poświęceniu swojego życia dla idei komunistycznej?
"Proste wyjaśnienie jest następujące: byłem kretynem - powiedział. - Fakt, że mogłem być tak głupi i że tak wiele osób mi bliskich mogło być aż tak głupich. . . " – nie dokończył zdania.
"Komunizm - kontynuował - był jak religia, religia objawiona. . . składająca się z mitów i obrzędów, by tak to wyjaśnić. To był absolutny brak logiki. "

Ale on przecież trzymał się tej wiary, nawet po inwazji Sowietów na Węgry w 1956 roku. Nie zmienił swojego stanowiska również wtedy gdy jego kolega-fizyk, Andriej Sacharow, zwrócił się przeciwko sowieckiemu systemowi.

"Zawsze podziwiałem go [Sacharowa] jako wielkiego naukowca i człowieka zasad – mówi Pontecorvo. Jednak myślałem że on był naiwny. . . a to ja byłem naiwny.”

Dopiero po [inwazji na] Czechosłowację jego poglądy zaczęły się zmieniać.

"Po 1968 zwykłem mówić, że nie będę mówić o tych sprawach. Ale po kilku latach zrozumiałem, jakim byłem idiotą."
[Pontecorvo] mówi wyraźnie, potocznym angielskim. Jest człowiekiem o ogromnym uroku i słynącym z elegancji języka, cytującym Dantego, którego czytał w ZSRR, by przypominać sobie Włochy.
Urodzony w Pizie w 1913 roku, Pontecorvo był czwartym z ośmiorga dzieci żydowskiego handlarza tekstyliami. W 1934 roku rozpoczął studia w Rzymie i szybko dołączył do grona światowej sławy fizyków pracujących pod kierunkiem Enrico Fermi [4], który później stał się jednym z głównych twórców amerykańskiej bomby atomowej.
Kiedy Mussolini zatwierdził ustawy rasowe dyskryminujące Żydów, czterech z braci Pontecorvo wyjechało do Wielkiej Brytanii. (Najstarszy, Guido, wybitny genetyk, pozostał w Wielkiej Brytanii i ma tytuł Fellow of the Royal Society). Bruno udał się do Francji, a następnie, w 1940 roku, do Stanów Zjednoczonych. Trzy lata później został zaproszony do anglo-kanadyjskiego zespółu prowadzącego tajne badania w Montrealu. To był wojenny program badań brytyjskich nad reaktorem jądrowym, który był prowadzony niezależnie od amerykańskiego Projektu „Manhattan”. W 1948 roku, podczas pracy w Kanadzie, Pontecorvo otrzymał obywatelstwo brytyjskie. W styczniu 1949 roku przeniósł się z rodziną na Wyspy Brytyjskie celem objęcia wyższego stanowiska w instytucji „Atomic Energy Research Establishment” w Harwell, w pobliżu Oxfordu. To nie były zakłady produkcji broni jądrowej, choć tak właśnie powszechnie uważano.
Pod koniec lata 1950 roku, Pontecorvo wyjechał na wakacje do Włoch z rodziną, i zniknął. Sądzono, że Pontecorvo poleciał do Sztokholmu, spędził noc w budynku ambasady sowieckiej i poleciał do Helsinek. Wkrótce z tamtejszego portu wypłynął sowiecki statek...

Minęły dwa tygodnie, zanim w Wielkiej Brytanii podniesiono alarm.

Ile Pontecorvo wiedział?
Czy był zweryfikowany przez służby brytyjskie i amerykańskie? Czy był w zmowie z [Karlem] Fuchs’em?

I W. Brytania, i Waszyngton okazały się po raz kolejny „miękkim podbrzuszem” dla sowieckiej dywersji. Wkrótce brytyjski minister [George Strauss ?] był zmuszony przyznać:. "Nie mam wątpliwości, że Pontecorvo jest w Rosji."
Jednak dopiero w roku 1955 Pontecorvo wypłynął na powierzchnię w Moskwie, udzielając wywiadu tamtejszym mediom. Powiedział wówczas, że zdezerterował „celem poprawienia równowagi między Wschodem a Zachodem i że zawsze pracował tylko na rzecz pokojowego wykorzystania energii atomowej.” "Przekonałem się, że w Związku Radzieckim ludzie chcą pokoju, i że ich rząd robi wszystko, co możliwe, żeby nie było wojny."

Co skłoniło go do ucieczki 1950, kto pomógł mu przejść przez żelazną kurtynę i jak dokładnie odbył tę podróż? - nie chciał wówczas zdradzić..
Teraz dopiero [sierpień 1992] ujawniają się nowe dowody. Tydzień temu, Giulio Seniga, stary włoski fundamentalista [oryg. hardliner] Komunistycznej Partii Włoch powiedział, że był członkiem podziemnej sieci operacyjnej organizującej lot Pontecorvo do Moskwy. I Pontecorvo sam wyznał Miriam Mafai jak naprawdę przeszedł granicę radziecką:

"Nie płynęliśmy statkiem - powiedział. - Pojechaliśmy prosto do ambasady sowieckiej, a potem wyjechaliśmy dwoma samochodami, ze mną zamkniętym w bagażniku.”

Czy tak było? Pontecorvo chce byśmy w to uwierzyli...
Ale od kiedy naprawdę szpiegował na rzecz Moskwy? Nadal nic o tym nie mówi. Sam Fuchs powiedział Brytyjczykom, że jego zdaniem jeszcze ktoś inny, prawdopodobnie w Harwell, rozmawiał z Rosjanami, a kronikarze szpiegowscy (Christopher Andrew i Oleg Gordijewski) nie mają wątpliwości, że to był Pontecorvo. Pisali że "Oficerowie KGB powiadali, że oceniali pracę Pontecorvo jako szpiega atomowego prawie tak wysoko jak Fuchs’a. [P. Sudopłatow również wskazuje na niego, jako rosyjskiego agenta i informacje te uwzględnia również najnowsza edycja tekstu w angielskiej wersji wikipedii (5)]

W roku 1950, oczywiście prasa gotowa była do skoku by go zdemaskować, ale dzisiaj dostępne dowody nie wydają się wspierać podejrzeń, że był ważnym szpiegiem w zakresie wojskowego wykorzystania atomu. Jego badania w Harwell nie miały raczej zastosowania wojskowego, a w Kanadzie również pracował w pionie reaktorów, a nie w dziale stricte wojskowym.
W każdym razie, dzisiaj [1992] Pontecorvo nie jest poszukiwany. Odwiedza Włochy regularnie od 1978 roku, choć ma dom w Dubnej, w centrum badań pod Moskwą, gdzie mieszka z żoną i dziećmi. Odczuwa, jak mówi, ciągłą tęsknotę również za W. Brytanią, za krajem, któremu, jak twierdzi z przekonaniem, nie zrobił żadnej krzywdy. "Kocham Anglię, pełną katedr... Jest to też najmniej skorumpowany kraj na świecie. "
Dla oceny życia Bruno Pontecorvo trudno znaleźć lepszą osobę od jego brata Gillo, reżysera filmowego. "Przypadek Bruno był bardzo prosty - powiedział. - Zapomnij o wszystkich kłamstwach na jego temat. Żyliśmy w okresie wielkiej zmiany. Była to wiara w świat przyszłości. Wiara [w komunizm] była prawie irracjonalna, ale wyznawana była wówczas przez całe pokolenie ludzi, przede wszystkim przez inteligencję . . On przyjął tę religię, tę wiarę w to, że kapitalizm równy jest wojnie, nawracającym kryzysom ekonomicznym i rasizmowi. Wszystko to musiało zostać obalone, aby można było dojść do nowego świata. Oni byli jak pierwsi chrześcijanie, którzy wierzyli w coś pięknego, co jednak realnie nie istnieje.
Stawialiśmy na coś, co okazało się być fałszywe. To jest jak przemieszczanie się przez okno z nadzieją, że pominie się nudną drogę po schodach lub windą. Ignorowaliśmy problem prawa grawitacji ". [6]

2. Inne, dostępne w sieci źródła

w różnym stopniu uwzględniają w biografii B. Pontecorvo wątek szpiegostwa na rzecz b. ZSRR. Ponieważ pozycji tych jest bardzo dużo, nie będę ich tutaj szerzej omawiała. Poza jedynie kilkoma, z których jedna („Wspomnienia niewygodnego świadka” P. Sudopłatowa) w sieci nadal jest chyba niedostępna.
Np. Judaica nie poruszają oczywiście wątku zdrady Zachodu na rzecz Sowietów przez Bruno Pontecorva; koncentrują się na osiągnięciach naukowych swojego bohatera.[7]

Natomiast Paweł Sudopłatow, b. generał i szef całego sowieckiego wywiadu atomowego, jednoznacznie wskazuje na B. Pontecorvo jako na osobę poruszającą się w kręgu agentów wywiadu sowieckiego:

- s.175: pisze o agencie Kheifetz’u [Gregory Kheifetz - atomic esionage operative] , który był znajomym „solidnych” antyfaszystów we Włoszech, E Fermi i B Pontecorvo. Kheifetz był wcześniej osobistym sekretarzem wdowy Nadieżdy Krupskiej.

- s.182: „W końcu stycznia 1943 dostaliśmy (pisze Sudoplatov) przez Semyonowa, pierwszy raport B Pontecorvo z opisem reakcji łańcuchowej. Wkrótce potem dosłał potwierdzenie telefoniczne, że eksperyment potwierdził tę teorię.

W tymże 1943 Pontecorvo wszedł w kontakt z ‘molami’ [agentami/kurierami] sowieckimi - kontrolowanymi przez Lwa Wasilevsky’ego, a z ZSRR przez Eitingtona – informując, że Fermi zgadza się na współpracę. W lutym Stalin powołał spec. Komitet ds rozwoju broni nuklearnych.”

- s.192: „Mole” kontaktujący się z Pontecorvo i in. naukowcami (jak Fermi, Oppenheimer, Szilard – którzy byli w pełni świadomi współpracy z Sowietami), byli w większości mało znaczącymi pracownikami administracji i asystentami naukowymi.

- strony: 200,201,207: „Teraz (mówi w 1992 Sudopłatow) zdaje się że te telegramy zostają w końcu rozszyfrowane przez Amerykanów, ale wątpię żeby wszystkie. Ale ja wiem, że Charles i Mlad podpisywali się w nich, podobnie jak Fuchs i Pontecorvo. Jego (B.Pontecorvo) „molem” (tu: kurierem) była Lona Cohen. Szło wszystko przez naszą rezydenturę w NY i Waszyngtonie. (...)”

„Lew Vasilevsky, udający bogatego emigranta rosyjskiego, towarzysza Lubow Orłowej i jej męża (G. Alexander) zbliżał się do brytyjskich naukowców (Pontecorvo i Curie) od 1944-47.”

- s.212: W 1949 znajomy/a Pontecorvo z KP USA zdradził/a wszystkie jego działania FBI , a w efekcie informacje poszły także do UK – nic jednak nie zrobiono ani w USA ani w UK (!) i w końcu Pontecorvo uciekł do ZSRR.

- s. 213, 406: „Rosenbergowie nie byli specjalnie ważni bo nie mieli bezpośredniego dostępu do laboratoriów.” „Ich strata była nieistotna dla Sowietów bo mieli setki agentów w USA, nie licząc „nielegałów, własnych źródeł i innych informatorów”.”

3. Uzupełnienia biograficzne:

Bruno Pontecorvo: dwukrotnie żonaty: 1.z Marianną Nordblom ur. w Szwecji, 2. z Rodam Amiredzhibi (ur. w Gruzji, ówczesny ZSRR); miał trójkę dzieci.

Nagrody: J. Stalina w 1953, Akademii Nauk ZSRR w 1958 i. W.Lenina w 1963 za wkład w radzieckie badania jądrowe.

Zmarł w Dubnej w 1993 roku, dotknięty chorobą Parkinsona. Połowa jego prochów jest teraz pochowana na cmentarzu protestanckim w Rzymie, a druga połowa w Dubnej w Rosji, zgodnie z jego wolą.

Paweł Sudopłatow (1907-1996): od początku lat 20. XX w. w Czeka i służbach bolszewickich na Ukrainie, potem na szczeblu federalnym. Od lat 30. kierował tajnymi operacjami NKWD: m.in. zamachami na Konowalca i Trockiego. Po 17.09.1939. kierował tłumaczeniem przejętych przez Rosjan akt II Oddziału Sztabu Głównego WP i Polskiej Policji Państwowej; na ich podstawie tworzono listę oficerów i agentów służb specjalnych, których zamierzano przejąć/pochwycić (ponad 3 tys. nazwisk do lutego 1941).

Po 22.06.1941. został szefem Zarządu Zadań Specjalnych NKWD (wywiad na terenie objętym okupacją niemiecką, organizowanie partyzantki, sieci agentów, przeprowadzanie tajnych operacji mających za cel dezinformację).

Od 1942 jest członkiem nowo powołanego Komitetu ds. Energii Atomowej, kierowanego przez Ł. Berię – był tutaj dyrektorem ds. Wywiadu. W 1943 - reorganizacja NKWD – i Sudopłatow kieruje w jego ramach specjalnym Oddziałem „S” (tzw. „grupa Sudopłatowa”): kierowanie i nadzorowanie pracami wywiadu atomowego NKGB i GRU.

Aresztowany po śmierci Stalina, wyrok 15 lat więzienia; zwolniony w 1968, zrehabilitowany w 1992 (już w Rosji).

Całość tutaj: [8]

1. http://lamelka222.salon24.pl/514859,sowiecka-agentura-w-usa

2.W notce oryginalny tytuł wywiadu został skrócony. Oryginał jest tutaj: http://www.independent.co.uk/news/world/confessions-of-an-atom-spy-forty-years-after-bruno-pontecorvo-a-british-scientist-went-to-work-for-moscow-he-tells-charles-richards-in-rome-why-he-changed-sides-1537646.html

3.http://pl.wikipedia.org/wiki/Szpiedzy_atomowi ;

Klaus Fuchs – emigrant niemiecki, teoretyk fizyki, współpracował z delegacją brytyjską w Los Alamos w czasie projektu Manhattan. Fuchs przyznał się do winy, dlatego jego proces trwał nie dłużej niż półtorej godziny. Lord Goddard skazał go na 14 lat pozbawienia wolności, co stanowi najdłuższą karę za szpiegostwo. W grudniu 1950 roku Fuchs stracił obywatelstwo brytyjskie. Zwolniono go 23 czerwca 1959 roku, po dziewięciu latach i czterech miesiącach łącznego pobytu w więzieniu Wakefield. Dostał pozwolenie na emigrację do NRD .

4.http://pl.wikipedia.org/wiki/Enrico_Fermi , fizyk, noblista z 1938: za wytworzenie w reakcjach z neutronami nowych pierwiastków promieniotwórczych; E. Fermi jest wymieniany w grupie naukowców penetrowanych przez wywiad sowiecki [P. Sudopłatow, s. 192.]

5. http://en.wikipedia.org/wiki/Bruno_Pontecorvo ; http://www.conservapedia.com/Bruno_Pontecorvo

6.Jakby słyszało się dzisiejsze tłumaczenia Zygmunta Baumana, też o „drodze na skróty”: http://jaroslawwarzecha.salon24.pl/517907,wywiad-dwudziestolecia-iii-rp

7. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0016_0_15967.html

8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pawe%C5%82_Sudop%C5%82atow

Autorem wszystkich tłumaczeń jest @Zbig, któremu raz jeszcze bardzo dziękuję za wykonanie tej pracy. Ode mnie pochodzą przypisy i część uzupełnień w tekście umieszczonych w nawiasach oraz pogrubienia.