Biały Słoń – polskie przedwojenne obserwatorium na górze Pop Iwan

Kiedy byłem studentem 1. roku astronomii na Uniwersytecie Warszawskim, mnie i moich kolegów zabrano na zwiedzanie obserwatorium w podotwockim Ostrowiku. Jedną z atrakcji było oglądanie ciekawych obiektów na niebie przez spory refraktor (teleskop soczewkowy), który wyciągano z blaszanej budy. To za jego pomocą po raz pierwszy zobaczyłem „na żywo” pierścienie Saturna. Nie wiedziałem wtedy, że luneta ta ma długą i ciekawą historię, a jej pierwotną kwaterą była góra Pop Iwan. Szczyt ten, należący do pasma Czarnohory, znajduje się obecnie na terenie Ukrainy, ale przed wojną przebiegała przez niego granica polsko-czechosłowacka, a po rozpadzie Czechosłowacji – polsko-węgierska. Przez krótki czas tuż przed II Wojną Światową istniało tam polskie Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologiczne im. Józefa Piłsudskiego.

Położenie Popa Iwana na mapie Polski z 1939 r. (mapa: Mariusz Paździora, wiki, CC licence)

Z inicjatywą budowy tego obserwatorium wystąpił w 1935 roku prezes Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, generał Leon Berbecki. O zorganizowanie całego przedsięwzięcia Berbecki poprosił dyrektora Obserwatorium Uniwersytetu Warszawskiego, profesora Michała Kamieńskiego. Prace rozpoczęto w 1936 roku, a uroczyste otwarcie nastąpiło już w lipcu 1938 roku. Z powodu wysokich kosztów budowy (1 milion ówczesnych złotych), placówka zyskała nieformalną ironiczną nazwę „Biały Słoń”. Kierownikiem Obserwatorium mianowano meteorologa i geografa, a także wielkiego miłośnika gór Władysława Midowicza. 

Instrumentarium Białego Słonia było dość nowoczesne, choć nie dorównywało oprzyrządowaniu najlepszych ówczesnych obserwatoriów na świecie. Były to dwa refraktory o średnicy soczewek 33 i 25 centymetrów, a także aparatura meteorologiczna. Niestety, z astronomicznego punktu widzenia miejsce wzniesienia tej placówki było fatalne, gdyż warunki pogodowe panujące na Popie Iwanie umożliwiały prowadzenie obserwacji zaledwie w ciągu około 30 nocy w roku.

Pop Iwan (fot. Rafał Kozubek, wiki, CC licence)

Obserwatorium działało do września 1939 roku, a po agresji Związku Sowieckiego na Polskę personel placówki ewakuował się na Węgry zabierając ze sobą oba teleskopy. Po wojnie wróciły one do Polski i obecnie służą do celów pokazowych. Jeden z nich znajduje się w Planetarium Śląskim w Chorzowie, natomiast drugi w obserwatorium w Ostrowiku. I to właśnie przez ten drugi mogłem podziwiać piękno pierścieni Saturna.

W trakcie II wojny światowej budynki na Popie Iwanie zostały ciężko zrujnowane i w takim stanie pozostawały przez dłuższy czas. W ostatnich latach we współpracy polsko-ukraińskiej rozpoczęto remont obiektu, prace postępują jednak powoli. Obecnie mieści się tam placówka ratownictwa górskiego.

Ruiny Białego Słonia (fot. Marek K. Misztal, wiki, CC licence)

Niedawno buszując po internecie natknąłem się na wspomnienia kierownika Białego Słonia – Władysława Midowicza. Tekst jest niezwykle ciekawy; opisuje nie tylko działalność samej placówki i jej losy, ale także związaną z nią otoczkę społeczno-polityczną, jak również stosunki etniczne panujące na rubieżach II Rzeczpospolitej. Ja wybrałem z niego trzy fragmenty. 

Pod koniec sierpnia odbyło się formalne otwarcie obserwatorium, rozpoczęte tuż przed przybyciem kilkudziesięciu gości z Warszawy niezwykłą wręcz awanturą, zrobioną prowadzącemu budowę architektowi przez gen. Berbeckiego, który przybywszy o godzinę wcześniej wpadł we wściekłość widząc niektóre niedokończone partie wnętrza, mimo niedawnych i uroczystych przyrzeczeń, że klucze do całkowicie wykończonego obiektu zostaną oddane tuż przed uroczystością. (…) Przyjęcie (obiad) na miejscu organizował jakiś „profesor” z Warszawy, podobno dawny plutonowy i ordynans Berbeckiego z Legionów, który objął także dostawę „stylowego” umeblowania dla Obserwatorium. W rezultacie szafy sklecone z politurowanej dykty doszły na szczyt góry w stanie dość żałosnym, a „pan profesor” opuściwszy obiekt pod wieczór, zabrał cichaczem na huculskim koniku dwie pękate walizy nieotwartych koniaków i kilkanaście talii nierozpieczętowanych kart do gry. 

Sam obiad, wydawany w dwóch salach, przebiegał dość oryginalnie. W dolnej sali goście podrzędniejszej klasy otrzymywali go w postaci dużej ilości zakąsek i alkoholu. W górnej sali natomiast sanacyjne towarzystwo z marszałkiem Prystorem na czele zdążyło zjeść zupę, a kilkunastu otrzymało z dużym opóźnieniem nawet pieczyste, gdy nagle zagrzmiało siarczyście i Prystor podniósł się natychmiast, wzywając wszystkich do powrotu, jeśli nie chcą dotrzeć do Kołomyi przemoczeni do nitki (do podnóża zjeżdżali na huculskich konikach). Ten grzmot burzowy okazał się rzeczywiście opatrznościowy, bo zorganizowana przez „profesora” obsługa we wzorzystych strojach huculskich wynosiła większość ogromnych półmisków z kuchni wprost do dużej gromady kumotrów zalegającej na stoku poniżej. 

Jak widać, zwyczaj rozkradania mienia państwowego nie narodził się w PRL-u, ale istniał już w II Rzeczpospolitej. 

Ten „pałac na Czarnohorze”, jak go nazywał prof. Z. Klemensiewicz, posiadał jeden, ale bardzo zasadniczy brak: mianowicie wodę w okresie posuchy trzeba było donosić z odległego 6 i pół kilometra źródła, bo LOPP wydawszy milion złotych na cały obiekt wraz z zaopatrzeniem nagle postanowiła zaoszczędzić 40 tysięcy na niezainstalowanym rurociągu z dwiema pompami elektrycznymi. W takim bezdeszczowym okresie do picia i kuchni wystarczały dziennie dwa wiadra przyniesione na „koromysłach”, a do osobistego użytku trzeba było racjonować do pół litra na osobę. Zimą używało się specjalnego topnika śniegowego podłączonego do centralnego ogrzewania. 

A zatem i głupie „oszczędności”, których dotkliwe skutki trzeba później ponosić, też nie są niczym nowym. 

Nasz „biały słoń” budził dość dużo podejrzeń, niekiedy wśród zupełnie inteligentnych i wykształconych ludzi. Wybudowała go LOPP, popierał minister spraw wojskowych (specjalista od Huculszczyzny), przejęło dwóch pułkowników – wiceministrów komunikacji, radiotelefony instalował (celem sprawdzenia prototypu w warunkach wysokogórskich) wydział badań technicznych wojsk łączności, a Centrum Badań Lekarskich Wojsk Lotniczych szykowało się do założenia w Obserwatorium swego ośrodka badawczego. Potem ktoś puścił gadkę po Warszawie, że przeprowadzamy badania nad tzw. popularnie promieniami przeciwmotorowymi i nic już nie było w stanie odmienić naszej opinii wśród tysięcy turystów oraz Hucułów. 

Ci ostatni, naród skłonny do fantazji, stworzyli szybko kilka gadek, które kursowały po Pokuciu. Najbardziej powszechna twierdziła, że od czasu wybudowania Obserwatorium śnieg na południowym stoku góry topi się niemal od razu i że często, nawet przy silnych mrozach, podnoszą się stamtąd „opary”. Prawdziwy Pop, jak mówili, znajduje się głęboko we wnętrzu góry, a budynek stoi tylko dla pozoru, przykrywając podziemne lotnisko. Gdy „On” (taki był mój przydomek lokalny) naciśnie ukryty w ściennej skrytce pancernej guzik, to część podłogi jego biura zjeżdża w głąb góry jak winda. Inna gadka oczerniała nasz zelektryfikowany zespół teleskopów jako specjalne działo, z którego można ostrzeliwać wszystkie kraje okoliczne. 

Kiedy się to czyta, natychmiast nasuwają się skojarzenia z dzisiejszymi teoriami spiskowymi na temat 5G, chemitrials czy covid-19, również rozsiewanymi przez inteligentnych i wykształconych ludzi… 

Całość wspomnień Midowicza dotyczących Białego Słonia można znaleźć tutaj; warto przeczytać!