Przyłączenie Śląska do Prus w efekcie wojen śląskich z Austrią (1740-1763) spowodowało wzrost zainteresowania Górnym Śląskiem jako potencjalnym nowoczesnym zagłębiem przemysłowym. Przesłanki ku temu istniały już od dawna: w rejonie bytomsko-tarnogórskim wydobywano i przetwarzano rudy kruszconośne, dolina Małej Panwi była dużym zagłębiem hutniczym, bazującym na miejscowych złożach rud żelaza, od 1754 r. wydobywano na przemysłową skalę złoża węgla kamiennego w kopalni Emmanuelssegen w Murckach, a korzystny układ rzek umożliwiał ich wykorzystanie jako środka transportu.
Wojny toczone z Francją Napoleona, wieloletnie stacjonowanie kontyngentu wojsk francuskich na Śląsku po poniesionych klęskach, negatywne następstwa traktatów pokojowych (m.in. zawartych w Tylży 7-9 lipca 1807 r.) wymusiły podjęcie radykalnych reform państwa pruskiego. Reformy te, znane pod nazwą reform Steina-Hardenberga, wprowadziły wiele istotnych zmian w administracji państwa, w administracji miast, w wojsku, a przede wszystkim w gospodarce. Do najważniejszych z ostatnich wymienionych należy zaliczyć zniesienie ograniczeń w obrocie nieruchomościami (1807 r.), ograniczeń produkcji wynikających z uprawnień cechów i gildii (1810 r.), monopoli miast (1810 r.), ceł wewnętrznych (1818 r.) oraz prawa składu (1833 r.). Dla rozwoju gospodarki istotne było również zniesienie poddaństwa (1807 r.) i wprowadzenie równouprawnienia Żydów (1812 r.). Wymienione reformy stanowiły fundament przyszłego rozwoju. Wydaje się jednak, że z punktu widzenia rozwoju Górnego Śląska szczególnie ważne zmiany miały miejsce dopiero w 1851 r., a zwłaszcza 1865 r. Do tego czasu obowiązywała bowiem ustawa z 3 czerwca 1769 r. podporządkowująca śląskie kopalnie i huty państwowym władzom górniczym(tzw. dyrekcyjna zasada zarządzania), reprezentowanym przez powołany rozporządzeniem królewskim z 3 grudnia 1769 r. Wyższy Urząd Górniczy, a na terenie Górnego Śląska podległy mu Górnośląski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach. Ustawa ta była wyrazem koncepcji uznających przodującą i dominującą rolę państwa w gospodarce. Przez ponad osiemdziesiąt lat państwo oddziaływało na produkcję i administrację zakładów górniczych i hutniczych. Zaangażowanie to można oceniać pozytywnie, gdy weźmie się pod uwagę uruchamianie na koszt państwa na przełomie XVII i XVIII wieku szeregu zakładów. Do najważniejszych należy zaliczyć kopalnię rud ołowiu i srebra Fryderyk (1784 r.) w Tarnowskich Górach, kopalnie węgla kamiennego Król (1791 r.) w Królewskiej Hucie i Królowa Luiza (1791 r.) w Zabrzu oraz hut Fryderyk (1786 r.) w Strzybnicy, Królewskiej (1797 r.) i Lydognia (1808 r.) w Królewskiej Hucie. Jednak równolegle prowadzone szczegółowe kontrole władz górniczych i nadmierny fiskalizm, ograniczające istotnie swobodę prywatnych przedsiębiorstw nakazują zdecydowaną ostrożność w wyrażaniu pozytywnych ocen tego systemu. Narastający konflikt między państwem a prywatnym przemysłem został częściowo złagodzony ustępstwami ze strony państwa pruskiego 12 maja 1851 r., kiedy weszła w życie ustawa o zasadach opodatkowania w górnictwie. Jednak dopiero ustawa z 21 maja 1860 r. zniosła całkowicie ingerencję władz górniczych w zarządzanie przedsiębiorstwami górniczymi i ograniczała ich nadzór do spraw bezpieczeństwa urządzeń kopalnianych (tzw. zasada inspekcyjna). Pełna regulacja stosunków prawnych w górnictwie na nowych zasadach (własnościowych, podatkowych, kompetencyjnych) nastąpiła 24 czerwca 1865 r., kiedy z mocą ustawy uchwalono Powszechne Prawo Górnicze. Warto zauważyć, że ustawa ta obowiązywała nawet na obszarze części Górnego Śląska przyznanej Polsce aż do 1 stycznia 1933 r.
Opisane zmiany zbiegły się w czasie z pojawieniem się innego fundamentalnego czynnika umożliwiającego wzrost gospodarczy Górnego Śląska, mianowicie rozwojem kolei żelaznej. 21 maja 1842 r. otwarto pierwszą linię kolejową na Śląsku łączącą Wrocław z Oławą. W kolejnych latach przedłużano ją w kierunku południowo-wschodnim osiągając Opole w 1843 r., Kędzierzyn i Gliwice w 1845 r., Mysłowice w 1846 r. a ostatecznie Kraków i połączenie z koleją warszawsko-wiedeńską w 1847 r.. W latach 1845-1848 zrealizowano również połączenie między Kędzierzynem przez Racibórz do Bogumina. Uruchomienie połączeń kolejowych otwierało nowe możliwości eksportowe dla górnośląskiego przemysłu. Jednak nie od razu mogły być one efektywnie wykorzystane. Linia omijała ważniejsze ośrodki przemysłowe, a właściciele przedsiębiorstw leżących w jej pobliżu nie byli jeszcze przygotowani do wykorzystania transportu kolejowego. Wsparciem w tym zakresie miała służyć powstająca w latach 1851-1854 sieć połączeń kolei wąskotorowych. Jednak mimo wielu zalet kolej ta nie spełniała w pełni wyznaczonej jej roli aż do 1870 r., kiedy uruchomiono normalnotorową linię Tarnowskie Góry – Szarlej – Szopienice, wiążącą górnośląskie zakłady przemysłowe z europejskimi liniami kolejowymi.
Uwolnienie spod kurateli państwa, obniżenie kosztów transportu, rozszerzenie rynków zbytu i wreszcie postęp techniczny stanowiły przyczyny rozwoju górnośląskiego przemysłu. Rozwój ten wiązał się jednak z ponoszeniem coraz większych nakładów finansowych. Wysokość niezbędnych nakładów coraz częściej przekraczała możliwości finansowe pojedynczych przedsiębiorców. Zrodziła się konieczność koncentracji kapitału. Dwa czynniki: potrzeba zgromadzenia znacznych kapitałów oraz konieczność rozłożenia ryzyka na większą liczbę przedsiębiorców wpłynęły na powstawanie spółek akcyjnych. Kształtowanie się prawa spółek było procesem wieloletnim. Doświadczenie lat minionych i postępujące zmiany polityczne, gospodarcze i techniczne wymuszały jego aktualizację. Do późnych lat 30-tych XIX wieku działalność spółek w Prusach regulowały indywidualne przywileje. 3 listopada 1838 r. weszła w życie ustawa o spółkach akcyjnych w kolejnictwie, a następnie napisana w oparciu o nią 9 listopada 1843 r. ustawa o spółkach akcyjnych. Została zastąpiona 18 lipca 1884 r. ustawą o spółkach komandytowych i spółkach akcyjnych. Kompletne rozwiązania prawne w zakresie prawa spółek zawierał ostatecznie kodeks handlowy wprowadzony w życie 1 stycznia 1900 r. Obowiązywał on nawet w polskiej części Górnego Śląska do 1934 r., kiedy wprowadzono 27 czerwca rozporządzeniem Prezydenta RP polski kodeks handlowy. Pierwszą powstałą na Górnym Śląsku spółką akcyjną była Schlesische A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb, której założycielem i dozgonnym prezesem był hrabia Guido Henckel von Donnersmarck. Akcje spółek górnośląskich notowane były na giełdzie berlińskiej, która istniała już od 1760 r..
Powstawanie spółek akcyjnych miało miejsce na gruncie powiązań kapitału prywatnego z bankowym. Początkowo bardzo istotną rolę w inwestycjach przemysłowych Górnego Śląska odgrywali bankierzy żydowscy. Do najważniejszych należeli Rudolf Pringhein (twórca A.G. Ferrum, 1874 r.), Fryderyk von Friedländer-Fuld (założyciel i główny udziałowiec Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken A.G., 1890 r.), Oskar Caro (założyciel Oberschlesische Eisenindustrie A.G. für Bergbau und Hüttenbetrieb, 1887 r.). Z czasem ich rolę przejęły banki akcyjne, takie jak Schlesische Bankverein lub Oberschlesische Bank, a przede wszystkim Deutsche Bank i Dresdner Bank oraz wiele innych.
Proces przekształcania przedsiębiorstw śląskich w spółki akcyjne nabrał szczególnego rozmachu po 1870 r., to jest po zjednoczeniu Niemiec. W wielu wypadkach dotychczasowi właściciele majątków stawali się prezesami tworzących się na ich gruncie spółek (m.in. hr. Hugo Henckel von Donnersmarck, Albert Borsig, hr. Guido Henckel von Donnersmarck, hr. Hubert Tiele-Winckler). Niektóre przedsiębiorstwa przekształcały się w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zachowując w rzeczywistości charakter rodzinny (m.in. Gräflich Schaffgotsche Werke G.m.b.H.). Ponadto w górnictwie występowały gwarectwa (np. Rybniker Steinkohlen Gewerkschaft). Majątek gwarectwa dzielił się na tzw. kuksy, początkowo na 128, a z biegiem czasu na 1000 lub jego wielokrotność, maksymalnie na 25000 kuksów. Ze 128 kuksów 122 należały do gwarków, a 6 było wolnych. Zysk dzielono między wszystkie 128 kuksów, przy czym zyski z wolnych kuksów otrzymywali właściciele gruntów (2 kuksy), szkoły i kościół, w parafii którego leżała kopalnia (2 kuksy) i spółka bracka (również 2 kuksy).
Z czasem spółki zaczęły tworzyć koncerny, składające się z odrębnych prawnie przedsiębiorstw należących do wspólnego właściciela. Ich celem było najczęściej uzyskanie lepszej, często monopolistycznej, pozycji na rynku. Przedsiębiorstwa tworzyły również kartele, w których, nie tracąc samodzielności prawnej i finansowej, ujednolicały warunki produkcji i sprzedaży lub dzieliły rynki zbytu. Rozwój gospodarczy prowincji przerwał wybuch I wojny światowej.
Część II tekstu znajduje się TU.
Inne tematy w dziale Gospodarka
