Publikując notki o historycznych papierach wartościowych
jestem mocno zbieżny tematycznie ze stuleciem Odrodzenia Polski.
Stąd pomysł na notkę jubileuszową w trzech odsłonach: dzisiaj, jutro i pojutrze.
Postęp techniczny, rozszerzenie rynków zbytu, uwolnienie gospodarki spod kurateli państwa oraz obniżenie kosztów transportu stanowiły od połowy XIX w. przesłanki rozwoju przemysłu. Rozwój ten wiązał się z koniecznością ponoszenia coraz większych nakładów finansowych, często przekraczających możliwości pojedynczych przedsiębiorców. Dwa czynniki wpłynęły na powstawanie spółek akcyjnych: potrzeba zgromadzenia znacznych kapitałów oraz konieczność rozłożenia ryzyka na większą liczbę przedsiębiorców. Intensywność tego zjawiska i wprowadzanie odpowiednich regulacji prawnych w państwach zaborczych przebiegały odmiennie.
W Prusach do lat 30. XIX w. możliwość zakładania spółek była regulowana przez indywidualne przywileje. W dniu 3 listopada 1838 r. weszła w życie ustawa o spółkach akcyjnych w kolejnictwie, a w dniu 9 listopada 1843 r. – napisana na jej podstawie ustawa o spółkach akcyjnych. W 1861 r. przedstawiono, a następnie zatwierdzono Powszechny Niemiecki Kodeks Handlowy (Allgemeines Deutsches Handelsgesetzbuch). W Cesarstwie Niemieckim w dniu 18 lipca 1884 r. uchwalono ustawę o spółkach komandytowych i spółkach akcyjnych. Kompletne rozwiązania prawne w zakresie prawa spółek zawierał ostatecznie kodeks handlowy, wprowadzony w życie w dniu 1 stycznia 1900 r. Obowiązywał on nawet w polskiej części Górnego Śląska do 1934 r., kiedy wprowadzono polski kodeks handlowy.
W Imperium Rosyjskim od 1835 r. do przewrotu bolszewickiego w 1917 r. obowiązywał Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow Rossijskoj Imperii). Został on opracowany w 1835 r. przez Michaiła M. Sperańskiego i obejmował przepisy m.in. z zakresu prawa państwowego, administracyjnego oraz cywilnego. Miał kilka wydań, ostatnie z 1913 r.
W 1863 r. w Cesarstwie Austrii wprowadzono Allgemeines Handelsgesetzbuch regulujący m.in. problematykę tworzenia i funkcjonowania spółek akcyjnych.
Odrodzone w 1918 r. państwo polskie zmuszone było do szybkiego rozwiązywania wielu pilnych problemów różnorodnej natury, często o dużej dynamice zmian. Nie hierarchizując ich w żaden sposób, można wymienić: likwidację skutków I wojny światowej; scalenie obszarów funkcjonujących do tej pory w przestrzeni trzech zaborów; ujednolicenie regulacji prawnych oraz intensywne wprowadzanie nowych, wymuszonych postępem technicznym i zmianami społecznymi, agresją bolszewicką; skonfliktowanie z pozostałymi sąsiadami; inflację; analfabetyzm; konflikty wewnętrzne itd. Władze państwa, porządkując sferę gospodarczą i odpowiadając na pojawiające się wyzwania w zakresie jej funkcjonowania, wprowadzały wiele regulacji prawnych. Do istotnych aktów prawnych uchwalonych w II RP, porządkujących obszar funkcjonowania spółek akcyjnych, należy zaliczyć:
− Dekret z dnia 24 grudnia 1918 r. o zatwierdzaniu i zmianie statutów spółek akcyjnych,
− Dekret z dnia 7 lutego 1919 r. o rejestrze handlowym,
− Ustawę z dnia 29 kwietnia 1919 r. o zatwierdzaniu i zmianie statutów spółek akcyjnych,
− Ustawę z dnia 20 stycznia 1921 r. o organizacji giełd w Polsce,
− Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 grudnia 1924 r. o fuzji (łączeniu się) spółek akcyjnych i spółek z o.o.,
− Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym,
− Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. Prawo o spółkach akcyjnych,
− Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks handlowy.
Bilans otwarcia dwudziestolecia międzywojennego jest trudny do ustalenia. Zauważyli to ówcześni badacze, stwierdzając, że „te przedwojenne, bardzo nawet niekompletne, dane o przemyśle, na ziemiach naszych stały się obecnie zupełnie nieaktualnemi, wobec zniszczenia w okresie wojny znacznej części naszych warsztatów pracy i następnej ich odbudowy już w odmiennych warunkach, jak również ze względu na głębokie zmiany, jakie w okresie powojennym zaszły w ogólnej strukturze gospodarczej świata”.
Rozwój przemysłu w II RP doprowadził do wielu lokalnych oraz spektakularnych sukcesów, takich jak: budowa systemu portów i miasta Gdyni (1921-1926) i w jego następstwie rozwój floty handlowej, magistrali kolejowej Herby Nowe – Gdynia (1928-1933) oraz Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936-1939), zapory i elektrowni w Rożnowie i Porąbce oraz fabryki broni w Radomiu (1937-1938). Nie uniknięto jednak również dotkliwych porażek.
Zanim one nastąpiły przemysł polski musiał zmierzyć się z gwałtownym spadkiem produkcji w wielu dziedzinach, będącym skutkiem I wojny światowej. Przemysł byłego Królestwa Polskiego zatrudniał po zakończeniu wojny siedmiokrotnie mniej robotników niż przed wojną. Przykładowo produkcja cynku w 1913 r. na terenie zagłębi krakowskiego, dąbrowskiego i śląskiego wyniosła 192 000 ton. W 1922 r. spadła do 84 000 ton. Dopiero w 1927 r. osiągnęła wielkość 150 000 ton. Innym przykładem może być produkcja cukru. W 1914 r. wyniosła ona 541 000 ton, a w 1921 r. – 152 000 ton. Dopiero w 1926 r. uzyskano wielkość produkcji 520 000 ton. Podobne spadki występowały również w innych przemysłach. Wystąpiły też inne czynniki wpływające ujemnie na polską gospodarkę. Przykładowo produkcja stali w 1913 r. na terenach przyszłej II RP wyniosła 1 669 000 ton. W 1922 r. było to 998 000 ton, a w 1924 r. tylko 682 000 ton. Dopiero w 1927 r. osiągnięto wielkość 1 243 000 ton. Podobny przebieg zmian wielkości produkcji odnotowano w przypadku surówki żelaza i wyrobów walcowanych oraz wydobycia węgla. Spadek produkcji w tym przypadku w połowie lat 20. XX w. był skutkiem wojny celnej z Niemcami.
Innym problemem pierwszych lat po uzyskaniu niepodległości była utrata rynków wschodnich na skutek przejęcia w Rosji władzy przez bolszewików. Dotyczyło to w szczególności firm byłego zaboru rosyjskiego, dla których Wschód był naturalnym kierunkiem ich aktywności.
Wiele firm w wyniku zawirowań rynkowych zaprzestawało działalności. Przykładowo między 1918 r. a 1928 r. powstało w Polsce 15 fabryk maszyn i narzędzi rolniczych, jednak aż 6 z nich nie przetrwało kryzysu przemysłowego w 1925 r. i zostało zamkniętych. Negatywne skutki dla polskiej gospodarki przyniósł w okresie kilku lat kryzys światowy przełomu lat 20. i 30. XX w. Upadło w tym okresie wiele uznanych firm; spadki nastąpiły we wszystkich dziedzinach przemysłu.
Pokonywanie coraz nowszych problemów sprzyjało rozwojowi, jednak nie był on zadowalający. Polska była jedynym państwem w Europie, którego produkcja przemysłowa w 1938 r. nie przekroczyła poziomu z 1913 r.
W 1939 r. po brutalnej kampanii wrześniowej Niemcy przejęły polską gospodarkę i przekształciły ją na swoje potrzeby.
***
Autorzy Historii gospodarczej Polski z 2003 r. określają liczbę spółek akcyjnych w Królestwie Polskim w 1880 r. na 64, w 1902 r. na 157, a w 1912 r. na 196. W publikacji Polskie Spółki Akcyjne z 1922 r. podano informacje o około 1100 spółkach akcyjnych działających w tym czasie w Polsce. Autorzy zastrzegają, że dane są niekompletne, gdyż spółki niezbyt chętnie udzielały informacji. Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu 1938 podaje informacje o około 1800 spółkach akcyjnych działających w latach 1936-1937 na obszarze Rzeczypospolitej. Obie te publikacje nie wymieniały (pierwsza w ogóle, druga w większości) spółek akcyjnych zarejestrowanych za granicą, a prowadzących działalność (mających zakłady) w Polsce. Wiele spółek w dwudziestoleciu międzywojennym upadło, zawiesiło działalność, łączyło się z innymi lub przekształcało. Stąd trudność w precyzyjnym określeniu ich rzeczywistej łącznej liczby. Szczególnie w pierwszym – „markowym” – okresie upadłości było bardzo dużo, co wiązało się z kryzysem finansów państwa i hiperinflacją w 1923 r.
We władzach statutowych spółek akcyjnych okresu dwudziestolecia międzywojennego zasiadały znane postacie, kojarzone nie tylko z przemysłem. Nie sposób wymienić ich wszystkich. Przykładowo można podać kilka nazwisk, takich jak: prof. Ignacy Mościcki, prof. Kazimierz Bartel, książę Guido Henckel von Donnersmarck, Wojciech Korfanty, Leopold Julian bar. Kronenberg, inż. Władysław Kucharski, inż. Eugeniusz Kwiatkowski, Stanisław hr. Mycielski, Stefan Starzyński, Leopold Staff, Tadeusz Stryjeński, Leopold Wellisz, Konstanty Wolny. Często rozwój przemysłu miał charakter rodzinny i wielopokoleniowy. Przykładem są rodziny: Kronenbergów, Loewensteinów, Lubomirskich, Łubieńskich, Natansonów, Potockich, Spiessów, Tarnowskich czy Zieleniewskich.
ciąg dalszy TU
Źródła:
Dekret z dn. 24 grudnia 1918 r. o zatwierdzaniu i zmianie statutów spółek akcyjnych, Dz.Pr.P.P. 1919 r., nr 1, poz. 78.
Dekret z dn. 7 lutego 1919 r. o rejestrze handlowym, Dz.Pr.P.P. 1919 r., nr 14, poz. 164.
Encyklopedja podręczna polskiego rolnictwa przemysłu, handlu i finansów. Wydawnictwo Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Warszawa 1929.
Jezierski A., Leszczyńska C.: Historia gospodarcza Polski. Key Text, Warszawa 2003.
Rocznik polskiego przemysłu i handlu 1938. Polska Spółka Wydawnictw Informacyjnych, Warszawa 1938.
Spółki akcyjne w Polsce 1920/21 PAR S.A. 1922.
Ustawa z dn. 29 kwietnia 1919 r. o zatwierdzaniu i zmianie statutów spółek akcyjnych, Dz.Pr.P.P. 1919 r., nr 39, poz. 282.
Ustawa z dn. 20 stycznia 1921 r. o organizacji giełd w Polsce, Dz. U. 1921 r., nr 13, poz. 71.
Rozporządzenie z dn. 10 grudnia 1924 r. o fuzji (łączeniu się) spółek akcyjnych i spółek z o.o., Dz. U. 1924 r., nr 107, poz. 968.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowym, Dz. U. 1927 r., nr 53, poz. 468.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 22 marca 1928 r. Prawo o spółkach akcyjnych, Dz. U. 1928 r., nr 39, poz. 383.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 27 października 1933 r. Kodeks Handlowy, Dz. U. 1933 r., nr 82, poz. 600.
Wilczek M.T.: Papiery wartościowe przemysłowych spółek akcyjnych dwudziestolecia międzywojennego. Wybór, UE Katowice 2016.
Inne tematy w dziale Gospodarka
