Emitenci listów zastawnych na ziemiach polskich (1770 – 2020) (4)

Zapraszam Szanownych Czytaczy w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca na podróż w czasie, związaną z historią, ekonomią, architekturą i szeroko rozumianym pięknem. Rzecz dotyczy listów zastawnych, od 1770 r. do współczesności - interesującego narzędzia finansowania działalności gospodarczej. Dzisiaj odcinek czwarty.

Poprzedni odcinek tu.

Banki państwowe jako emitenci listów zastawnych na przykładzie Państwowego Banku Rolnego

   Państwowy Bank Rolny był jedną z trzech wielkich państwowych instytucji kredytowych II Rzeczypospolitej. Utworzony zastał na mocy dekretu Naczelnika Państwa z 5 lutego 1919 r. jako Polski Bank Rolny z kapitałem 25 mln mkp. Ustawą z 10 czerwca 1921 r. zmieniono jego nazwę na Państwowy Bank Rolny. Również wtedy określono wysokość kapitału zakładowego Banku na 200 mln mkp jako bezprocentową, niewycofywalną dotację Skarbu Państwa oraz 5 mln mkp jako zasiłek na wydatki organizacyjne w pierwszym roku działalności, płatny także przez Skarb Państwa.

   Twórcami pomysłu utworzenia Banku był Zdzisław i Seweryn Ludkiewicz, bracia po-chodzący z Poniewieża na Litwie. Pierwszy był ministrem reform rolnych w rządzie Władysława Grabskiego, drugi został prezesem Banku po zamachu majowym. Prezes Banku był mianowany na przeciąg 5 lat przez prezydenta Rzeczypospolitej na podstawie uchwały Rady Ministrów, powziętej na wniosek ministra skarbu i ministra reform rolnych. Rada Nadzorcza składająca się z prezesa Banku, jako prezesa Rady i z dziewięciu członków, których powoływał na trzy lata minister skarbu, w tym trzech w porozumieniu z ministrem reform rolnych, trzech w porozumieniu z ministrem rolnictwa. Dyrekcja była mianowana przez ministra reform rolnych na wniosek prezesa Banku.

   Zadaniem Banku było zaopatrywanie drobnego i średniego rolnictwa w kredyt krótkoterminowy, kredyt długoterminowy w listach zastawnych na kupno gruntu i inwestycje oraz z kredyt melioracyjny w obligacjach. Bank zasilał kredytem stowarzyszenia spółdzielcze, związki samorządowe i gminne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Zarządzał również funduszami budżetowymi państwa przeznaczonymi dla rolnictwa. Od 1925 r. udzielał długoterminowych pożyczek w listach zastawnych i obligacjach melioracyjnych (nominowanych w „złotych w złocie”). Ponadto wykonywał normalne czynności bankowe, przyjmując depozyty i prowadząc rachunki czekowe.

   Bank odgrywał niewielką rolę w pierwszych latach istnienia ze względu na deprecjację kapitału w skutek inflacji. Dokapitalizowanie Banku w wyniku reform Władysława Grabskiego spowodowało wzrost jego znaczenia. Kapitał Banku wzrósł do 130 mln zł w 1928 r., by ulec redukcji do 100 mln w 1934 r.

   W 1932 r. w skład Rady Nadzorczej Banku wchodzili: Seweryn Ludkiewicz (prezes), Antoni Anusz, Witold Broniewski, Edward Ciborowski, inż. Stefan Królikowski, Wiktor Leśniewski, Juliusz Poniatowski, dr Władysław Paskiewicz, i Wacław Fabierkiewicz.

   Dyrekcję tworzyli Wacław Staniszewski, Józef Borowski, Teofil Narbutt i Stanisław Ridel.

   W maju 1933 r. Bank współuczestniczył w zakładaniu Banku Akceptacyjnego SA. W 1938 roku PBR był ponadto akcjonariuszem:

- Chłodni i Składów Portowych w Gdyni, sp. z o.o. (82,3%),

- Krajowego Towarzystwa Melioracyjnego SA w Warszawie (64,5%),

- Małopolskiego Towarzystwa Melioracyjnego sp. z o.o. we Lwowie (51%),

- Międzynarodowego Towarzystwa Osadniczego SA w Warszawie (50%) i

- Towarzystwa Zakładów Żyrardowskich SA w Warszawie (64,1%).

   Bank miał oddziały w Grudziądzu przy ul. Sienkiewicza 18, w Katowicach przy ul. Szkolnej 6, w Kielcach przy ul. Sienkiewicza 57, w Krakowie przy pl. Szczepańskim 8, w Lublinie przy ul. Kapucyńskiej 1, we Lwowie przy ul. Piłsudskiego 25, w Łucku przy ul. Piłsudskiego 24, w Pińsku przy ul. Kościuszki 2, w Poznaniu przy ul. Dąbrowskiego 12, w Wilnie przy ul. Wielka Pohulanka 24 i agenturę w Gdyni.

   Siedziba Banku mieściła się początkowo przy ul. Traugutta, od 1928 r. zaś w specjalnie wzniesionym gmachu przy ul. Nowogrodzkiej 50.

   Kapitał zakładowy Banku w kolejnych latach kształtował się następująco: 1919 r. – 25 mln mkp; 1921 r. – 200 mln mkp; 1924 r. – 3,1 mln zł; 1928 r. – 130 mln zł; 1934 r. – 100 mln zł. 50% czystego zysku rocznego przeznaczano a fundusz rezerwowy, a reszta przeznaczana była na specjalne rezerwy Banku albo na specjalne fundusze Ministerstwa Reform Rolnych.

   Prezesami Banku byli: w latach 1921–1924 Franciszek Stefczyk, do 1925 r. Tomasz Wilkoński, do 1927 r. Franciszek Bujak, do 1932 r. oraz w latach 1933–1938 Seweryn Ludkiewicz, następnie w latach 1932–1933 oraz w 1938 r. Kazimierz Stamirowski (p.o.), a w latach 1938–1939 Maurycy Jaroszyński.

   Podczas II wojny światowej PBR działał pod niemiecką kontrolą na terenie Generalnej Guberni. Po wojnie przez krótki czas finansował w imieniu skarbu państwa inwestycje rozwojowe wsi. 1 sierpnia 1950 r. na podstawie rozporządzenia ministra finansów z 14 lipca tego roku postawiony został w stan likwidacji. Jego funkcje i majątek przejął Bank Rolny.

Siedziba Państwowego Banku Rolnego

Państwowy Bank Rolny. Elewacja od strony ul. Nowogrodzkiej

Źródło: „Architektura i Budownictwo” nr 9 1928. Bcpw.bg.pw.edu.pl Sygnatura DL.000295.

   Gmach Państwowego Banku Rolnego został zbudowany w latach 1926–1928 według projektu Mariana Lalewicza (1876–1944). Architekt ten opracował wcześniej zabudowę całe-go placu przy zbiegu ulic Poznańskiej (Wielkiej) i Nowogrodzkiej, będącego własnością Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. W gmachu Banku Rolnego odnaleźć można echa projektu budynku Drugiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytów Petersburgu z 1907 r. czy Petersburskiego Gubernialnego Towarzystwa Kredytowego (1913), co związane jest z faktem ukończenia przez autora studiów na Wydziale Architektury Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu oraz jego kariery w Rosji. Jego realizacje cechował monumentalizm, właściwy akademickiej wizji wielkomiejskiej przestrzeni. Były to zachowawcze struktury dobrze wpisane we wcześniejsze realizacje modernistyczne.

   Pierwsze trzy poziomy gmachu miały charakter reprezentacyjny. Powyżej drugiego piętra zaplanowano część biurową. W skrzydłach budynku zaprojektowano i wybudowano mieszkania dla pracowników. Nazwa Banku na froncie budynku wykonana była z mosiądzu. Dębowe drzwi wejściowe wytworzono w Czersku. Stanowiska kas wykonano z polerowanego marmuru, poręcze z mosiądzu, ławy i szafy – z dębu. Windy zainstalowane w budynku sprowadzono z Mediolanu. Autorami fryzów alegorycznych o tematyce rolniczej byli Janina Broniewska i Jan Goliński. Witraże zaprojektowane przez Lalewicza wykonała firma F. Białkowskiego. Lampy oświetlające wnętrza wykonała firma A. Marciniak, żyrandol w holu według projektu Lalewicza – wykonała firma Jana Serkowskiego z Warszawy. W gmachu działała poczta pneumatyczna firmy Siemens.

   Budynek, należący podczas II wojny światowej do Wehrmachtu, nie został zniszczony w czasie działań wojennych. Można obecnie odnaleźć wiele detali z jego pierwotnego wyposażenia i dekoracji. Bank przy ul. Nowogrodzkiej, dziś tylko w niewielkiej mierze wykorzystywany zgodnie ze swym właściwym przeznaczeniem, należy do nielicznych przykładów budynków w Warszawie, których zarówno forma zewnętrzna, jak i ogromna liczba detali wnętrza zachowały swoją pierwotną urodę.

Państwowy Bank Rolny. Elewacja od strony ul. Nowogrodzkiej

Źródło: „Architektura i Budownictwo” nr 9 1928. Bcpw.bg.pw.edu.pl Sygnatura DL.000295.

7% list zastawny Państwowego Banku Rolnego o wartości 100 zł w złocie z 16 kwietnia 1929 r. z pieczęcią obniżenia oprocentowania do 4,5% i wydłużeniu okresu umorzenia do 55 lat od 1 stycznia 1933 r.

8% list zastawny Państwowego Banku Rolnego o wartości 500 zł w złocie z 12 sierpnia 1929 r. z pieczęciami obniżenia oprocentowania do 5,5% od 1 stycznia 1939 r., zmianie wartości na 869 zł oraz rejestracji 30 marca 1947 r. w PBR oddział w Krakowie

   Więcej na ten temat można przeczytać w książce Wilczek M.T.: Emitenci listów zastawnych na ziemiach polskich (1770 – 2020). Instytucje, ludzie, siedziby, finanse, Mikołów-Kamionka 2021.

Książka dostępna jest w katowickiej księgarni LIBER, na Allegro lub przez kontakt z autorem bloga.

Następny odcinek 6 grudnia. Zapraszam.

Źródła:

„Architektura i Budownictwo” nr 9 1928. Bcpw.bg.pw.edu.pl Sygnatura DL.000295.

https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/seweryn-ludkiewicz

http://www.spotkania-z-zabytkami.pl/files/laureat_2007.pdf http://www.warszawa1939.pl/obiekt/nowogrodzka-50

http://www.warszawskie-mozaiki.pl/2018/03/panstwowy-bank-rolny-nowogrodzka-5054.html

Morawski W.: Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, Muza SA, Warszawa 1998.

Rocznik informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce 1929. Pod kier. Kom. Red. Oprac. Teodor Szober. Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów, Warszawa 1929.

Rocznik polskiego przemysłu i handlu 1932. Polska Spółka Wydawnictw Informacyjnych, Warszawa 1932.

Rocznik polskiego przemysłu i handlu 1938. Polska Spółka Wydawnictw Informacyjnych, Warszawa 1938.

Rocznik polskiego przemysłu i handlu 1934. Polska Spółka Wydawnictw Informacyjnych, Warszawa 1934.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 14 lipca 1950 r. o postawieniu Państwowego Banku Rolnego w stan likwidacji, Dz.U. 1950, nr 29, poz. 274.

 Ustawa z dnia 10 czerwca 1921 r. w przedmiocie utworzenia Państwowego Banku Rolnego. Dz.U. 1921, nr 59, poz. 369.