Emitenci listów zastawnych na ziemiach polskich (1)

     Zapraszam Szanownych Czytaczy w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca na podróż w czasie, związaną z historią, ekonomią, architekturą i szeroko rozumianym pięknem. Rzecz dotyczyć będzie listów zastawnych, od 1770 r. do współczesności - interesującego narzędzia finansowania działalności gospodarczej. Listy te emitowane były (są) przez uprawnione do tego podmioty. Działalność tychże przyczyniała się w sposób istotny do rozwoju gospodarczego. Podmioty te miały siedziby, które współcześnie często traktujemy jako perły architektury. Również emitowane przez nie listy zastawne można postrzegać przez pryzmat kryterium piękna i swego rodzaju artyzmu.

Ziemstwa kredytowe na przykładzie Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego

     Pierwsza organizacja wzajemnego kredytu hipotecznego narodziła się w Prusach w 1767 r., a wprowadzona w życie została na pruskim Śląsku. Pomysłodawcą zbiorowego obciążenia takim samym zobowiązaniem wielu właścicieli ziemskich celem uzyskania kwot mogących stanowić kredyt dla nich był berliński kupiec Wolfgang Buehring. Zasada solidarnej odpowiedzialności wspólników gwarantowała w tym przypadku również gospodarność w wykorzystaniu pozyskanych kredytów. Śląski Minister Sprawiedliwości Cramer opracował odpowiednią ustawę, podpisaną przez Fryderyka II Wielkiego 29 sierpnia 1769 r. we Wrocławiu. Weszła ona w życie 15 lipca 1770 r. Ustawą tą powołano do życia Schlesische Landschaft (Śląskie Ziemstwo Kredytowe). Ziemstwo emitowało Pfandbriefe, czyli listy zastawne. Listy te, o wartości do wysokości połowy wartości nieruchomości określonej dla celów po-datkowych, mogły być wydawane właścicielom nieruchomości, a ci mogli je zbywać w celu uzyskania kapitału.

     W 1821 r. postanowieniem królewskim powołano do życia Der landschaftliche Credit Verein des Großherzogthums Posen (Towarzystwo Ziemskie Kredytowe Wielkiego Księstwa Poznańskiego), założone przez 74 właścicieli ziemskich (w tym 67 Polaków) z województw: poznańskiego, pomorskiego i śląskiego. Jego zadania wiązały się z oddłużaniem szlacheckich majątków ziemskich oraz rozwojem rolnictwa poprzez zapewnienie kredytu tańszego niż bankowy. Towarzystwo zostało wsparte przez rząd bezprocentową pożyczka 200 000 talarów.

     Władzę Towarzystwa tworzył Zarząd podlegający kontroli ze strony ministra spraw wewnętrznych. Miał on skomplikowaną strukturę, w jego skład wchodziła dyrekcja generalna, dyrekcja prowincjonalna, wydział ściślejszy i walne zgromadzenie członków Towarzystwa. Dyrekcję generalną tworzyli: dyrektor ziemstwa (pierwszy mianowany przez króla, następni przez niego zatwierdzeni), syndyk (sprawujący swą funkcję dożywotnio) i trzech radców (powoływanych na sześcioletnie kadencje). Dyrekcja prowincjonalna stanowiła organ kontrolny i egzekucyjny. Składała się z dyrektora, 3 do 9 radców i syndyka wybieranych na sześcioletnią kadencję oraz pewnej liczby deputowanych. Dyrekcje prowincjonalne były trzy: w Poznaniu, w Bydgoszczy i w Pile. Organ ściślejszy, opiniujący kandydatów na różne stanowiska w Towarzystwie, składał się z przedstawicieli stowarzyszonych ziemian. Z kolei walne zgromadzenie, składające się z delegatów każdego powiatu, podejmowało uchwały, które po zaopiniowaniu przez ministra spraw wewnętrznych przedstawiano królowi do zatwierdzenia.

     Do Towarzystwa pierwotnie można było przystąpić w ciągu pierwszych pięciu lat jego istnienia. Właściciele ziemscy wchodzący do Towarzystwa mogli zaciągnąć na swoje dobra dług w sumie nieprzekraczającej połowę, a w wyjątkowych sytuacjach 2/3 wartości wynikającej z oszacowania i otrzymać listy zastawne oparte na majątku imiennie w nich oznaczonym. Od tego długu właściciel majątku miał odprowadzać do kasy Towarzystwa 5 i 1/4% (w tym 4 od stu jako procent, 1 od stu na umorzenie w przeciągu 41 lat zaciągniętego kapitału i 1/4 od stu na koszty administracyjne), a listami zastawnymi uzyskanymi od dyrekcji Towarzystwa mógł opłacać dawnych swoich wierzycieli. Umorzenie zaciągniętego kapitału uskuteczniało się albo skupowaniem krążących listów, jeśli ich kurs był równy lub niższy od waloru nominalnego, albo drogą losowania, jeśli ten kurs był wyższy. Przy losowaniu agio mogło wynieść do 3%.

     Wycena nieruchomości, które miały mieć następnie obciążoną hipotekę, odbywała się na trzy sposoby. Pierwszy polegał na zsumowaniu cen materialnych składników nieruchomości oraz produktów (ziemiopłody, drewno), drugi opierał się na określeniu czystego dochodu z nieruchomości (dochód brutto pomniejszony o obciążenia), a trzeci odnosił się do czystego zysku (dochód brutto pomniejszony obciążenia i koszty). W drugim przypadku wynik mnożono przez sześćdziesiąt, w trzecim przez trzydzieści i tak uzyskiwano wartość nieruchomości.

     Do 24 czerwca 1843 r. wydano listy zastawne na 675 dóbr o wartości 13 760 100 talarów. Z tego umorzono 2 723 450 talarów. 15 kwietnia 1842 r. uchwalono nowe przystąpienie do Towarzystwa, trwające do 1847 r. Nowe listy przynosiły 3,5%, a wylosowane płaciły się al pari. Ziemstwo w okresie swojej działalności wydało listów zastawnych 4% na sumę 41 277 600 marek, a 3,5% na sumę 35 361 700 marek. Pierwsza seria listów zastawnych zo-stała umorzona całkowicie w 1868 r., a druga w 1877 r.

     Antypolska polityka rządu Prus uniemożliwiła po 1849 r. prowadzenie działalności przez Towarzystwo i doprowadziła w 1857 r. do postawienia go w stan likwidacji i do jego ostatecznego zamknięcia w 1877 r. Równocześnie w 1857 r. powołano Neuer Kreditverein für die Provinz Posen (Nowe Towarzystwo Kredytowe Prowincji Poznańskiej), którego siedzibę ulokowano z czasem wśród budowli Dzielnicy Cesarskiej, a nazwę w 1883 r. skrócono do Posener Landschaft. Z uczestnictwa w nowym ziemstwie wykluczono te majątki, które uczestniczyły w starym Ziemstwie. W 1890 r. powstał przy Ziemstwie bank, który od 1892 r. nazwano Posener Landschaftliche Bank. Dyrekcja Ziemstwa przekazała mu wszystkie transakcje dotyczące realizacji kuponów papierów wartościowych Ziemstwa, które dotąd załatwiał główny agent Ziemstwa, firma Hirschfeld & Wolff w Poznaniu i w Berlinie.

      Po I wojnie światowej Poznańskie Ziemstwo Kredytowe spolonizowano, a jego bank przyjął nazwę Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego. Władzami Ziemstwa były: Dyrekcja, Komitet i Sejmik. Do zakresu działania Dyrekcji należało kierownictwo nad wszelkimi sprawami Ziemstwa, przyznawanie, zabezpieczanie i ściąganie pożyczek, zawiadywanie majątkiem Ziemstwa, mianowanie i zwalnianie radców i urzędników Ziemstwa, przedstawia-nie projektów i wniosków Komitetowi i Sejmikowi w sprawach należących do ich zakresu działania, ogłaszanie bilansów i sprawozdań rocznych Ziemstwa. Dyrekcję tworzyli prezes i czterech radców generalnych, w tym syndyk i jego zastępca. Prezes wybierany był przez Sejmik na 10 lat, a zatwierdzany przez Ministra Skarbu. Komitet sprawował nadzór nad całkowitą działalnością Ziemstwa, m.in. uchwalał budżet, przyjmował sprawozdania Dyrekcji. Składał się z 18 osób wybieranych spośród stowarzyszonych na 6 lat. Sejmik Towarzystwa wybierał Dyrekcję, uchwalał zmiany statutu Ziemstwa oraz ustalał rodzaje serii, wzorów, waluty i wartości nominalnej listów zastawnych. Tworzyło go 54 delegatów wybieranych na 6 lat przez ogół stowarzyszonych.

     Pod koniec lat 20. Dyrekcję Towarzystwa stanowili: Józef Żychliński (prezes), Mieczysław Szułdrzyński, Władysław Szczepkowski, dr Alfred Ohanowicz, dr Bolesław Pińkowski. Stan pożyczek Towarzystwa na 31 grudnia 1928 r. wynosił: 4% listy zastawne konwersyjne na kwotę 36 683 800 zł, 8% listy zastawne na 7 304 070 $.

     W drugiej połowie lat 30. Dyrekcja Towarzystwa prezentowała się następująco: Józef Żychliński (prezes), Kazimierz Żychliński, dr Alfred Ohanowicz i dr Zdzisław Skarżyński.

     Na przełomie lat 20. i 30. Radę Nadzorczą Banku Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego tworzyli: Kazimierz Żychliński (prezes), Wiesław Tuchołka, Józef Żychliński, Mieczysław Szułdrzyński, dr Bolesław Pińkowski, dr Alfred Ohanowicz, Edward Grabski, Wilhelm v. Born-Fallois, Jan Lipski, Józef Czapski i Zygmunt Chłapowski.

     Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego nie miał oddziałów. Dysponował skromnym kapitałem, w 1890 r. 2 mln RM, 1921 r. – 10 mln mkp, w 1925 r. – 300 000 zł, w 1928 r. – 1 500 000 zł. Kres jego działalności nastąpił z początkiem II wojny światowej. Prezesami Banku byli: Władysław Szczepkowski (1923–1929), Kazimierz Żychliński (1929–1932) i dr Alfred Ohanowicz (1932–1939).

     6 kwietnia 1948 r. uchwałą Rady Ministrów Towarzystwo postawiono w stan likwidacji. Przebieg likwidacji określał dekret Rady Ministrów z 25 października 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektórych instytucji kredytu długoterminowego.

Siedziba „starego” Ziemstwa

     Siedzibę Ziemstwa Kredytowego wybudowano w latach 1837–1838 w narożniku łączącym ulice Friedrichstrasse (23 Lutego) i Wilhelms-Strasse (al. Marcinkowskiego). Twórcą projektu był August Soller (1805–1853, projektował głównie obiekty sakralne, m.in. kościół Mariacki w Spandau), a twórcą rzeźb profesor Karol Ceptowski (1801–1847, twórca m.in. sarkofagu Marii Kazimiery w krypcie wawelskiej). Wejście główne do budynku, poprzedzone portykiem arkadowym wspartym na filarach podtrzymujących balkon, znajdowało się w ściętym narożniku. Na parterze umieszczono biura, skarbce i kasy. Na piętrze dominuje dwukon-dygnacyjna sala posiedzeń, znajdowały się tam również mieszkania dyrektorów. Na drugim piętrze zaplanowano mieszkania pracowników. Przed II wojną światową w gmachu mieściła się siedziba Starostwa Krajowego w Poznaniu.

     W 1945 r. obiekt spłonął. W trakcie odbudowy został obniżony o jedno piętro, bez architektonicznych detali i historycznej dekoracji. Budynek zrewitalizowano w 2013 r. z dbałością o detale, przywrócono m.in. kartusze herbowe nad oknami i alegorie rolnictwa Cerera i handlu Cybelia. Powrócono do piaskowego koloru elewacji. Budynek jest obecnie siedzibą Uniwersytetu Artystycznego.

Budynek „starego” Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu. Zdjęcie z okresu międzywojennego, w budynku mieściło się wówczas Starostwo Krajowe w Poznaniu

Źródło: NAC, Sygn. 1-A-3104, https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/77326

Siedziba „nowego” Ziemstwa

     Nowe Ziemstwo Kredytowe ulokowało się w powstałym w stylu neoromańskim w 1910 r. gmachu u zbiegu ul. Kaisering (alei Niepodległości) i Sankt Martin Strasse (Święty Marcin). Twórcą projektu był Franz Schwechtena (1841–1924, zaprojektował także Zamek Cesarski w Poznaniu i szereg obiektów finansowanych przez rząd pruski). Pierwotnie oprócz funkcji biurowych obiekt pełnił funkcję mieszkalną, m.in. mieścił apartamenty dyrektora poczty. Elewacja budynku pokryta była okładziną piaskowcową. Do czasów II wojny światowej budynek zdobiły rzeźby kobiecych figur wzorowane na XIII-wiecznych rzeźbach – alegorie. Po wojnie została tylko jedna z nich, od strony alei Niepodległości. Budynek Ziemstwa wraz z Budynkiem Poczty stanowił oprawę dla Zamku Cesarskiego. Obecnie gmach zajmuje Filharmonia Poznańska, która rozpoczęła działalność w 1947 r. oraz Katedra Technologii Informacyjnych Uniwersytetu Ekonomicznego

Budynek „nowego” Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu. Pocztówka z 1911 r.

Źródło: https://fotopolska.eu/foto/43/43769.jpg

Blankiet uprzywilejowanego listu zastawnego Towarzystwa Ziemskiego Kredytowego Wielkiego Księstwa Poznańskiego z lat 1821–1877

Źródło: Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu.

3,5% list zastawny Posener Landschaft o wartości nominalnej 1000 marek z 1 stycznia 1888 r.

Źródło: ecitydoc.com_auktion-64-noten-kredit.pdf

4% list zastawny Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego na 5000 mkp z 1 stycznia 1923 r.

Źródło: Kolekcja Piotra Bykowskiego. blog.starepapiery.com

4% listy zastawne konwersyjne Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego na 10, 100 i 500 zł z 1 lipca 1925 r.

4,5% list zastawny Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego na 100 $ z 3 stycznia 1933 r.

4,5% list zastawny Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego na 5000 zł z 1 lipca 1935 r.

Więcej na  temat listów zastawnych w Polsce oraz na terenach kiedyś Polsce przynależnych oraz ich emitentów można przeczytać w książce:

Wilczek M.T.: Emitenci listów zastawnych na ziemiach polskich (1770 – 2020). Instytucje, ludzie, siedziby, finanse, Mikołów-Kamionka 2021.

Książka dostępna jest na Allegro, w katowickiej księgarni LIBER  lub przez kontakt z autorem bloga.

Źródła:

Bratkowski S.: Hipoteka, papiery wartościowe o stałym oprocentowaniu, kredyt hipoteczny, banki hipoteczne i towarzystwa kredytu hipotecznego, http://studioopinii.pl/archiwa/102507/19.

Dekret z dnia 25 października 1948 r. o zasadach i trybie likwidacji niektórych instytucji kredytu długoterminowego, Dz.U. nr 52, poz. 411.

http://poznan.wikia.com/wiki/Ziemstwo_Kredytowe

Morawski W.: Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, Muza SA, Warszawa 1998.

Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Kięztwa Poznańskiego. Wydanie J.N. Bobrowicza, Lipsk 1846.

Pietrasik A.: Historia i współczesność długoterminowego kredytu hipotecznego w Polsce, TWIGGER, Warszawa 2001.

Uchwała Rady Ministrów z 6 kwietnia 1948 r. o likwidacji towarzystw kredytowych, M.P. 1948.A-66.483.

Ciąg dalszy 6 września o 20.00.