Jaka była Konstytucja II Wolnego Miasta Gdańska?

Z ilu osób składał się Parlament drugiego (1920 - 1939) Wolnego Miasta Gdańska? Jakie prawa i obowiązki mieli mieszkańcy tego miasta - państwa?

Czy Wolne Miasto Gdańsk zapewniało swoim obywatelom wolność wyznania? Językiem urzędowym był język polski, czy język niemiecki?

Jakie są podobieństwa i różnice w stosunku do obecnie obowiązującego w Polsce prawa?

Konstytucję Wolnego Miasta Gdańska uchwalono 17 listopada 1922, z późniejszymi poprawkami z dnia 14 czerwca 1922r, a jej powstanie określono w art.103 Traktatu Wersalskiego: “Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska opracowana zostanie w porozumieniu z Komisarzem Naczelnym Związku Narodów przez prawidłowo wyznaczonych przedstawicieli Wolnego Miasta”.

Do czasu przejęcia władzy przez zwolenników Adolfa Hitlera, ustrój można było więc nazwać republiką demokratyczną.

Podzielono ją na dwie części:

W części pierwszej opisano ustrój, zasady działania państwa, Volksstagu i Senatu. W części drugiej natomiast określono ogólnie określono prawa i obowiązki jej obywateli. Całość zawierała 117 artykułów.

Volkstag był izbą niższą, w której zasiadało stu dwudziestu posłów (od 1930r. - 72 osoby), wybory były powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Prawo głosu mieli mężczyźni i kobiety po ukończeniu 20 roku życia - obecny wiek to 18 lat.

Kandydować można było, jeżeli ukończyło się 25 rok życia, a nie było się skazanym lub ubezwłasnowolnionym. Odwrotnie niż obecnie, nie określono tu wymogu posiadania określonego wykształcenia, przysługiwał im też immunitet.

Kadencja trwała cztery lata, wybory odbywały się w listopadzie, jednak kadencja nowego Volksstagu rozpoczynała się 1 stycznia kolejnego roku.

Volksstag posiadał prezydenta, jego zastępców, uchwalano też jego statut.

W Senacie (izbie wyższej) zasiadało 20 senatorów, z prezydentem i zastępcą, będącymi jego członkami i pełniącymi też funkcje reprezentacyjne na zewnątrz. Senatorowie (wybierani z Volksstagu) zostali podzieleni na głównych (czteroletnia kadencja, pobierali wynagrodzenie i mieli zapewnione emerytury) oraz pobocznych (bez określonej kadencji, emerytur i pensji, otrzymywali tylko diety.) Prezydent pełnił czteroletnią kadencję, jego zastępca - tak jak senatorowie poboczni. W 1930 roku zmniejszono liczbę senatorów do 10. Senator mógł zostać wybrany na urząd wiele razy lub też stracić immunitet. Co ciekawe, tak jak i dziś, senator wedle własnego uznania mógł dodać formułkę religijną podczas zaprzysiężania. Senat miał też prawo ułaskawiania - dziś zajmuje się tym Prezydent.

Ustawy były procedowane w trybie znanym nam dzisiaj.

Mogły być ogłaszane referenda - były dla władzy wiążące, jeżeli większość mieszkańców wzięła w nim udział. Dziś tak nie jest. Sędziowie są niezawiśli, nieusuwalni i będący nimi dożywotnio, jednak w pewnym wieku przechodzący w stan spoczynku. Wybierani byli przez komisję złożoną z innych Sędziów, senatorów i posłów Volksstagu.

Był obecny Sąd Najwyższy, Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny.

Sądy powszechne organizacyjnie przypominały te obecne.

Terytorium nowego miasta - państwa podzielono - na trzy powiaty ziemskie (Gdańskie Wyżyny, Gdańskie Niziny i Wielkie Żuławy) oraz dwa powiaty miejskie (gdański i sopocki).

WMG posiadało flagę i herb, znany współczesnym gdańszczanom. W późniejszych latach ogłoszono konkurs na hymn.

Prawa i obowiązki obywatela

Wszyscy obywatele, niezależnie od płci, pochodzenia czy wyznawanej religii byli równi. Co wydaje się być nieco dziwne - nie mogli być uhonorowani orderami czy odznaczeniami, również zagranicznymi. Gwarantowano prawo do emigracji (dopuszczalna była ekstradycja), wolność słowa, wolność religijną, tajemnicę korespondencji, prawo do zgromadzeń i zrzeszania się (zgromadzenia również wtedy trzeba było zgłaszać!) Chroniono mir domowy.

Gwarantowano też istnienie związków zawodowych czy system ubezpieczeń społecznych.

W nieco enigmatycznym artykule 87 Konstytucji określono obowiązek obrony Konstytucji przez Obywateli.

Każdy też ma obowiązek wspólnie składać się na budżet (podatki) i brać udział w pracach społecznych (honorowych).

Dopuszczono istnienie świąt państwowych i wolnych niedziel.

Nauka była bezpłatna i obowiązkowa dla każdego do ukończenia 18 roku życia, w szkołach średnich i wyższych zaplanowano stypendia dla ubogich, organizacją zajmował się samorząd i Państwo.

Garść ciekawostek:

- samosądy były zabronione (art. 62),

- niedopuszczalne było działanie prywatnych przedszkoli (art. 105),

- nauka religii była przedmiotem szkolnym, jednak musiała być prowadzona pod nadzorem państwa i szanować inne religie. Dziecko można było z niej “wypisać” (art. 106-107).

- obowiązkowe były też lekcje wychowania obywatelskiego. Po ukończeniu nauki, każdy miał otrzymywać kopię Konstytucji WMG (art. 108).

- konstytucyjną ochronę zapewniono, dzieciom, także tym nieślubnym (!) (art. 82 - 83).

Możemy dostrzec, że ustrój Wolnego Miasta jest bardzo zbliżony do dzisiejszego, jednak nie był też doskonały, a jego największym wrogiem był konflikt między jego mieszkańcami i wielcy sąsiedzi Gdańska - Niemcy i Polacy, walczący o wpływy na tym terenie.

Źródła:

Traktat Wersalski, Wikiźródła

Ustrój i status prawnomiędzynarodowy Wolnego Miasta Gdańska (1920–1939), Purzycki Konrad

Sądownictwo w Gdańsku, Gedanopedia

Wolne Miasto Gdańsk, Gedanopedia

Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska, Wikipedia

Senat Wolnego Miasta Gdańska, Wikipedia

Konkordat dla Wolnego Miasta Gdańska?, ks. Tomasz Frymark

Polskie tłumaczenie Konstytucji WMG, Małgorzata i Piotr Sadowscy