Problemy wsi w Polsce w latach 1956–1980 w świetle listów do władz centralnych

Jan Bodakowski

Problemy wsi w Polsce w latach 1956–1980 w świetle listów do władz centralnych

Wieś polska obok Kościoła katolickiego była bastionem oporu przeciwko komunistycznej okupacji. Nie było to jakieś ideowe założenie przyjęte przez polskich rolników, ale fakt istnienia w systemie przestrzeni niezależnej od komunistycznego państwa, które w miastach kontrolowało każdy aspekt życia. Zapewne przetrwanie rolnictwa indywidualnego i Kościoła katolickiego było zasługą Żołnierzy Wyklętych, których eksterminacja absorbowała tak wiele sił, środków i czasu, ze strony komunistycznego okupanta, że ten opóźniał zniszczenie indywidualnego rolnictwa i Kościoła katolickiego, aż do momentu kiedy stało się to zbyt kłopotliwe.

Warto wiedzieć dużo więcej o tym jak wyglądały realia wsi w PRL. Umożliwi to niewątpliwie wydana nakładem Instytutu Pamięci Narodowej, 376 stronicowa, praca Anny Marii Adamus „Problemy wsi w Polsce w latach 1956–1980 w świetle listów do władz centralnych”.

Jak informuje IPN „publikacja odpowiada na pytanie, o jakich problemach polskiej wsi pisali jej mieszkańcy w listach kierowanych do władz centralnych PRL w latach 1956–1980. Istotą pracy jest przedstawienie wielowątkowego charakteru problemów wsi, które ukazano w tekście takimi, jakie były prezentowane w korespondencji do władz państwowych. Wybór listów na materiał źródłowy książki wynikał z przekonania, że dzięki nim można „usłyszeć głos” ludzi z okresu PRL, a także skonfrontować je z oficjalną dokumentacją powstałą w instytucjach partyjnych i państwowych”.

Zdaniem IPN „książka wpisuje się w nurt badań dziejów społecznych Polski Ludowej. Składa się z dwóch części podzielonych w układzie problemowo-chronologicznym”.

Według informacji udzielanych przez IPN „pierwsza część prezentuje najważniejsze aspekty zjawiska pisania listów poprzez ustalenie skali, adresatów i nadawców, przedmiotu skarg, formy i formulatury listów oraz ich rolę w mechanizmie funkcjonowania władzy. Dzięki pracochłonnej kwerendzie autorka ukazuje fenomen pisania do władzy, który umieszcza w szerszym kontekście historycznym. Warto podkreślić, że w okresie PRL Polacy napisali około 50 milionów listów, skarg, próśb, a także donosów zaadresowanych do władz partyjnych i administracji państwowej, gospodarczej oraz spółdzielczości”.

IPN informuje też, że „druga część pracy została poświęcona studiom nad zawartością merytoryczną owej korespondencji. W listach obywateli PRL do jej władz – jak w soczewce – odbijały się małe i duże problemy realnego socjalizmu. Poruszono w nich niemal wszystkie problemy polityczne, społeczne i gospodarcze ówczesnej Polski. Dotyczyły one wielu aspektów życia, począwszy od spraw prywatnych, niekiedy bardzo intymnych, skończywszy na opisywaniu spraw publicznych i powszechnych. Dokonana w książce analiza skupia się na problemach poruszanych najczęściej, w dłuższym okresie – tych, które można traktować jako powszechnie występujący element wiejskiej codzienności”.

Spis treści publikacji

I. CZĘŚĆ PIERWSZA. PISANIE DO WŁADZY

1. Listy do władzy w PRL: geneza, adresaci, skala .............................................. 33

Pisanie do władz na przestrzeni wieków – wybrane aspekty ................................ 33

Regulacje prawne................................................................................................... 36

Adresaci ................................................................................................................. 42

Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ........................... 48

Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” ..................... 58

Urząd Rady Ministrów....................................................................................... 63

Rada Państwa ..................................................................................................... 68

Dynamika pisania listów do władzy i jej podstawowe przyczyny ........................ 70

2. Przedmiot skarg ................................................................................................... 83

3. Nadawcy listów..................................................................................................... 87

Cechy społeczno-demograficzne ........................................................................... 87

Motywy pisania do władzy ................................................................................... 89

4. Formy i formulatura listów ................................................................................ 93

Formy listów .......................................................................................................... 93

Formulatura listów. Strategie nadawców............................................................... 98

Anonimy ................................................................................................................ 103

5. Praca z listami ...................................................................................................... 109

Biuletyny, materiały, notatki, serwisy, sprawozdania ............................................ 109

Działalność interwencyjna instytucji ..................................................................... 115

Reakcja na listy ...................................................................................................... 118

Problem wiarygodności listów............................................................................... 122

II. CZĘŚĆ DRUGA.

PROBLEMY WSI W ŚWIETLE LISTÓW DO WŁADZ CENTRALNYCH

1. Rolnictwo indywidualne i sprawy gospodarskie w świetle chłopskich listów 129

Problemy indywidualnego gospodarowania .......................................................... 135

Należności i świadczenia na rzecz państwa....................................................... 135

Inwestycje i pożyczki rolne ............................................................................... 141

Kontraktacja i zbyt płodów rolnych................................................................... 143

Gospodarka ziemią i wykorzystanie gruntów........................................................ 151

Pomiary i klasyfikacja gruntów ......................................................................... 152

Fikcyjne rozpisywanie gruntów......................................................................... 154

Scalenia gruntów................................................................................................ 156

Dewastacja gospodarstw.................................................................................... 158

Przekazywanie gospodarstw w zamian za rentę ................................................ 166

Ochrona gruntów rolnych i leśnych. Wywłaszczanie gruntów

na cele budowlane, komunikacyjne i przemysłowe........................................... 177

Elektryfikacja wsi i melioracje gruntów ................................................................ 186

Elektryfikacja wsi............................................................................................... 186

Melioracje gruntów............................................................................................ 192

Usługi dla rolnictwa............................................................................................... 195

2. Kłopoty aprowizacyjne wsi, funkcjonowanie handlu i usług........................... 205

Zaopatrzenie wsi .................................................................................................... 205

Braki aprowizacyjne .......................................................................................... 207

Artykuły przemysłowe i opałowe ...................................................................... 212

Środki do produkcji rolnej ................................................................................. 219

Problem konsumentów – cena ............................................................................... 224

Jakość i estetyka towarów...................................................................................... 226

Reklamacje artykułów przemysłowych w handlu wiejskim.................................. 229

Funkcjonowanie wiejskich placówek handlowych................................................ 233

Warunki lokalowe i sanitarne sklepów .............................................................. 233

Kultura handlu ................................................................................................... 235

Kolejki................................................................................................................ 236

Opinie o usługach .................................................................................................. 237

Funkcjonowanie transportu publicznego ........................................................... 237

Poczta Polska ..................................................................................................... 241

Państwowy Zakład Ubezpieczeń ....................................................................... 242

3. Władza .................................................................................................................. 245

Administracja państwowa i partyjna...................................................................... 247

Uwagi o funkcjonowaniu administracji ............................................................. 247

Praca wymiaru sprawiedliwości – egzekucja świadczeń................................... 254

„Oni” – władza w potocznej opinii........................................................................ 260

Wybory................................................................................................................... 262

4. Edukacja i kultura w opinii mieszkańców wsi .................................................. 267

Szkolnictwo wiejskie ............................................................................................. 267

Szkoły ................................................................................................................ 267

Nauczyciele........................................................................................................ 269

Kultura ................................................................................................................... 273

Radiofonizacja i czytelnictwo na wsi ................................................................ 273

Domy kultury, domy ludowe, klubokawiarnie

oraz świetlice młodzieżowe ............................................................................... 276

5. Wiejskie problemy społeczne .............................................................................. 283

„Polska wódką pachnąca” – przyczyny ................................................................. 283

Najważniejsze konteksty alkoholizmu i pijaństwa na wsi..................................... 289

Alkohol a zaburzenia życia rodzinnego............................................................. 289

Nielegalna produkcja oraz pokątny handel alkoholem...................................... 296

Wypadki w stanie nietrzeźwości........................................................................ 298

Pijana władza i nietrzeźwi urzędnicy................................................................. 300

Zakończenie ............................................................................................................. 305

Aneks ........................................................................................................................ 311

Wykaz skrótów......................................................................................................... 325

Spis tabel................................................................................................................... 329

Bibliografia ............................................................................................................... 331

Indeks osób ............................................................................................................... 355

Indeks geograficzny ................................................................................................. 367

Jan Bodakowski