Jan Bodakowski
Służby specjalne (wywiad, kontrwywiad, bezpieka) PRL
Służby specjalne PRL były podstawą funkcjonowania komunistycznej dyktatury PRL. Funkcjonowanie i kształt służ specjalnych PRL przybliżył Leszek Pawlikowicz w swojej książce „Tajny front zimnej wojny - Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964” (poświęconej głównie funkcjonariuszom służ specjalnych którzy zbiegli na zachód z PRL) wydanej przez wydawnictwo Rytm.
Na służby specjalne PRL składały się wywiad wojskowy i cywilny, oraz inne służby bezpieczeństwa których funkcje i praktyka odbiegały od praktyki policji. Formacjami policyjnymi w zniewolonej przez komunistów Polsce były Milicja Obywatelska (działająca w latach 1944-1990) i Wojska Ochrony Pogranicza (działające w latach 1945-1990).
Bezpieka w komunistycznej Polsce kilkukrotnie zmieniała swoje nazwy (pierwotny Resort Bezpieczeństwa Publicznego przekształcił się w Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i działał od 1944 do 1954 roku, jego zadania przejął od 1954 do 1956 roku Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, a na końcu Służba Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych działacza od 1956 do 1990 roku.
Historia bezpieki PRL rozpoczęła się w 1944 roku kiedy pierwszych 120 polskojęzycznych komunistów przeszła kurs w szkole NKWD nr 366 w Kujbyszewie. Wraz z powstaniem PKWN administrującego terenami przyszłej PRL z nadania sowieckiego powstał Resort Bezpieczeństwa Publicznego. W nim najbardziej rozbudowany był Departament Kontrwywiadu. Pod koniec 1944 roku liczba tajnych funkcjonariuszy Resortu Bezpieczeństwa Publicznego wynosiła 300. Kiedy PKWN przekształcił się w styczniu 1945 roku w Rząd Tymczasowy, Resort Bezpieczeństwa Publicznego przekształcił się w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Ministerstwu w terenie podlegało 15 Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa PublicznegoPowiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. W grudniu 1945 w resorcie pracowało 24.000 funkcjonariuszy. Podległość bezpieki sowietom sformalizowała prośba KC PPR do sowieckiego Państwowego Komitetu Obrony z dnia 20 lutego 1945 roku o skierowanie do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pierwszych 500 doradców. Do 1947 sowieci nadzorowali prace wszystkich Wojewódzkich i Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 1946-1948 głównym celem bezpieki była likwidacja podziemia antykomunistycznego. Po 1948 nastąpiła eskalacja ingerencji bezpieki w życie społeczne. i ponad 200
Liczba funkcjonariuszy bezpieki nieustannie rosła. W 1954 roku istniało już 17 Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego, 5 Miejskich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego na prawach Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i ponad 268 Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. W bezpiece pracowało 33.200 funkcjonariuszy (w tym w centrali 7400). Bezpieka miała 85.300 Tajnych Współpracowników. Prace centrali nadzorowało 35 doradców sowieckich, w każdego z Wojewódzkich lub Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego 1 lub 2 sowieckich doradców.
W grudniu 1953 ucieka na zachód Józef Światło. Kilka miesięcy po ucieczce występuje w Radiu Wolna Europa z cyklem audycji o partii i bezpiece. Audycje te przyśpieszają destalinizacje w PRL. Konsekwencją destalinizacji była reorganizacja UB. Oficerowie średniego szczebla występują z krytyką przełożonych (za nadmierną rozbudowę aparatu, panoszenie się w resorcie sowieckich doradców, chorą podejrzliwość). W grudniu 1954 roku z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego powstaje Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (kontrolujące MO, wiezienia, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojska Ochrony Pogranicza) i Komitet ds Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów (zarządzający zmniejszonymi służbami specjalnymi). Reforma resortu w PRL była kalka reformy resortu w ZSRR. Komitet ds Bezpieczeństwa Publicznego zajmował się: wywiadem, kontr wywiadem, walka ze zbrojnym podziemiem, kontrolą gospodarki i transportu, walka z kościołem. Do połowy lat 60 spadała liczba Tajnych Współpracowników bezpieki (1955 36.000, 1956 20.000, 1957 11.500, 1960 8720). Spadek agentów zakończył się wzrostem ich liczby od 1964 roku (10.500). Podczas reorganizacji resortu w 1956 bezpośredni nadzór w resorcie zakończyli sowieccy doradcy. W centrali pozostali na statusie dyplomatów, od 1958 roku ich rola znowu zaczęła wzrastać. W 1956 roku Komitet ds Bezpieczeństwa Publicznego został zlikwidowany, jego struktury przekazano do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (z nich utworzono Służbę Bezpieczeństwa) i Ministerstwa Obrony Narodowej (Główny Zarząd Informacji).
Po 1945 roku wywiad cywilny był jako wydział wywiadu częścią Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Od 1947 nosił nazwę Wydziału II Samodzielnego MBP, od 1959 Departamentu VII MBP (wśród 565 etatowych pracowników 173 było na etatach nie jawnych). Wywiad cywilny zajmował się wywiadem zagranicznym. Po likwidacji MBP wywiadem zagranicznym zajmował się Departament I KdsBP. W 1956 Departament I trafił do MSW. Największe jego zainteresowanie wywiadu wzbudzała RFN, USA, Wielka Brytania, Francja, Watykan, inne kraje Europy, Ameryki Północnej i Południowej. W departamencie pracowało kilkuset funkcjonariuszy, kilkuset agentów, 5 doradców sowieckich. Polskojęzyczni funkcjonariusze utrzymywali regularne nieoficjalne kontakty z funkcjonariuszami KGB.
Cywilnym kontrwywiadem zajmował się od sierpnia 1944 roku Departament Kontrwywiadu Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. W departamencie właściwym kontrwywiadem zajmował się Wydział I. Kontrwywiad odnosił sukcesy wykrywając agenturę (niemiecką, brytyjską, francuską, włoską, izraelską, arabską i amerykańską). Zajmował się przesłuchiwaniem imigrantów z krajów zachodnich, ochroną kontrwywiadowczą Ministerstwa Spraw Zagranicznych, inwigilacją. W 1954 jego struktura została przeniesiona z MBP do KdsBP (pod nazwą Departament II), a od 1956 do MSW. Kadry kontrwywiadu nieustanie rosły. Od 1957 kontrwywiad zwalczał szpiegów (USA, WB, Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Szwecji, Danii, Norwegii), nacjonalistów (ukraińskich, rosyjskich, białoruskich i litewskich), inwigilował obywateli PRL za granicą i cudzoziemców w PRL, obserwował dyplomatów i transport zagranicznych, zbierał informacje o działalności obcych wywiadów. Kontrwywiad współpracował najściślej z ZSRR (KGB), ściele z NRD (Stasi) i CSRR, najrzadziej z Rumunią i Węgrami. Na 1800 pracowników 600 pracowało w centrali na etatach w II komendzie wojewódzkiej MO i w sekcjach komend powiatowych MO. Kontrwywiad dysponował 4000 tajnych współpracowników. Od 1949 w Legionowie działało Centrum Wyszkolenia MBP (KdsBP, MSW) szkolące funkcjonariuszy kontrwywiadu. Funkcjonariusze kontrwywiadu częściej niż wywiadu szkoleni byli w ZSRR. Prace kontrwywiadu nadzorowali sowieccy doradcy.
W PRL najaktywniejsze były wywiady USA, RFN, WB, Francji i Izraela. Od 1957 do 1962 PRL dysponował 26 agentami w obcych wywiadach. Od 1957 do 1962 aresztowano 179 obcych agentów. W 1952 wywiad PRL dysponował 50 agentami. Nie udało się wywiadowi PRL zwerbować w tym okresie agentów wśród obcych dyplomatów.
Wywiad wojskowy od 1945 do 1951 roku działał pod nazwą Oddziału II Sztabu GeneralnegoWojska Polskiego a od 1951 do 1990 jako Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Równocześnie od 1945 do 1957 działał Główny Zarząd Informacji (Wojska Polskiego, potem Ministerstwa Obrony Narodowej, a w końcu Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego) przekształcony w Wojskową Służbę Wewnętrzna Ministerstwa Obrony Narodowej działającą od 1957 do 1990 roku.
Wojskowe Służby Specjalne były samodzielnymi i niezależnymi służbami, podporządkowanymi innym ośrodkom niż wywiad i kontrwywiad. Wywodziły się z roku z szeregów powstałej w maju 1943 1 Kampanii Rozpoznawczej 1 Dywizji Piechoty imienia Tadeusza Kościuszki. Z czasem podobne jednostki powstawały w innych formacjach Wojska Polskiego. W lipcu 1945 powstał Oddział II wywiadowczy Sztabu Generalnego Wojska Polskiego podległy Ministerstwu Obrony Narodowej. Do listopada 1946 roku wszystkie stanowiska kierownicze w Oddziale II były w rękach sowietów, z czasem polskojęzyczni byli dopuszczani do funkcji kierowniczych. Głównym zadaniem Oddziału II było zbieranie informacji o potencjale militarnym, gospodarczym i technicznym zachodu. Oddział II rozbudowywał swoją agenturę w krajach po drugiej stronie żelaznej kurtyny. W 1950 roku połączono Oddział II z Departamentem VII MBP. Liczba oficerów w służbie wzrosła z 186 do 150. Funkcjonariusze GRU (wywiadu wojskowego ZSRR) dominowali w kierownictwie do końca 1966 roku. Oddział II był regularnie czyszczony z elementów podejrzanych. W latach 1950-1951 wyrzucono ze służby przedwojennych wojskowych, ideowych komunistów, osoby które były na zachodzie. W roku 1952 żydów. W miejsce wyrzuconych przyjęto kilkuset młodych oficerów i 40 funkcjonariuszy PZPR. W 1951 Oddział II przekształcono w Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W Zarządzie II służyło 245 oficerów i 105 innych funkcjonariuszy. Działali oni w USA, Europie, Turcji i Izraelu. Zgodnie z nakazem sowietów Zarząd II nakazał rozwój sieci tajnych współpracowników. Personel Zarządu II był zatrudniony na etatach w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Ministerstwie Handlu (poza normalna strukturą wydziałów ministerstwa). W Wałczu znajdował się podległy Zarządowi II 16 Batalion Rozpoznania Radiooperacyjnego zajmujący się rozpracowywaniem łączności radiowej NATO). W Oleśniku koło Wrocławia podległy Zarządowi II 16 Samodzielny Batalion Rozpoznawczy szkolił się do dywersji na tyłach wojsk NATO. Kurs Specjalny organizowano w Śródborowie, a od 1957 w Warszawie. Zarządowi II podlegało 1700 oficerów i żołnierzy (w tym 500 oficerów operacyjnych). Bezpośredni nadzór sowiecki zakończył się w Zarządzie II w końcu roku 1955 kiedy większość sowietów odeszła ze służby (trzech ostatnich sowietów odeszło ze służby w grudni 1956). W Zarządzie pozostał jeden oficer łącznikowy. Działający w Korei i Wietnamu agencji Zarządu II podlegali Jednostce 2000.
Kontrwywiad wojskowy swoją historię rozpoczął w maju 1943 roku jako Oddział Informacji 1 Dywizji Piechoty. Liczył wówczas 20 funkcjonariuszy. Szybko powstały jego odpowiedniki na poziomie dywizji, korpusu i armii. Od września 1944 Zarząd Informacji Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego liczył 100 funkcjonariuszy. Zarząd Informacji z czasem przekształcono w Kierownictwo Informacjia potem Główny Zarząd InformacjiWP podległy MON. W 1945 roku liczył już 1000 funkcjonariuszy. Do sierpnia 1944 informacja wojskowa składała się wyłącznie z sowietów. W 1945 polskojęzyczni stanowili 43% stanu osobowego (w centrali pojawiali się wówczas pojedynczy polskojęzyczni). W 1946 polskojęzyczni stanowili 77% stanu osobowego informacji. Na przełomie 1949 i 1950 kierownictwo informacji ponownie znalazło się w rękach Smiersz sowieckiego kontrwywiadu). Informacja wojskowa była wielokrotnie bardziej przesycona sowietami niż MBP. W 1952 GZI MON dublujący organizacje jednostek wojskowych zajmował się kontrwywiadem, śledztwami, obserwacją, eksterminacją żołnierzy podejrzewanych o brak o nie bycie komunistami. Nieustannie wzrastała liczba pracowników i tajnych współpracowników kontrwywiadu wojskowego (w 1951 roku 2740 pracowników, w 1953 4130 pracowników, w 1952 24.057 tajnych współpracowników). „Po śmierci Stalina rozpoczął się ponowny proces polonizacji kadr. Do końca 1854 roku z centrali Informacji wycofano większość radzieckich oficerów. Pewną ich liczbę pozostawiono w charakterze doradców”. 1966 GZI MON został przyłączony do KdsBP i nosił miano GZI KdsBP. Po październiku 1056 rozwiązano KdsBP, „wycofano wszystkich radzieckich doradców” a GZI wrócił do MON, gdzie go zreformowano i przekształcono w Wojskową Służbę Wewnętrzną. Wojskowa Służba Wwewnętrzna: zwalczała szpiegostwo, dywersje polityczna, terroryzm, sabotaż w zakładach przemysłu zbrojeniowego, nielegalne związki w Siłach Zbrojnych PRL, stosowała posłuchy, radionasłuch i rewizje, utrzymywała porządek i dyscyplinę, ścigała przestępców, zajmowała się inspekcjami transportu wojskowego i ochroną budynków MON. Kadra WSW szkoliła się w jednostkach w Mińsku Mazowieckim, Wesołej oraz na Kursach Doskonalenia przy wyższej szkole KGB.
Rok 1956 był rokiem przełomu w PRL i służbach specjalnych PRL. W ZSRR odbył się XX zjazd KPZR. Zmarł Bierut. A w PZPR rozpoczęła się walka między frakcjami Natolińczyków i Puławian. Do tak zwanej frakcji Puławian należeli „na ogół ludzie powiązani z dawnym ścisłym kierownictwem partii, ludzie pochodzenia żydowskiego. Zmierzali oni do takiego uwarunkowania dyskusji, by odpowiedzialność za zbrodnie minionej epoki zrzucić na” Stalina. Puławianie „za życia Stalina należeli do najgorliwszych naśladowców modelu radzieckiego”. Do Puławian zaliczani byli między innymi: Edward Gierek, Piotr Jaroszewicz, Leon Kasman, Jerzy Putrament, Mieczysław Rakowski, Adam Schaff, Roman Zambrowski. Natolińczycy natomiast byli zwolennikami zachowania status quo i instrumentalnie wykorzystywali antysemityzm ( jednym z ich przedstawicieli był jeden z mających największą władze w Polsce ludowej żydów Hilary Minc). W 1956 roku instrumentalnie wykorzystując puławian do władzy w PRL doszedł Gomułka(jako jedyny bez inspiracji ale tylko za zgodą ZSRR). Z czasem spór między frakcjami się wypalił, a dawne podziały przestały mieć znaczenie. Za rządów Gomułki pojawiła się nowa frakcja partyzantów. Partyzanci odwoływali się do mitu Armii Ludowej. Do partyzantów zaliczano: generała Mieczysława Moczara, generała Grzegorza Korczyńskiego (szefa zarządu II Sztabu Generalnego), generała Pietrzaka z MO, pułkownika Kufela (szefa Zarządu I i zastępce szefa WSW), pułkownika Janica (wicedyrektora gabinetu MSW ds SB), pułkownika Franciszka Szlachcica (Komendanta KW MO w Kielcach). Partyzanci jawnie demonstrowali swój nacjonalizm, niechęć do żydów, Niemców i Ukraińców, nie oficjalnie do Rosjan. Partyzanci chcieli integracji różnych nurtów kombatantów w tym i AK (poławianie byli przeciw), otworzyli organizacje kombatancką ZBOWiD na żołnierzy AK i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, zwalczali puławian, blisko było im do środowiska PAX. W tym też czasie ze środowiska puławian wyrośli marksistowscy rewizjoniści (których ekspozyturą był Klub Krzywego Koła a przedstawicielami Schaff i Brus). W 1964 dominacje nad resortem bezpieczeństwa przejęli partyzanci Moczara. Ukoronowaniem ich dominacji w resorcie był marzec 1968.
Jan Bodakowski
okładka
Inne tematy w dziale Kultura
