Związek Strzelecki, czyli kadry sanacyjnego autorytaryzmu

Jan Bodakowski
Związek Strzelecki, czyli kadry sanacyjnego autorytaryzmu

Wydarzenia historyczne mogą być odmiennie oceniane. Ocenami mogą nie tylko się różnić internacjonalistyczne środowiska antypolskie (czujące odrazę do wszystkiego, co polskie) od środowisk patriotycznych, ale i same środowiska patriotyczne między sobą.

Jedną z takich spraw, które dzielą środowiska patriotyczne, jest sanacja, czyli obóz Piłsudskiego. Jedni (ci z lewicy patriotycznej) uznają Piłsudskiego za zbawcę narodu, drudzy (ci z prawicy narodowej) uznają Piłsudskiego i sanacje za patologie.

Jedną z najważniejszych organizacji środowiska Piłsudskiego była Związek Strzelecki. O jego działalności można się dowiedzieć z wydanej przez IPN pracy „Armia Komendanta. Związek Strzelecki na Lubelszczyźnie w II Rzeczypospolitej” autorstwa Pawła Wrony.

Autor pracy „Armia Komendanta. Związek Strzelecki na Lubelszczyźnie w II Rzeczypospolitej” na stronie Teatru MN wskazał, że Związki Strzeleckie był legalną emanacją (powołanego w 1908 przez Kazimierza Sosnkowskiego w celu przygotowania walki o odzyskanie niepodległości przez Polskę) Związku Walki Czynnej, który powstał w Galicji w 1910 r.

Przed wybuchem I wojny światowej strzelcy organizowali dla młodych polskich patriotów szkolenie wojskowe. Po wybuchu I wojny światowej strzelcy walczyli w szeregach Legionów Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej.

Od 1919 Związek Strzelecki stał się lewicową paramilitarną organizacją sympatyków Piłsudskiego. Dzięki zamachowi majowemu stał się Związek Strzelecki organizacją masową. W 1939 organizacja liczyła pół miliona członków. Organizacja miała rozbudowaną organizacje w terenie i podlegała kontroli wojskowej.

Z pracy „Armia Komendanta. Związek Strzelecki na Lubelszczyźnie w II Rzeczypospolitej” można się dowiedzieć, strzelcy w Lublinie wywodzili się z PPS i działali przed I wojną światową w konspiracji. W czasie wojny weszli w skład POW. Po wojnie zrzeszając działaczy POW i milicji ludowej działali już w niepodległej Polsce jawnie i wydawali własne pismo. W kierownictwie organizacji byli aktywiści lewicowych partii PPS i PSL Wyzwolenie.

Lewicowa tożsamość strzelców była opisywana na łamach prasy nacjonalistycznej („Głosu Lubelskiego”) i dostrzegana przez władze państwowe. Strzelca wspierały za to władze samorządowe. Nie zawsze przekładało się to jednak na wsparcie materialne. W pierwszej połowie lat 20. „Strzelec” spotykał się także z przychylną postawą armii, której nie towarzyszyły jednak realne działania. W szeregach strzelca działały też kobiety mające swój pluton żeński.

Po zamachu majowym do piłsudczykowskiego strzelca chętnie wstępowali młodzi komuniści. Władze sanacyjne wspierały strzelców finansowo. Z czasem strzelcy oddalili się od PPS i PSL W. Organizacja prócz szkolenia wojskowego, organizowała też sanacyjną indoktrynację dzieci. W 1933 przy Związku Strzeleckim utworzono organizację Orląt (dla dzieci od lat 14), która zapewniała szkolenia wojskowe i zawodowe.

Sanacyjne patologie pod rządami sanacji paraliżowały działalność organizacji. Kierownictwo oddawano nie realnym działaczom, ale prominentnym piłsudczykom, którzy nic nie robili. Władze organizacji majątek organizacji powierzyły pod zarząd Żydów, co (jak można było się spodziewać) skończyło się olbrzymimi stratami finansowymi. Do organizacji zapisywali się karierowicze liczący, że dzięki działalności w sanacyjnej organizacji znajdą lepszą pracę, i cwaniacy, chcący uciec przed służbą wojskową. Strzelcy angażowali się w działalność sanacyjnego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

Wsparcie finansowe i organizacyjne miał Związek Strzelecki od administracji, wojska, samorządów i nauczycieli, sanacyjnych organizacji pozarządowych. Strzelcy współpracowali z sanacyjnymi organizacjami.

Organizacja zajmowała się głównie szkoleniem wojskowym swoich członków, uczestnictwem w zawodach sportowych, wychowaniem obywatelskim, działalnością kulturalną i organizacją szkoleń zawodowych.

SPIS TREŚCI pracy „Armia Komendanta. Związek Strzelecki na Lubelszczyźnie w II Rzeczypospolitej”
Wstęp ........................................................................................................................ 9

1. „Siwy strzelca strój...” Historia i tradycja strzelecka jako uwarunkowania
pracy strzeleckiej (1908–1939) ............................................................................... 15
Geneza organizacji młodzieżowych w Europie .................................................... 15
Pierwsze polskie organizacje młodzieżowe .......................................................... 16
Związek Walki Czynnej ........................................................................................ 19
Organizacje strzeleckie przed I wojną światową .................................................. 22
Związki Strzeleckie – próba reewaluacji ........................................................ 22
Polskie Drużyny Strzeleckie ........................................................................... 26
Szkolenie ......................................................................................................... 27
Umundurowanie i ekwipunek ......................................................................... 30
Polityczna apolityczność ................................................................................ 32
Poczucie odrzucenia – zalążek elitaryzmu ..................................................... 34
I Kompania, I Batalion i 1 Pułk. Strzelecki okres Legionów ............................... 36
Strzelcy w czasie I wojny światowej .................................................................... 38
Związek Strzelecki w dwudziestoleciu międzywojennym ................................... 40
Europejski kontekst powstania i funkcjonowania tradycji strzeleckiej ................ 44

2. „Każdy żołnierz obywatelem, każdy obywatel żołnierzem”. Ideologia strzelecka w teorii i praktyce – zarys problematyki ............................................ 49
Ideologia czy etos? ............................................................................................... 49
Kult irredenty ........................................................................................................ 51
Idee republikańskie – obywatele pod bronią ........................................................ 53
Ideologia państwowa ............................................................................................ 61
Apolityczność ....................................................................................................... 63
Idea wodzostwa – Piłsudski jako suweren ........................................................... 64
Nietypowy militaryzm .......................................................................................... 68
Protomedia jako przekaźniki ideologii strzeleckiej .............................................. 71
Działalność propagandowa ................................................................................... 75
Strzelecki system propagandowy ......................................................................... 77

3. „Strzelcy maszerują...” Struktury i organizacja Strzelca na Lubelszczyźnie ... 82
Dualny charakter władz organizacji. Kadry strzeleckie ....................................... 82
Początki działalności ............................................................................................ 87
Władze okręgowe ................................................................................................. 90
Władze obwodowe ............................................................................................... 101
Władze powiatowe ............................................................................................... 110
Oddział akademicki ZS przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim ................... 124
Strzelczynie – Przysposobienie Wojskowe Kobiet, Praca Kobiet ........................ 130
Orlęta Związku Strzeleckiego .............................................................................. 138
Przysposobienie Wojskowe Konne – Krakusi ZS ................................................ 141
Finanse organizacji i działalność gospodarcza ..................................................... 144
Mikrostruktury organizacyjne – oddziały i członkowie ....................................... 152
Liczebność ZS na Lubelszczyźnie ........................................................................ 155

4. Szkolenie żołnierza, wychowanie obywatela. Praca szkoleniowo--wychowawcza w Związku Strzeleckim ................................................................ 165
Kadry instruktorskie ............................................................................................. 165
Kursy i obozy szkoleniowe ................................................................................... 170
Przysposobienie wojskowe ................................................................................... 174
Wychowanie fizyczne i sport ................................................................................ 188
Wychowanie obywatelskie i praca kulturalno-oświatowa .................................... 200
Przysposobienie zawodowe rolnicze .................................................................... 216
Strzelecki system wychowawczy ......................................................................... 223
Efekty strzeleckiej działalności wychowawczej ................................................... 232

5. „Organizacja par excellence społeczna”. Społeczny aspekt działalności Strzelca i jego relacje z władzą państwową oraz jej agendami ........................... 236
Praca strzelecka jako oddziaływanie społeczne – wydarzenia i akcje społeczne .... 236
Towarzystwa przyjaciół Związku Strzeleckiego i koła przyjaciół Strzelca ......... 242
Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia
 Wojskowego ..... 244
Administracja państwowa ..................................................................................... 247
Samorząd .............................................................................................................. 253
Wojsko .................................................................................................................. 256
Nauczyciele i władze oświatowe .......................................................................... 260
Organizacje proobronne i zrzeszające byłych wojskowych ................................. 263
Organizacje wychowania fizycznego, przysposobienia wojskowego i harcerstwo ........................................................................................................... 266
Organizacje młodzieżowe ..................................................................................... 269
Policja Państwowa ................................................................................................ 272
Straż Pożarna ........................................................................................................ 272
Sprawy wyznaniowe ............................................................................................. 273
Mniejszości narodowe .......................................................................................... 278
Związek Strzelecki jako żandarmeria ................................................................... 281

6. „Demokratyczna armia Komendanta”. Związek strzelecki wobec oddziaływań politycznych ...................................................................................... 287
Trudna apolityczność. Sympatie polityczne w szeregach ZS na tle ogólnopolskich przemian ideowo-politycznych ................................................... 287
Strzelcy politycy ................................................................................................... 314
Między służbą a prywatą ...................................................................................... 316
Epilog. Strzelcy po 1939 r. ...................................................................................... 325
Działania obronne w 1939 r. ................................................................................. 325
Od konspiracji do konspiracji ............................................................................... 327
Martyrologia i losy powojenne ............................................................................. 329
Zakończenie ............................................................................................................. 330
Aneksy ...................................................................................................................... 334
Lista oddziałów i pododdziałów ZS na Lubelszczyźnie ........................................... 334
Dane dotyczące wpływów politycznych poszczególnych ugrupowań w ZS w 1927 r. .................................................................................................................... 385
Wykaz skrótów ........................................................................................................ 386
Wykaz tabel ............................................................................................................. 389
Bibliografia .............................................................................................................. 390
Indeks osobowy ....................................................................................................... 414

Jan Bodakowski