Czerwiec 1941 - mało znane fakty o klęsce Brześcia i rzeczywistych jej przyczynach.

   W oficjalnej historiografii  radzieckiej/rosyjskiej kładziono akcent na heroiczną  obronę twierdzy brzeskiej ...

..  dla przykrycia  klęski na tym głównym kierunku strategicznym; Brześć- Smoleńsk - Moskwa , który w czerwcu 1941 roku broniony był  przez  4  Armię;  

Dopiero  w roku 1988 na łamach periodyku Wojenno Istoricieskij Żurnał  późniejszy  generał pułkownik  Sandałow  w tym czasie  szef sztabu  4 Armii mógł  i chciał podzielić  się informacjami  do tej  pory nie znanymi;  wiele  faktów podanych niżej  Czytelnik polski pozna  po raz  pierwszy.

http://militera.lib.ru/memo/russian/sandalov1/05.html

....  21 czerwca 4 Armia  nie szykowała się do obrony ani nie oczekiwała  ataku Niemców..

19 czerwca  odbyło się co prawda  w Brześciu  rozszerzone  plenum okręgowego  komitetu partii, na którym tow. Tupicyn podkreślił, że sytuacja  międzynarodowa jest napięta i wzrasta zagrożenie  wojną; na pytanie czy w  związku z  tym można odprawić  rodziny na wschód  odpowiedział , że nie należy tego robić aby  nie powodować niepotrzebnego pogorszenia nastrojów wśród  ludności.

( Mój komentarz: był to zapewne etap politycznego przygotowania  do ofensywy; od wiosny 1941 zmienił się ton propagandy  politycznej w RKKA  i  mówiono,  że działania  wojenne mogą się zacząć w dowolnej chwili  i trzeba być na to gotowym.. tylko , że  to Armia Czerwona miała uderzyć pierwsza.)

  Jak pisze Sandałow  - wywiad  sowiecki  dobrze  rozpoznał zgromadzone po drugiej stronie  siły Wermachtu, które  oceniał  na 45-47 dywizji ( w rzeczywistości  było ich 51); zauważono też,   że Wermacht zajmuje pozycje wyjściowe do ataku.... pomimo tej wiedzy, zebranych danych wywiadowczych  Narodowy Komisarz Obrony  nie rozkazał,  aby wojska postawić  w gotowość, ponieważ....mogło by to sprowokować wojnę..

( Mój komentarz: w rzeczywistości  Stalin , który  nie wierzył  - z sobie tylko  znanych  powodów-  w możliwość  ataku Niemiec zakazał  wyraźnych widocznych ruchów  wojsk przy granicy , aby.... nie wykryto  jego przygotowań do ataku; dlatego propagandowo  wymyślono hasło:" nie poddawać się prowokacjom".)

 Dopiero  o 2  w nocy, wobec napływajacych  zewsząd informacji  o ruchach  oddziałów niemieckich  wydano rozkazy:

 42  Dywizja  Piechoty stacjonująca  w twierdzy brzeskiej  miała ją opuścić i zająć  pozycje polowe... nie zdążyła  nawet rozpocząć  wymarszu.

 W rejonie Brześcia były  spore siły , które mogły  zadać Niemcom  potężne straty; np.

Stacjonujący w Pińsku 455 pułk artylerii korpuśnej(dowodzony przez majora K.I. Korolewa) został w czerwcu 1941 r. skierowany na rutynowe strzelania na poligonie okręgowym na południe od Brześcia.

447 pułk artylerii korpuśnej (dowódca - płk A.A. Mavrin) stacjonował w koszarach  w Brześciu:

 24 działa 152 mm, 12  dział  122m.

   Do 21 czerwca 1941 r. odbywały się ćwiczenia dowódczo-sztabowe

"Ofensywa korpusu piechoty z pokonaniem przeszkody rzecznej",

po których sztab skoncentrował się na polowym stanowisku dowodzenia pod Żabinką.

Dowódca korpusu i szef sztabu wyruszyli wieczorem do Brześcia.

tylko  459 i 479 pułki lekkiej  artylerii były rozmieszczone  dalej od granicy i nie poniosły 22 czerwca  istotnych strat.

**

Gdyby  Armia Czerwona  szykowała się do obrony - mogła zatrzymać  Wermacht na linii Bugu pod Brześciem  i przeciągnąć  walki  obronne przynajmniej na kilka dni i nie byłoby  klęski  na tym  głównym kierunku uderzenia.

Na tym głównym  kierunek potencjalnego uderzenia   Niemców - dalej  wiodącym na Moskwę - rozmieszczone były słabe Dywizje Pancerne  wyposażone  w czołgi T-26 i BT.

a  była tak dlatego, że  najsilniejsze  dywizje Stalin  koncentrował  na występie  białostockim , z którego  miało iść  główne uderzenia  na Zachód - tam było co najmniej 260 czołgów  T-34 i 110  czołgów KW !!

 aż nadto, by  22 czerwca zmieść  za Bug  czołówki  Wermachtu;

dla porównania - 18 Dywizja Pancerna Wermachtu  atakująca na tym kierunku miała 218 czołgów,   ale  tylko 36 Panzer IV

i  114 Panzer III , które nie miały szans w starciu  z T-34  nie mówiąc już o KW.; podobną siłą dysponowała atakująca obok niej 17 Dywizja Pancerna Wermachtu.

O 12.30 dotarliśmy do Piliszcz. W tym momencie, tuż przed naszymi oczami, główne siły obu pułków czołgów 30 Dywizji Pancernej zawróciły i zaatakowały. Nieprzyjaciel nie wytrzymał naporu i ponownie cofnął się do Widomli. Były to jednostki 17. i 18. dywizji pancernych 47. niemieckiego korpusu zmotoryzowanego.

- Gdybyśmy tylko mieli w każdym pułku tuzin nowych czołgów z działami  76 mm! - marzyli  czołgiści. - zrobilibyśmy Niemcom piekło! A jak możemy zadać im poważną klęskę z naszymi działami 45mm ? Tylko ich nastraszyliśmy;  choć tyle...

  Propaganda sowiecka a potem rosyjska dla przykrycia  faktu straszliwej klęski    Frontu Zachodniego  rozdmuchała   epizod  obrony  twierdzy  brzeskiej, który  to był bez znaczenia  dla  dalszego  przebiegu  kampanii; twierdza z nie tyle jej  obrońcami, co żołnierzami , którzy nie zdążyli  jej opuścić  , broniła się  jeszcze  wiele dni,  ale militarnego znaczenia  to nie miało.

 Twierdza  brzeska  tak naprawdę stała się  pułapką w której zginęło bardzo wielu  żołnierzy i w której  utracono znaczne ilości uzbrojenia i zapasów; a  część obrońców  walczyła tak zaciekle ... gdyż  byli to żołnierze  NKWD - oddziału konwojowego; wielu  z nich zapewne uczestniczyło też w rozprawie  polskich  jeńców  1939 roku , czy  konwojowaniu aresztowanych Polaków. Enkawudziści  zdawali sobie  sprawę  jaki los ich czeka - to tak  jakby potem  czerwonoarmiści otoczyli oddział SS  ....

 z relacji uczestników  walk o twierdzę  brzeską  22 czerwca  1941 roku:

Łączność telefoniczna między twierdzą a miastem została przerwana... Niektórym dowódcom udało się jeszcze dotrzeć do swoich jednostek w twierdzy, ale nie udało im się ich wyprowadzić i sami pozostali w twierdzy. W rezultacie żołnierze 6 i 42 dywizji oraz innych jednostek pozostali w twierdzy jako jej garnizon, nie dlatego, że otrzymał zadanie obrony twierdzy, ale dlatego, że nie można było jej opuścić.

Zasadnicza część artylerii garnizonu twierdzy znajdowała się w otwartych parkach artyleryjskich, dlatego też większość dział została zniszczona.Prawie wszystkie konie pułku artylerii 6. dywizji oraz oddziałów artylerii i moździerzy 6. i 42. dywizji znajdowały się na dziedzińcu twierdzy, w stajniach i zostały w większości zabite. Pojazdy batalionów obu dywizji oraz innych jednostek zostały zaparkowane w odkrytych basenach samochodowych i spłonęły podczas niemieckiego nalotu..."

  **

 Przygotowania  Stalina do ofensywy pomogły Wermachtowi osiągnąć  sukces na tym kierunku także w zakresie  infrastruktury drogowej:

W czerwcu 1941 roku kończono  remonty głównych dróg biegnących w tym rejonie  na Zachód  i główne drogi gruntowe. Większość mostów została  wyremontowana ;  w pasie 4 Armii nie  wykonano jednak tzw. dróg rokadowych czyli   biegnących w głębi  rejonu równolegle do granicy - które przydatne  byłyby w przypadku  działań obronnych.

 Mój komentarz: Stalina  interesowało tylko  zapewnienie  dróg dla transportu wojsk i zaopatrzenia  na pozycje wyjściowe  do ofensywy.

Gdyby ZSRR  szykował się  do obrony mógł pozostawić  drogi na terenach  zabranych Polsce  - tak jak je zastał;  utrudniło by to znacznie ruch kolumn pancernych i  ciężarówek ;  remont  dróg bardzo  ułatwił  Wermachtowi Blitzkrieg.

**

Sandałow:

Na kilka dni przed wojną, na polecenie generała Popowa, jeszcze raz zwróciłem się do  dowódcy armii o  wyprowadzenie 42 Dywizji Strzeleckiej z twierdzy, ale to go tylko rozdrażniło.

(..)  Przed kilkoma dniami komisarz pułku Pimenow, szef wydziału propagandy politycznej 6. dywizji piechoty, wysłał pismo do Okręgowej Rady Wojskowej z prośbą o zezwolenie na zajęcie przez dywizję pozycji obronnych, a także na wyjazd rodzin  kadry dowódczej z Brześcia na wschód. I co się stało? Pimenow został nazwany   panikarzem.

**

21 czerwca o godz. 20.00 wraz z Komendantem i jego rodziną poszliśmy na operetkę "Baron cygański". Jednak  ogarniający nas niepokój nie pozwolił nam w pełni cieszyć się wspaniałą muzyką tej popularnej operetki. Szczególnie zdenerwowany był dowódca armii. Rozwój akcji "Barona cygańskiego" w ogóle go nie interesował. Co jakiś czas odwracał się do mnie i pytał szeptem:

- "Pójdziemy do kwatery głównej?

Nie dotrwaliśmy  do końca  operetki. Około godziny 23.00 zadzwonił do nas szef sztabu  Okręgu. Nie otrzymaliśmy jednak żadnych specjalnych instrukcji. Dowódca ograniczył się do wezwania odpowiedzialnych oficerów z dowództwa armii do sztabu.
**

Na pięć do dziesięciu minut przed rozpoczęciem ostrzału artyleryjskiego, wojska niemieckie zajęły przeprawy przez Bug. W strefie działania 4 Armii było sześć takich przepraw: dwa mosty kolejowe (w Brześciu i Siemieniu) i cztery mosty drogowe i szosowe (na zachód od Motykały, koło Kodenia,  Domaczewa i Włodawy). Most kolejowy pod Brześciem został zdobyty przez spadochroniarza z pociągu pancernego.

Mój komentarz: te krytyczne dla możliwości szybkiego przerzucania  oddziałów  Wermachtu   przez Bug obiekty drogowe   nie były osłaniane przez  artylerie;  artyleria  nie  była rozstawiona; nie wyznaczono  sektorów  ostrzału etc.  (tylko jeden  most był  zaminowany.) - a dlatego , że Stalin był pewien że Niemcy nie zaatakują  - obawiał się  tylko by Niemcy nie wykryli jego przygotowań do ofensywy.  Sowieci  dysponowali w tym rejonie potężną artylerią,   a gdyby szykowali się do obrony to wiele  baterii  dział, haubic i  potężnych moździerzy  120 mm mogło być okopanych i przygotowanych  do niezwłocznego otwarcia  ognia ; wtedy  próby przeprawy przyniosłyby  Niemcom znaczne  straty.

***

Na południe od obozu 22 Dywizji Pancernej na poligonie artyleryjskim w Brześciu nocowały oddziały 28 Korpusu Piechoty, przygotowując się do  ćwiczeń w dniu 22 czerwca 1941 roku ; rozmieszczono tam również 202 Pułk Haubic 6 Dywizji Piechoty oraz 455 Pułk Artylerii Korpuśnej, które zakończyły zaplanowane ćwiczenia strzeleckie. Według dowódców sztabu wojska, którzy byli z nimi, gdy Niemcy rozpoczęli strzelanie na poligonie, prawie wszyscy uznali, że nastąpiło jakieś zamieszanie związane z rozpoczęciem ćwiczeń. Próbowano nawet użyć rakiet i sygnałów dźwiękowych, aby powstrzymać ostrzał artyleryjski.!!!Ale kiedy zobaczono,  że sygnały te nie zostały przez nikogo odebrane i że ostrzał poligonu  nie został przerwany, a wręcz przeciwnie, nasilał się - dotarło do nich że to wojna.

Mój komentarz: podobnie  działo się w wielu  innych miejscach;   np. pewien pododdział piechoty 22 czerwca jeszcze  w południe 

maszerował dosłownie z pieśnią  na ustach  i wtórem orkiestry i nawet gdy w oddali  słyszeli wybuchy  myśleli że to .. ćwiczenia.

tak Stalin  przygotował  armię ; że dla niej  atak Niemców stał się kompletnym zaskoczeniem.

***

Sandałow  pisze:

  Na kierunku brzeskim skoncentrowano  największe zgrupowanie wojsk niemieckich skoncentrowana była. Wróg miał tam ogromną przewagę liczebną.

Ale nie zauważa- zresztą  cenzura i tak by tego nie przepuściła, że ta ogromna przewaga wynikała z tego że najsilniejsze  oddziały Armii Czerwonej  były skoncentrowane  nie na odcinkach potencjalnego zagrożenia , nie na głównych kierunkach strategicznych obrony  ... ale  na kierunkach strategicznych ofensywy:

- na występie  białostockim - kierunek  Warszawa

i na występie  lwowskim - kierunek  Kraków 

Gdyby  siły z rejonu Białegostoku ( czego tam bronić ?  . tkalni ??  )

przesunąć   w rejon Brześć -  Baranowicze sił byłoby   aż  nadto dla obrony; przy uwzględnieniu  korzystnej dla obrońców geografii:\

  rzeka  Bug  , sforsowanie której przy silnej obronie  przyniosło by Niemcom ogromne straty.
**

Niestety nawet składy wojskowe w Brześciu zostały pozostawione wrogowi  w stanie nienaruszonym" - powiedział dowódca.

Komentarz:Gdyby ZSRR  szykował się  do obrony to w Brześciu nie byłoby  dużych zapasów.

***

Kwatera główna 10 Armii znajdowała się w lasach na zachód od Białegostoku. Nie było łączności z dowództwem frontu. Tamtejsze lotnictwo, podobnie jak nasze, straciło większość swoich samolotów w pierwszych godzinach wojny.

Komentarz:  Gdyby Armia Czerwona szykowała się do obrony  to nie było by takiej koncentracji  samolotów na lotniskach blisko granicy; ma to sens  gdy  zamierza się uderzyć  pierwszym.

Nie było planu obrony

- nie było też przygotowań do obrony

Gdyby taki plan opracowano  , przy uwzględnieniu  znakomitych do obrony warunków geograficznych  walki  w rejonie Brzeskim byłyby bardzo zacięte i Niemcy ponieśli by ogromne straty.

- Przy analizie  kampanii  stosuję  wypracowaną przez  siebie metodę: oprócz czytania materiałów źródłowych  dokładnie  sprawdzam jak wyglądał rejon walk: na mapach topograficznych, na zdjęciach - korzystam np, z map google i funkcji: zdjęcia.

Nie znajdziemy siłą rzeczy tego w  książkach nawet najbardziej znanych autorów książek o tamtych wydarzeniach  jak np.  Aleksiej  Isajew, którzy z reguły zasypują  Czytelnika litanią  nazw  oddziałów , następnie  opisem przeróżnych  przemarszów, nazwami miejscowości o które toczą  się  walki, czasem tylko wspomagając się   mapką; dopiero wniknięcie w  dokładny obraz  terenu  walk  pozwala  na ocenę  faktycznych  realiów  danej kampanii  w danym rejonie.

 

Popatrzmy jeszcze raz  na okolice Brześcia  po stronie sowieckiej:

Gdyby szykowano Plan Obrony - ogólnie  narzuca  się on sam:

1. bitwa graniczna w oparciu o linię  Bugu i Twierdzę  Brzeską 

 2. linia obrony - główna - między Puszczą Białowieską  a Błotami Pińskimi

Jak  znakomity był to teren dla przygotowania skutecznej obrony widać na mapach topograficznych:

są tu liczne  tereny  podmokłe, mokradła - prostopadle do potencjalnego  kierunku ruchu  wojsk Wermachtu płynie rzeka Świsłocz, której brzegi są podmokłe; tak naprawdę  do  skutecznej obrony  tego odcinka wystarczyłyby oddziały piechoty ( okopane) +  artyleria;  niewielka liczba czołgów  T-34 i KW  mógł  by działać jako ruchoma  artyleria p-panc do  likwidowania próba przedarcia  się czołgów  niemieckich a te musiałyby atakować tylko wąskimi   pasami - w zasadzie w tym rejonie tylko jadąc po drogach.

Kodeń

To znakomity przykład  jak same warunki terenowe mogły powstrzymać ruch kolumn pancernych Wermachtu:

czołówki 3 Dywizji Pancernej  Wermachtu bez trudu  zdobyły most na Bugu  koło  Kodenia, ale tu zaczęły  się schody...

Grupa bojowa pułkownika Ausdorfa w tym 394 pułk zmotoryzowany ,która próbowała atakować wzniesienia ugrzęzła w błocie,( miejsce to było zaznaczone na niemieckich mapach jako błotniste)\

Model nie miał wyboru: pojazdy pancerne nie miały możliwości poruszania się w terenie przewidzianym w planie i musiał kierować Dywizje najpierw do Brześcia, drogą wzdłuż rzeki Bug; dopiero tam po minięciu nawet piechota miała kłopoty aby przejść ten teren. Niemcy nie komentowali w dziennikach dlaczego pierwotnie wybrano kierunek ataku ..przez błota nie wzdłuż utwardzonej drogi.

Po naradzie gen. Model i Scheppenberg zdecydowali by odstąpić od pierwotnego planu zdobycia wzniesień, do godz. 16 wyciągnąć czołgi, które ugrzęzły w błocie i skierować dywizję na północ w wzdłuż szosy na Brześć.

szerzej  opisałem to w notce:

https://www.salon24.pl/u/istorias/1148434,kleska-brzescia-41-wskutek-planow-stalina-otwarla-wermachtowi-droge-na-moskwe

Literatura  dodatkowa:

https://thelib.ru/books/ruslan_irinarhov/1941_propuschennyy_udar_pochemu_krasnuyu_armiyu_zastali_vrasploh-read-2.html

http://www.rkka.ru/handbook/disl/z4.htm