FORUM OD-NOWA: Skandynawski "eksperyment wolnych gmin"

Wybrane gminy i województwa zostały zwolnione z przestrzegania określonych reguł prawa państwowego (głównie w dziedzinie edukacji i ochrony zdrowia), aby zachęcić do oddolnego ich rozwoju. Dotyczyło to szczególnie zmiany zasad organizacji struktur wewnętrznych (redukcja instytucji,  liczby komisji i rad) oraz zwiększenia współpracy międzysamorządowej.

Do udziału w programie wspólnoty były zapraszane. W niektórych krajach starano się o ich reprezentatywność, ale generalnie wybierano do eksperymentu jednostki aktywne i większe, często miejskie. Mniejsze gminy miały bowiem problemy z niedostatkiem administracji do wdrożenia projektu.

Pilotażem zajmowało się wydelegowane przez rząd ciało. Mimo że nie ustrzegło się od problemów wdrożeniowych (gdzieniegdzie brakowało solidnej ewaluacji projektu i formalnego monitoringu), znaczenie FCE stało się nie do przecenienia: eksperyment w krajach skandynawskich pomógł ustalić nową lokalną politykę fiskalną i doprowadził do zmian w prawie, które dały samorządom większą autonomię, umożliwiły kształtowanie lub reorganizację kształtu własnych instytucji oraz bardziej elastyczne odpowiadanie na potrzeby społeczności lokalnej.

Przykład Szwecji

Pilotaż uruchomiło Ministerstwo Administracji Publicznej jako część szerokiego programu reformy sektora publicznego, zmierzającego do jego modernizacji i przebudowy. Założeniem programu było to, że nie pociągnie za sobą dodatkowych kosztów z budżetu (choć samorządy szwedzkie i tak miały już wcześniej relatywnie dużą samodzielność fiskalną, gdyż funkcjonował tam lokalny PIT). W wyniku FCE nastąpiło przesunięcie środków państwowych z celowych na ogólne, dzięki czemu wspólnoty zyskały więcej swobody w gospodarowaniu nimi. Jednak podnoszenie podatków lokalnych przez samorządy stało się możliwe dopiero w ostatnim etapie eksperymentu.

Dwa kluczowe elementy FCE stanowi nowe prawo, dające wybranym gminom prawo do zaimplementowania bardziej elastycznych struktur zarządzania oraz możliwość zwolnienia z konieczności przestrzegania niektórych ogólnie obowiązujących regulacji prawnych.

Samorządy, biorące udział w pilotażu, musiały zagwarantować równy dostęp do usług publicznych oraz wykazać posiadanie zaplecza politycznego i organizacyjnego do realizacji projektu. Celem FCE było zwiększenie swobody w organizacji struktur zgodnie z lokalnymi potrzebami – i prawie wszystkie gminy swoje struktury zmieniły (dotyczyło to przede wszystkim sfery edukacji, rynku pracy, ochrony zdrowia i opieki społecznej).

Główne problemy, na jakie napotkała realizacja programu, przysparzał fakt, że rząd w niektórych wypadkach znacznie ograniczał możliwe swobody samorządów. Poza tym, niektóre gminy za późno zgłosiły się do projektu, nie prowadzono wystarczającej ewaluacji postępów działań, a wspólnoty nie zawsze były reprezentatywne.

Większe gminy okazały się bardziej zorientowane na zmiany, ale na plus eksperymentu należy zaliczyć, że wszystkie samorządy czerpały korzyści z usprawnień, zaproponowanych przez wybrane podmioty. Większość postulatów regulacyjnych dotyczyła edukacji i użytkowania gruntów, a bezpośrednim efektem FCE było wprowadzenie w 1991 roku Local Government Act (ustawy o samorządzie lokalnym).

Główny sukces projektu to zwiększenie elastyczności struktur wewnętrznych wspólnot oraz stymulowanie wzrostu współpracy między samorządami. Specjalne przepisy dotyczące swobody organizacyjnej stały się katalizatorem zmian w całym sektorze publicznym. Co znamienne, opór niektórych władz centralnych przed wprowadzaniem FCE był bardzo duży.

Agata Dąmbska dla Forum Od-nowa