Biblijny opis żydowskiej wojny domowej-genialny historycznie

¹ W siódmym miesiącu przybył Izmael, syn Netaniasza, syna Eliszamy, z królewskiego rodu, wraz z dziesięciu ludźmi do Godoliasza, syna Achikama, do Mispa. ² Podczas gdy tam ucztowali wspólnie <w Mispa>, powstał Izmael, syn Netaniasza, oraz dziesięciu ludzi, których miał z sobą, i zamordowali mieczem Godoliasza, syna Achikama, syna Szafana. Zabił więc tego, którego król babiloński ustanowił zarządcą kraju. ³ Nadto zabił Izmael wszystkich mieszkańców Judy, którzy mu towarzyszyli w Mispa, Chaldejczyków, którzy tam przebywali, oraz żołnierzy. (Jer 41, 1-3)

 

Ponieważ trudno przypuścić, by jedynym motywem morderstwa było polecenie Baalisa (lub obiecana zapłata), wydaje się, że część skraj­nych nacjonalistów judzkich, w każ­dym zaś razie członek rodziny kró­lewskiej, uważała Godoliasza i jego zwolenników za zdrajców. Zabójstwa w czasie uczty praktykowano dość często w starożytności semickiej (por. np. 2 Sm 13, 27-29; 1 Mch 16, 16). Isz­mael połączył je z ogólną rzezią oto­czenia Godoliasza, nie oszczędzając naturalnie obecnych na dworze gu­bernatora Babilończyków.

 

⁴ Następnego dnia po zamordowani Godoliasza, gdy nikt jeszcze o tym nie wiedział, ⁵ przyszli ludzie z Sychem, z Szilo i Samarii w liczbie osiemdziesięciu z ogolonymi brodami, rozdartymi szatami i pokryci nacięciami. Nieśli oni z sobą ofiary z pokarmów i kadzidło, by je złożyć w domu Pańskim. ⁶ Izmael, syn Netaniasza, wyszedł im naprzeciw z Mispa, podczas gdy oni postępowali naprzód płacząc. Gdy ich spotkał, rzekł do nich: "Chodźcie do Godoliasza, syna Achikama!" ⁷ Gdy zaś weszli do miasta, Izmael, syn Netaniasza, i ludzie, którzy z nim byli, zabili ich i wrzucili do cysterny. (Jer 41, 1-3)

 

Skrytobójczy mord w Mispa rozpętał wojnę domową wśród resztek Judejczyków. Pierwszą jej ofiarą pa­dła grupa spokojnych pielgrzymów, spiesząca opłakiwać zburzoną świątynię jerozolimską lub odprawić na jej woli Święto Namiotów; niesione potwierdzają drugie przypuszczenie. Od czasu reformy Jozjasza przybywali do Jerozolimy bardzo licznie mieszkańcy byłego królestwa północnego. Bez względu na cel ich pielgrzymek obcięcie brody, rozdarcie szat i nacięcia wskazują na głęboką por. np. Hb 2, 12. Jednocześnie godne uwagi jest ich pojęcie o świętości domu Jahwe w Jerozolimie, która trwa mimo zburzenia zabudowań i ołtarzy.

 

⁸ Dziesięciu ludzi spośród tychże powiedziało jednak do Izmaela: "Nie zabijajcie nas, bo mamy w polu ukryte zapasy: pszenicę, jęczmień, oliwę i miód". Wstrzymał się więc, nie zabijając ich wraz z [ich] towarzyszami. ⁹ Cysterna zaś, do której wrzucił Izmael zwłoki zabitych ludzi, była tą wielką cysterną, jaką zbudował Asa przeciw Baszy, królowi izraelskiemu. Tę to [cysternę] Izmael, syn Netaniasza, napełnił pomordowanymi. ¹⁰ Następnie uprowadził Izmael resztę ludu, który był w Mispa, oraz córki królewskie, które Nebuzaradan, dowódca gwardii, powierzył Godoliaszowi, synowi Achikama. Izmael, syn Nataniasza, zabrał ich z sobą i wyruszył, by przejść do Ammonitów. (Jer 41, 8-10)

 

Pragnąc  utrzymać, przynajmniej na razie swój haniebny czyn w tajemnicy Iszmael napada na nich i mor­duje bezwzględnie. Prawdopodobnie oddział judzki, pierwotnie przynależ­ny do regularnej armii, stał się bandą zwykłych zabijaków, działających bezmyślnie i bez planu. Motywy ra­bunkowe mogły także odgrywać pew­ną rolę. na co wskazuje m. in. chwilo­we oszczędzenie dziesięciu pielgrzy­mów posiadających ukryte zapasy żyw­ności. By nie pozostawiać świadków rzezi, polecił Iszmael zabrać przymu­sowo wszystkich pozostałych przy ży­ciu mieszkańców Mispa, m. in. także Jeremiasza i Barucha. Ciała pomordo­wanych ukryto w cysternie zbudowa­nej jeszcze w okresie wojen izraelsko-judzkich przez władcę państwa judzkiego.

 

¹¹ Gdy usłyszał Jochanan, syn Kareacha, i inni dowódcy wojskowi, którzy z nim byli, o wszystkich zbrodniach, jakie popełnił Izmael, syn Netaniasza, ¹² zebrali wszystkich ludzi i poszli walczyć z Izmaelem, synem Netaniasza. Spotkali go u wielkiego stawu w Gibeonie. ¹³ Wszystkich ludzi, którzy byli z Izmaelem ogarnęła radość, gdy ujrzeli Jochanana, syna Kareacha, wraz z innymi towarzyszącymi mu przywódcami. ¹⁴ Odwrócił się więc cały lud, który uprowadził Izmael z Mispa, i przeszedł znów do Jochanana, syna Kareacha. ¹⁵ Izmael zaś, syn Netaniasza, zbiegł wraz z ośmiu ludźmi przed Jochananem i odszedł do Ammonitów.  (Jer 41, 11-15)

 

Znaczna część oficerów i wojsko­wych zwolenników Godoliasza prze­bywała podówczas poza Mispa, odda­jąc się spokojnej pracy, zgodnie z po­leceniem gubernatora. W następstwie morderczych poczynań Iszmaela Jo­chanan puścił się w pościg za spiesz­nie uchodzącym do Ammonitów sprawcą zabójstwa i dopadł go w Gabaon (Gibeon) nad stawem. (por. 2 Sm 2, 13).

Jeżeli ta identyfikacja jest ścisła, należy się dziwić, dlaczego Iszmael udał się w tamtym kierunku, zamiast pójść prostą drogą ku płd.-wsch. do granic Ammonitów. Może chodziło o uzupełnienie zapasów (wody?) na dro­gę, może o inne, dziś bliżej nie znane okoliczności tamtych burzliwych cza­sów. Wynik walki nie mógł budzić wątpliwości, tym bardziej że przymu­sowo deportowani przeszli natych­miast na stronę Jochanana. Morderca zdołał jednak zbiec wraz z kilku ludź­mi do Ammonitów (dwóch stracił w potyczce). O dalszych jego losach Baruch milczy; nie jest jednak wykluczone, że Babilończycy zażądali od uległego sobie Baalisa ekstradycji Iszmaela lub zabicia go jako niebez­piecznego bandyty.

 

¹⁶ Jochanan, syn Kareacha, i inni towarzyszący mu dowódcy wojskowi zabrali więc resztę ludu, który uprowadził Izmael, syn Netaniasza, z Mispa po zabiciu Godoliasza, syna Achikama, mężczyzn, kobiety, dzieci jak i dworzan, których uprowadził z Gibeonu. ¹⁷ Wyruszyli w drogę i zatrzymali się w Gerut Kimham, w pobliżu Betlejem, by udać się w dalszą drogę do Egiptu, ¹⁸ dalej od Chaldejczyków. Bali się ich bowiem, gdyż Izmael, syn Netaniasza, zamordował Godoliasza, syna Achikama, którego król babiloński ustanowił zarządcą kraju. (Jer 41, 16-18)

Sytuacja Jochanana i skupionych przy nim niedobitków była dość trud­na. Babilończycy, chwilowo nieobec­ni, mogli nadejść w każdej chwili i nie wdając się w dociekania co do spraw­cy rozpocząć rzeź, a co najmniej prze­prowadzić nową deportację za zabicie gubernatora. Postanowiono więc udać się w każdym razie na południe, skąd można było uciekać dalej, do Egiptu. W bezpieczniejszym kraju, w pobliżu Betlejem, rozłożono prowizoryczny obóz i rozpoczęto przygotowania do dalszej drogi. Nieco dalej na płd. bie­gła granica judzko-edomicka; przed jej przekroczeniem należało podjąć ważną decyzję. Niedobitki judzkie przyjęły decyzję o ucieczce do Egiptu z wielką ulgą wobec niepewnej sytua­cji w kraju i smutnych doświadczeń ostatnich tygodni. Kraj ten był zre­sztą od wieków miejscem ucieczki wszystkich ściganych i prześladowa­nych. Zapewne w czasie ostatniej wojny z Babilończykami wielu miesz­kańców płd. Judei znalazło tam schro­nienie, czekając na pomyślniejsze cza­sy.

 

¹ Wszyscy dowódcy wojskowi wraz z Jochananem, synem Kareacha, i Jezaniaszem, synem Hoszajasza, oraz cały lud od małego do wielkiego przyszli ² i powiedzieli do proroka Jeremiasza: "Niech nasza prośba znajdzie posłuch u ciebie! Módl się za nami do twojego Pana Boga, za całą tę resztę - bo pozostało nas niewielu z wielkiej liczby, jak to nas sam widzisz - ³ aby twój Pan Bóg wskazał nam drogę, którą mamy pójść, i co mamy czynić". ⁴ Prorok Jeremiasz odpowiedział im: "Dobrze! Będę się modlił do waszego Pana Boga, zgodnie z waszym życzeniem. Każde słowo, jakie mi Pan powie o was, oznajmię wam, nie tając przed wami niczego". ⁵ Oni zaś rzekli do Jeremiasza: "Bóg nam świadkiem wiernym i prawdomównym, że postąpimy we wszystkim według tego, co Pan, twój Bóg, objawi dla nas. ⁶ Czy będzie to dobre, czy złe, usłuchamy głosu naszego Pana Boga, do którego cię posyłamy, aby się nam dobrze powodziło, gdyż posłuchaliśmy głosu Pana, Boga naszego".
⁷ Po upływie dziesięciu dni Pan skierował do Jeremiasza słowo. (Jer 42, 1-7)

 

Zgodnie z najlepszymi trady­cjami izraelskimi przywódcy ucieka­jącej grupy przed wyruszeniem w drogę zapytują Jahwe o Jego wolę co do dalszej drogi. Równocześnie nale­gają na Jeremiasza, jak jeszcze nie­dawno nieszczęśliwy król Sedecjasz, by się wstawił za nimi u Boga Izrae­la. Od chwili zdobycia miasta Jere­miasz nie przejawia widocznej działalności prorockiej, uważając może swoją bolesną misję za wypełnioną. Jahwe nie przekazuje mu swoich po­leceń; nawet na wyraźną prośbę od­powiada dopiero po dziesięciu dniach.

Wers 5 - Bóg świadczy o człowieku nie słowem, lecz losem, jaki mu stosownie do zasługi jego wyznacza. Wzywając zatem Boga jako prawdziwego świadka ich postępowania, przyjmują z góry wszelkie skutki swego nieposłuszeństwa. Hitzig,(Cylkow)

Przywódcy wojskowi nie zdradzają postawy specjal­nie religijnej. Chociaż więc zapytują Proroka, co należy czynić, mają już gotowy plan ucieczki do Egiptu. Za­pewne chodziło im jedynie o potwier­dzenie przez autorytatywną wyrocz­nię Bożą swoich planów opartych na czysto ludzkich kalkulacjach (por. 43, 2); może też część prowadzonego ludu wahała się opuścić rodzinny kraj. Je­remiasz znał dobrze ten typ ludzi, występując przeciw nim często w ostatnich latach monarchii. Mimo to nie odmawia prorockiej posługi, przyrzekając modlitwę (w. 4). Musiał jed­nak w jakiś sposób wyrazić wątpli­wość co do celowości pytania Jahwe o radę, skoro wszyscy przysięgają, że postąpią według jego rady bez wzglę­du na jej treść. Dwukrotne określe­nie Jahwe jako „Boga Jeremiasza” („twojego”) stwierdza specjalnie ścisły kontakt Proroka ze swym Mocodawcą, podobnie jak w Rz 1, 8. W odpowie­dzi mówi Jeremiasz o „waszym” Bo­gu, podkreślając, iż jest On władcą pytających Izraelitów, którzy są Mu winni posłuszeństwo (por. przyjęcie tej sugestii w 42, 6: „nasz Bóg”). Trud­no uważać przysięgę ludu za czystą formalność, mającą jedynie na celu spowodować wypełnienie prośby przez Jeremiasza. Rudolph podejrzewa, że w dość długim w tej sytuacji, dzie­sięciodniowym okresie czekania na słowo Jahwe nastąpiła radykalna zmia­na położenia uciekinierów. Ewentualne wieści o pojawieniu się lub nieprzychyl­nej postawie Babilończyków spowo­dowały wzmożoną agitację za uciecz­ką do Egiptu; uległa jej większa część zgromadzonego ludu. Sprzeciwiał się jej natomiast Baruch, jak widać z podniesionego przeciw niemu zarzutu w 43, 3.

Okres dziesięciodniowego „milczenia rzuca cenne światło na działalność prorocką Jeremiasza. Wynika stąd, że osobiste zdanie Proroka, wyrobio­ne już z pewnością w chwili posta­wienia pytania, nie ma nic wspólnego z wolą Jahwe komunikowaną za po­mocą oświecenia prorockiego. Jere­miasz odróżniał więc dobrze swoje własne mniemanie od przekazywane­go przez Jahwe posłannictwa proroc­kiego. Nawet wobec wzrastającego zapewne niezadowolenia na skutek braku Jego odpowiedzi czeka Prorok cierpliwie na słowo Boże przez dzie­sięć dni. Przypuszczenie dawniejszych egzegetów, że Jeremiasz pragnął od­czekać, aż się naród uspokoi, a jego decyzja dojrzeje (np. Hitzig, Reuss), nie docenia nadprzyrodzonego charakteru rzeczywistych oświeceń Jah­we. Choć i Cylkow przyznaje, że mogli się uspokoić jak zobaczyli, że po 10 dniach nikt ich nie ściga.

 

⁸ Zwołał więc [Jeremiasz] Jochanana, syna Kareacha, wszystkich dowódców wojskowych, którzy mu towarzyszyli, oraz cały lud, od małego do wielkiego ⁹ i powiedział do nich: "To mówi Pan, Bóg Izraela, do którego mnie posłaliście, by przedstawił Mu waszą prośbę ¹⁰ Jeżeli będziecie nadal mieszkać w tym kraju, wzmocnię was, a nie zniszczę, zasadzę was, a nie wyrwę; ogarnął Mnie bowiem żal nad nieszczęściem, jakie wam uczyniłem. ¹¹ Nie obawiajcie się króla babilońskiego, przed którym drżycie. Nie bójcie się go - wyrocznia Pana - bo Ja jestem z wami, by was ocalić i uwolnić z jego ręki.(Jer 41, 8-11)

 

Celem zakomunikowania uciekinierom odpowiedzi Jahwe zwo­łuje Jeremiasz cały lud z przywódca­mi na czele. Ze zrozumiałych względów stara się on w większości proroctwa zapobiec ucieczce do Egip­tu; jedynie początkowe zdania mówią o perspektywie pomyślności w wy­padku pozostania w kraju.

Jakkolwiek Jahwe już od dawna postanowił karę na mieszkańców Ju­dei, ogarnęło Go miłosierdzie nad nie­dobitkami. Prorok przedstawia to za pomocą zwykłego pojęcia „żalu Jah­we” nad dopuszczonym nieszczęściem (por. 4, 28; 18, 8. 10; 26, 3. 13; 26, 19cz.). Antyteza między zamierzoną karą i pomyślnością wyrażona jest również za pomocą charakterystycz­nych dla Jeremiasza obrazów: jeżeli uciekinierzy pozostaną w kraju, to zamiast zniszczyć (haras) Jahwe „zbuduje” ich, tj. wzmocni (banah), zamiast „wyrywać” (natas), „zasadzi”, tj. powoła do nowego życia (nata).

 

¹² Okażę wam miłosierdzie, tak że się zlituje nad wami i pozwoli wam zamieszkać w waszej ziemi. ¹³ Jeżeli zaś postanowicie, nie słuchając głosu Pana, waszego Boga: "Nie chcemy przebywać w tym kraju" ¹⁴ i powiecie: "Nie! Raczej chcemy udać się do ziemi egipskiej, gdzie nie będziemy oglądać ani wojny, ani słyszeć głosu trąby, ani łaknąć chleba. Tam chcemy zamieszkać", ¹⁵ to wtedy posłuchajcie słowa Pańskiego, reszto Judy. To mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela: Jeżeli powzięliście zdecydowane postanowienie, by udać się do Egiptu i pójdziecie, by się tam osiedlić, ¹⁶ dosięgnie was tam, w ziemi egipskiej, miecz, którego się obawiacie, oraz głód, którego się lękacie, będzie szedł za wami nieodłącznie w Egipcie; tam też pomrzecie. ¹⁷ Wszyscy zaś ludzie, którzy decydują się pójść do Egiptu, by się tam osiedlić, umrą od miecza, głodu i zarazy. Żaden z nich nie ujdzie i nie uniknie nieszczęścia, jakie zamierzam na nich sprowadzić. ¹⁸ To bowiem mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela: Tak jak się rozpętał mój gniew i oburzenie na mieszkańców Jerozolimy, tak się rozpęta mój gniew przeciw wam, którzy chcecie się udać do Egiptu. Staniecie się przedmiotem złorzeczenia, zgrozy, przekleństwa i obelgi, a miejsca tego już więcej nie ujrzycie. ¹⁹ Pan powiedział do was, reszto Judy: "Nie pójdziecie do Egiptu". Wiedzcie dobrze, że ostrzegałem was dzisiaj. ²⁰ Naprawdę narażaliście lekkomyślnie życie, gdy wysłaliście mnie do Pana, Boga waszego, zlecając: "Módl się za nami do naszego Pana Boga i oznajmij nam wszystko, co powie Pan, nasz Bóg, a wykonamy to". ²¹ Oznajmiłem wam więc dzisiaj, lecz nie chcecie słuchać głosu Pana, Boga waszego, o tym wszystkim, z czym mnie posłał do was. ²² Teraz zaś wiedzcie dobrze, że pomrzecie od miecza, głodu i zarazy w miejscu, do którego chcecie się udać, by tam osiąść".

 

W. 12 mówi o „powrocie”; co jest zrozumiałe, ponieważ uciekinie­rzy znajdują się w nie znanej bliżej osadzie granicznej Gerut-Kimham. Decydującą w danej chwili jest ufność pokładana w Jahwe, Bogu Izraela, wobec której wszelki lęk przed ewen­tualnymi represjami Nabuchodonozora jest bezprzedmiotowy.

Począwszy od w. 13 proroctwo przybiera ton ostrzeżenia na wypa­dek, gdyby przywódcy mimo wszyst­ko zdecydowali się na ucieczkę do Egiptu. Jeśli głównym motywem nie­posłuszeństwa słowom Jahwe jest lęk przed wojną i głodem oraz chęć za­znania spokoju, to Judejczycy mylą się całkowicie. Nieszczęścia, jakich pragną uniknąć, dosięgną ich w Egip­cie, i umrą na obczyźnie. Zestawienie tradycyjnych klęsk: głodu, miecza i epidemii, przypomina żywo Księgę Gróźb (por. np. 14, 15; 15, 2 n; 16, 4; 21, 9) i inne proroctwa Jeremiasza (32, 24. 36; 34, 17; 44, 12-13. 18. 27). Rów­nie tradycyjna jest groźba w. 18, wy­powiadana często pod adresem niepo­prawnych mieszkańców Jerozolimy. Kara, jaka spotka nieposłusznych Ju­dejczyków, będzie tak dotkliwa, że staną się oni jakby symbolem prze­kleństwa i złorzeczenia — por. 24, 9; 29, 18; 44, 8. 12; 49, 13. Dekret Boży może ulec złagodzeniu lub zawiesze­niu jedynie przez absolutne podpo­rządkowanie się woli Jahwe. Kiero­wanie się pobudkami ludzkimi powo­duje wypełnienie się gróźb nawet w dalekim, obcym kraju. Odmawiając posłuszeństwa swemu Bogu, „reszta Judejczyków” stawia siebie sama w szeregu przykładnie ukaranych mie­szkańców stolicy.

Nadając słuchającym tytuł „reszty Judy”, Jeremiasz nawiązuje nie tylko do słów Judejczyków w 42, 2, lecz pragnie przypomnieć, że właśnie oni są powołani przez Jahwe do podtrzy­mania życia narodowego i religijnego w kraju. Idea „reszty Izraela” (zob. s. 76) była zapewne wszystkim obec­nym dobrze znana.

Mowa Jeremiasza wywołała odruch niezadowolenia wśród słuchaczy. Moż­liwe, że przerwano ją nawet Proroko­wi (Rudolph), na co wskazuje powtó­rzenie zakazu wędrówki do Egiptu (w. 19) i stwierdzenie nieposłuszeń­stwa (w. 21) wraz z aplikacją kary (w. 22), będącej jeszcze w w. 16-17 tyl­ko groźbą.

Historia Pa­lestyny nie zanotowała specjalnych represji w najbliższych kilku latach po zamordowaniu Godoliasza i Babilończyków w Mispa, co każe przypuszczać, że obawy przerażonych Ju­dejczyków były nieuzasadnione, i potwierdza. w pełni zapowiedź Jeremia­sza. Dodatkowa deportacja w r. 582 nie mogła być konsekwencją zamie­szek z r. 586, lecz późniejszej działal­ności elementów w rodzaju Iszmaela.

Lit:

Patrz poprzednia notka + Księga Jeremiasza, Izaak Cylkow