Bunt 254 książąt żydowskich przeciw Mojżeszowi-historyczny!!

¹Korach, syn Jishara, syna Kehata, syna Lewiego, oraz Datan i Abiram, synowie Eliaba, i On, syn Peleta, syna Rubena,(Lb 16, 1)

 

Każdy członek wspólnoty Izraelitów należał do konkretnego domu, klanu i pokolenia. Nie tylko umieszczało to Izraelitów w konkretnej grupie pokrewieństwa (pokolenie Rubena, od najstarszego syna Jakuba, domaga się panowania nad Mojżeszem), ale również tworzyło podstawę do wyłaniania starszych i członków rady — tylu z każdego pokolenia i klanu, ilu było trzeba do utrzymania porządku i pomocy Mojżeszowi w wymierzaniu sprawiedliwości. Rywalizacja między rodami jest zjawiskiem typowym dla konfederacji plemiennych. W tego rodzaju luźnej strukturze politycznej lojalność wobec mniejszej grupy, związanej więzami krwi; często przewyższa lojalność wobec całej konfederacji. Nawet w okresie monarchii królowie musieli stawiać czoła podwójnej lojalności tego rodzaju (2 sm 20,1-2; I Kr) 12,16-17).

Na czele buntowników przeciwko Mojżeszowi stanęło — według obecnego brzmienia tekstu —szereg mężów, z których na pierwszym miejscu autor biblijny wylicza Koracha (Vg Core), syna Jishara (Vg Issar). Jishar był bratem Amrama, ojca Mojżesza (por. Wj 6, 18. 20). Korach tedy i Mojżesz byli stryjecznymi braćmi. Według 1 Krn 26, 1 potomkom Koracha powierzono troskę o bramy sanktuarium.

W zbiorze zaś Psałterza znajduje się osobna kolekcja psalmów, pochodząca od potomków Koracha.

 

²powstali przeciw Mojżeszowi, a wraz z nimi dwustu pięćdziesięciu mężów spośród Izraelitów, książąt społeczności, przedstawicieli ludu, ludzi szanowanych.(Lb 16, 1)

 

Wraz z wymienionymi w poprzednim wierszu wodzami, powstało przeciw Mojżeszowi i Aaronowi także 250 mężów, rekrutujących się z ludzi wpływowych, gdyż autor określa ich „książętami społeczności” (por. 3, 24; 7, 32). Należeli oni prawdopodobnie do różnych pokoleń izraelskich, gdyż z 27, 3 wiadomo, że pięć córek Selofchada mówi do Mojżesza i Eleazara, że ich ojciec, pochodzący z pokolenia Manassesa, nie należał do buntu Koracha.  Jeszcze inny tytuł tych mężów brzmiał anse-sem, tj. mężowie imienia, czyli o znanym i głośnym nazwisku (por. Rdz 6, 4). Zachodzi to określenie w utworze z Qumran pt. Walka Synów Światłości

 

 

Oprócz Koracha, w. 1 wymienia jeszcze dwóch innych wodzów buntu przeciw Mojżeszowi, a mianowicie Datana i Abirama. Imię Datan łączy Kohler (s. 200) z akadyjskim wyrazem datmu, tj. mocny, i z ugaryckim dtn, które jest określeniem osoby i kraju.

Imię Abiram ma to samo znaczenie co biblijne imię Abram, a akadyjskie A-ba-am-ra-am, czyli „mój ojciec jest wzniosły”. Datan i Abiram byli synami Eliaba z pokolenia Rubena. Ponadto w. 1 wymienia jeszcze jednego wodza buntu, imieniem On (hebr. Hon), które w Vg brzmi Hon. Zachodzi to wyrażenie w zapowiedzi Jakuba o Rubenie (Rdz 49, 3), gdzie oznacza moc. Nie ma o nim wzmianki w dalszym opowiadaniu o buncie, dlatego W. H. Gispen, (dz. cyt., 1, 261) sądzi, że później odstąpił on od buntu przeciw Mojżeszowi. Był on synem Peleta; Niektórzy (np. A. Clamer) poprawiają to imię na Pallu (hebr. pallu) zgodnie z Lb 26, 5. 8. I także był Rubenitą.

Nie należy się dziwić, że pokolenie to dostarczyło głównych przewodników buntu, gdyż jako wywodzące się od najstarszego syna Jakuba, rościło sobie prawo do odegrania roli kierowniczej w Izraelu.

 

³Połączyli się razem przeciw Mojżeszowi i Aaronowi i rzekli do nich: "Dość tego, gdyż cała społeczność, wszyscy są świętymi i pośród nich jest Pan; dlaczego więc wynosicie się ponad zgromadzenie Pana?"(Lb 16, 3)

 

Zbuntowani, przyszedłszy do Mojżesza i Aarona, wypowiadają w formie eliptycznej swe żale: „Za wiele to tego dla was”, czyli za wiele już tych waszych roszczeń, „przecież cała społeczność, oni wszyscy są święci”, wobec tego nie mogą tylko niektórzy rezerwować sobie wiele honorów i wynosić się ponad zgromadzenie Jahwe (hebr. qahal Jahwe). S. D. W. Kritzinger (dz. cyt., 25-26) wskazuje, że tutaj po raz pierwszy spotyka się z wyrażeniem qahal, i to w związku z powołaniem się na fakt, że Jahwe mieszka wśród Izraelitów i że cały lud izraelski jest społecznością kultową. Aczkolwiek prawdą jest, że Jahwe przebywa pośród całego Izraela, gdyż sam tak powiedział (por. Wj 19, 5. 6; por. Lb 14, 14. 42), to jednak błędnie z tego faktu wyciągają wniosek o całkowitej równości wszystkich członków społeczności izraelskiej.

 

⁴Gdy to Mojżesz usłyszał, upadł na twarz. ⁵ Potem rzekł do Koracha i całej jego zgrai: "Rano da poznać Pan, kto do Niego należy, kto jest święty i może zbliżyć się do Niego. Jedynie temu, kogo wybrał, dozwoli zbliżyć się do siebie. ⁶ Tak uczynicie: niech Korach i jego stronnicy wezmą kadzielnice swoje, ⁷ niech włożą do nich ogień i jutro położą w nie kadzidło przed Panem. Kogo wybierze Pan, ten jest święty. Dosyć wam, synowie Lewiego".(Lb 16, 4-7)

 

Mojżesz dowiedziawszy się o buncie, upada na twarz przed Jahwe a powstawszy, zapewne po modlitwie, powiadomił Koracha i jego grupę, że Jahwe następnego dnia powie, kto może się do Niego zbliżać. Aczkolwiek nie jest to zaznaczone w tekście, należy jednak przyjąć, że Mojżesz nie zapowiedział tego z własnej inicjatywy.

Polecił on, aby Korach i jego zwolennicy poddali się próbie. Próba ta ma polegać na tym, że obie strony mają zbliżyć się do przybytku, aby złożyć ofiarę kadzenia. Wybranie tego rodzaju próby miało stanowić ostrzeżenie dla Koracha i jego grupy, gdyż Nadab i Abihu przez niewłaściwe złożenie tej ofiary sprowadzili na siebie karę śmierci od ognia (por. KPł 10, 1-7).

Ponadto złożenie takiej ofiary mogło być dokonane od razu przez wielu. Każdy bowiem z buntowników mógł wziąć kadzielnicę i włożyć do niej kadzidło i ogień. Nie można w tej próbie dopatrywać się sądu Bożego, podobnego do tego, o jakim była mowa w Lb 5, 11-31. Mimo że próba ze zwolennikami Koracha różni się od sądu Bożego, to jednak ma pewne podobieństwa z nim. Są bowiem tu i tam ukarani przez Boga winni, a nie niewinni.

Kadzielnice, o których tutaj mowa, były najprawdopodobniej rondlem/patelnią (naczyniem) o długiej rączce, którym można było zgarniać rozżarzone węgle. Kadzielnice pełniły rolę przenośnych ołtarzy, spalano w nich bowiem kadzidło. Używano ich również do spalania kadzidła w Egipcie, gdy ludzie pragnęli zapewnić sobie ochronę przed demonicznymi siłami.

Spalanie kadzidła oczyszczało obszar wokół Ołtarza oraz symbolizowało obecność Bożą. Mojżesz proponuje próbę, nakazując zwolennikom zbuntowanego Koracha złożenie Bogu ofiary z kadzidła w kadzielnicy. Było to wyłączną prerogatywą kapłanów mogło być niebezpieczne dla każdego, kto uczynił to w sposób niewłaściwy, kapłana lub świeckiego (Kpł 10;1-2). Cylkow zaznacza, że kadzenie należało do najważniejszych czynności służby Jahwe

 

⁸I rzekł Mojżesz do Koracha: "Słuchajcie, synowie Lewiego: ⁹ Czyż nie dosyć wam, że Bóg Izraela wyróżnił was spośród społeczności Izraela, byście się mogli zbliżać do Niego pełniąc służbę w przybytku Pana i stojąc przed społecznością, by za nich pełnić swój urząd? ¹⁰ Dozwolił ci razem ze wszystkimi twoimi braćmi, lewitami, zbliżać się do siebie, a wy jeszcze się domagacie godności kapłańskiej! ¹¹ Złączyliście się przeciw Panu, ty i cała twoja zgraja; kimże jest Aaron, że szemrzecie przeciw niemu?"(Lb 16, 8-11)

Mojżesz usiłuje buntownikom wykazać bezpodstawność i niebezpieczeństwo ich buntu. Jahwe bowiem ma prawo wybierać pewne osoby ze społeczności i zezwalać im na zbliżanie się do siebie (por. Hbr 5, 4).

Toteż mógł zezwalać jednym ludziom z pokolenia Lewiego na składanie ofiary, a innym z nich jedynie na pomaganie przy składaniu ofiary. Ale nawet zbliżanie się do Boga w charakterze pomocników tych, którzy składają ofiary, jest już wielkim wyróżnieniem i przywilejem. Domaganie się przez Koracha i jego zwolenników kapłaństwa dla wszystkich lewitów jest wielkim nietaktem wobec Jahwe.

Lewici mieli strzec przybytku i świętego obszar wokół ołtarza, Do ich obowiązków należało kontrolowanie Izraelitów przynoszących ofiary i pilnowanie, by nie naruszyli Prawa ani nie weszli na obszar zarezerwowany dla kapłanów. Kapłani wykonywali rytuały składali ofiary ołtarzu. Chociaż obydwie grupy należały do społeczności kapłańskiej i otrzymywały część darów ofiarnych, kapłani mieli większą odpowiedzialność i władzę nad czynnościami rytualnymi. Podział ról i władzy był też powszechny i w mezopotamskich wspólnotach świątynnych.

 

¹²Rozkazał więc Mojżesz przywołać Datana i Abirama, synów Eliaba, ale oni rzekli: "Nie przyjdziemy! ¹³ Czyż nie dosyć tego, żeś nas wyprowadził z kraju opływającego w mleko i miód, by nas wygubić na pustyni, ale jeszcze chciałbyś sobie przywłaszczyć władzę nad nami? ¹⁴ Przecież to nie jest kraj opływający w mleko i miód, gdzie nas wprowadziłeś, ani nie dałeś nam jako dziedzictwa pól i winnic. Sądzisz, że możesz tym ludziom odebrać oczy? Nie przyjdziemy!" ¹⁵ Mojżesz rozgniewał się bardzo i rzekł do Pana: "Nie przyjmuj ich ofiary! Żadnemu z nich nie wziąłem nawet osła i nikogo z nich nie skrzywdziłem".(Lb 16, 12-15)

 

Wiersze te, zaczerpnięte z tradycji JE, referują o buncie politycznym Datana i Abirama. Buntownicy ci nie chcą obaj przyjść na zebranie, na jakie ich Mojżesz wezwał. Ponadto, korzystając z okazji, robią Mojżeszowi różne zarzuty. Najpierw oskarżają go, że ich samowolnie wyprowadził z Egiptu. Stawiając Mojżeszowi teki zarzut, tym samym zaprzeczają wybawieniu z Egiptu i objawieniu się Jahwe w Egipcie. Dalej, bunłownicy określają Egipt jako kraj mlekiem i miodem płynący, tj. tak, jak Jahwe określił Ziemię Obiecaną (por. Wj 3, 8). W swej brutalności, posuniętej jeszcze dalej od zbuntowanych Izraelitów w Kibrot-Hattawa (por. 11,5), zarzucają Mojżeszowi, że ich wyprowadził z Egiptu, aby ich wygubić, narzucając się im na władcę. W zarzucie tym dali przykład strasznej niewdzięczności, która wybawienie z niewoli egipskiej, będące szczególniejszym dobrodziejstwem Bożym, przypisuje Mojżeszowi, nazywając je zbrodnią wobec swego narodu. Co więcej, zarzucają Mojżeszowi, iż nie dotrzymał swego przyrzeczenia, bo nie wprowadził ludu do Ziemi Obiecanej i nie dał im w dziedzictwo przyrzeczonych pól i winnic. A teraz chce jeszcze dalej zaślepiać Izraelitów (hebr. t'naqqer). Hebrajskie słowo niqqer ha'ene oznacza dosłownie: wykluwać oczy. Ten hebrajski idiom oznacza oszukiwanie lub „mydlenie oczu”. Zwolennicy Koracha odmówili wykonania wszystkich prób zaproponowanych przez Mojżesza, nazywając go szarlatanem, który już nabrał ludzi; skłaniając, by za nim poszli.

 

¹⁶Potem Mojżesz powiedział do Koracha: "Jutro stań ty ze swoimi stronnikami przed Panem: ty wraz z nimi, a również i Aaron. ¹⁷ Każdy niech weźmie swoją kadzielnicę i włoży do niej kadzidło, i każdy przyniesie swoją kadzielnicę przed Pana - razem dwieście pięćdziesiąt kadzielnic. Także ty i Aaron przynieście swoje kadzielnice". (Lb 16, 16-17)

 

W wierszach tych autor nawiązuje do tradycji P i kontynuuje swe opowiadanie o buncie Koracha. Najpierw przytacza słowa Mojżesza skierowane do Korach a, nakazujące mu stawić się nazajutrz ze swą grupą przed Jahwe dla złożenia ofiary kadzenia (por. ww. 16-17). Jak już został0 zaznaczone, dodał autor biblijny, że również i Aaron ma stawić się z grupą Koracha przed przybytkiem, aby złożyć ofiarę Jahwe. Od kogo zaś Jahwe przyjmie ofiarę, ten będzie powołanym do godności kapłańskiej.

 

¹⁸Każdy więc wziął swoją kadzielnicę, włożył do niej ognia, nasypał kadzidła i stanęli przy wejściu do Namiotu Spotkania - stanął też Mojżesz i Aaron. ¹⁹ Gdy Korach zebrał przeciw nim tę całą społeczność przy wejściu do Namiotu Spotkania, ukazała się całej społeczności chwała Pana.(Lb 16, 16-17)

 

Tak Korach ze swoją grupą, jak i Aaron spełnili rozkaz Jahwe i stawili się nazajutrz u wejścia do przybytku, aby złożyć ofiarę. Stanąłrównież i Mojżesz przy tych dwóch grupach, chociaż nie otrzymał nakazu zabrania ze sobą kadzielnicy. Korach, będąc swego triumfu, kazał zebrać się całej społeczności tzn. grupę Koracha, a nie, jak towynika z kontekstu, cały naród izraelski. Z tego wiersza, jak i z w. 21 niektórzy wnioskują, iż Korach był wodzem wszystkich pokoleń przeciw roszczeniom całego pokolenia Lewiego.

Jak podczas buntu Izraelitów po powrocie zwiadowców (14, 10), tak i teraz całej społeczności izraelskiej ukazała się chwała Jahwe. Podobnie jak tam, tak i tutaj zjawienie się chwały Jahwe jest decydującym punktem zwrotnym. Ukazanie to przyniesie rozstrzygnięcie, jak o to prosił Mojżesz i jak na to się zgodził Korach ze swą grupą. Podobnie jak w 14, 10, tak i tutaj cała społeczność izraelska jest wzburzona i wroga Mojżeszowi i Aaronowi (por. 17, 6). Jednak w 14, 10 stanowisko społeczności izraelskiej jest gwałtowniejsze niż tutaj. Ale tam sytuacja była inna, i ludzie nie byli tam zwoływani.

 

²⁰A Pan tak przemówił do Mojżesza i Aarona: ²¹ "Odłączcie się od tej zgrai, gdyż ich nagle wytracę".(Lb 16, 20-21)

 

Jahwe jest rozgniewany na cały naród, a nie tylko na Koracha i jego grupę. Każe On Mojżeszowi i Aaronowi oddzielić się od całej społeczności izraelskiej, gdyż zamierzał ją zniszczyć w mgnieniu oka, nagle, niespodziewanie.

 

²²Wtedy oni padli na twarz i błagali: "O Boże, Boże, od którego zależy życie wszystkich istot: czy chcesz gniewem swym ogarnąć całą społeczność, gdy tylko jeden zgrzeszył?"(Lb 16, 22)

 

Usłyszawszy ten Boży wyrok, Mojżesz i Aaron upadli na twarz i zaczęli prosić Jahwe o przebaczenie dla swego narodu. Uznają Bożą moc, nazywając Jahwe „Bogiem dusz wszelkiego ciała”. Jahwe w ten sposób został nazwany jedynie tutaj i w 27, 16. To określenie ma pouczyć, że Bóg daje i kieruje życiem wszelkich stworzeń. Wyrażenie haruhot oznacza tchnienie życia przynależne do wszelkiego ciała, zarówno człowieka jak i zwierzęcia (por. Rdz 27, 7; Ekl 3, 21; Hb 12. 10; 34, 14-15; Ps 104, 29; Hbr 12, 9). Szczególnie Bóg jest stwórcą ducha człowieczego.

On też wie, kto zgrzeszył, a kto nie grzeszył. Przez to zwrócenie się Mojżesza i Aarona do Jahwe, jako do Boga dusz wszelkiego ciała, uznają oni, że Jahwe może swobodnie rozporządzać życiem ludzi i zwierząt. Może On naród izraelski wygubić, ale dodają, że Jahwe jest władcą nie tylko wszechmocnym, ale także sprawiedliwym. I do tej sprawiedliwości się odwołują. Mojżesz i Aaron kładą w swej modlitwie nacisk na grzech Koracha.

Modlitwa taka osiągnęła skutek, choć tego wyraźnie nie zaznacza autor biblijny. Jahwe porzuca bowiem plan ukarania całego Izraela, ale ukarze jedynie tych, którzy dali się uwieść Korachowi.

 

²³Na to rzekł Pan do Mojżesza: ²⁴ "Daj społeczności taki rozkaz: Usuńcie się z obrębu zamieszkania "(Lb 16, 23)

 

W tym celu Jahwe polecił Mojżeszowi nakazać ludowi wycofanie się z sąsiedztwa mieszkań Koracha. BH, zapewne pod wpływem późniejszego redaktora, dorzuciła imiona dwóch innych wodzów buntu, Datana i Abrama, ale brak tych w LXX. Ponieważ wyrażenie miskan oznacza z reguły dobytek, dlatego niektórzy sądzą, że pierwotnie nie było przy miska żadnego imienia, nawet Koracha, ale jedynie sam wyraz Jahwe

 

²⁵Wtedy podniósł się Mojżesz i udał się do Datana i Abirama, a starsi Izraela poszli za nim. ²⁶ Wówczas rozkazał społeczności: "Oddalcie się od namiotów tych bezbożnych mężów! Nie dotykajcie niczego, co do nich należy, byście nie zginęli przez ich grzechy!" ²⁷ Usunęli się więc z miejsca zamieszkania Koracha, Datana i Abirama. Datan zaś i Abiram wyszli i stanęli przed wejściem do swoich namiotów razem z żonami, synami i małymi dziećmi.(Lb 16, 25-27)

 

Wiersze te są kontynuacją wierszy 12-15, opowiadających o buncie Datana i Abirama. Ponieważ obaj buntownicy odmówili przyjścia do Mojżesza, dlatego on sam wybrał się do nich w otoczeniu tych starszych, którzy byli mu wierni. A przewidując karę Bożą, jaka spadnie na Datana i Abirama, każe ludowi odstąpić od ich namiotów i nie dotykać niczego z rzeczy ich jak i Koracha. Jak w w. 24, tak i tutaj imię Koracha jest dodane później przez redaktora usiłującego oba te opowiadania ze sobą połączyć. Przez ten nakaz Datan i Abiram zostali wyłączeni ze społeczności, a ich rzeczy zostały obłożone przez herem (por. Kpł 27, 28).

Mojżesz zakazuje dotykania się rzeczy Abirama i Datana, gdyż oznaczałoby to, że taki człowiek nie obawia się udziału w grzechach ich właścicieli i udziału w ukaraniu za te grzechy. Lud izraelski usłuchał nakazu Mojżesza, a Datan i Abiram stali spokojnie ze swymi żonami i dziećmi przy wejściu do swych namiotów, zapewne ciekawi, co Mojżesz będzie robił.

 

²⁸Teraz rzekł Mojżesz: "Po tym poznacie, że Pan mnie posłał, abym te wszystkie czyny wykonał, i że to nie ode mnie wyszło: ²⁹ jeśli ci ludzie umrą śmiercią naturalną i jeśli spotka ich los taki jak innych ludzi, wtedy Pan mnie nie posłał. ³⁰ Gdy jednak Pan uczyni rzecz niesłychaną, gdy otworzy ziemia swoją paszczę i pochłonie ich razem ze wszystkim, co do nich należy, tak że żywcem wpadną do szeolu, wówczas poznacie, że ludzie ci bluźnili przeciw Panu".(Lb 16, 28-30)

 

Mojżesz zapowiedział teraz, że stanie się coś, przez co Izraelici poznają, iż posłał go Jahwe. Jeśli Datan i Abiram umrą w sposób zwyczajny, wówczas Jahwe go nie posłał (w. 29), ale jeśli się ziemia otworzy i oni wejdą żywi do szeolu, wówczas Izraelici poznają, że tamci są buntownikami nie tylko przeciw Mojżeszowi, ale i przeciw Jahwe. Ziemia przedstawiona jest tutaj jako istota, która otwiera swą paszczę, żeby połknąć buntowników (por. Rdz 4, 11; Pwt 11, 6). Trudno z tego tekstu poznać, czego uczy ST o życiu pozagrobowym, Cały bowiem nacisk pada tutaj na uwypuklenie kary, polegającej na tym, że buntownicy pójdą żywi do szeolu. Nie jest wykluczone, że autorowi biblijnemu chodziło tutaj jedynie o stwierdzenie, że buntownicy pójdą do głębi ziemi.

W starożytnej tradycji Bliskiego Wschodu (w epikach ugaryckich i mezopotamskich) świat podziemny jest często przedstawiany za pomocą obrazu otwartych ust: Nikt nie mógł twierdzić, że ponieśli śmierć w wyniku naturalnego wydarzenia, takiego jak trzęsienie ziemi Ich los został przepowiedziany, a gdy się dopełnił, Mojżesz okazał się prawdziwym prorokiem.

 

³¹Gdy kończył mówić te słowa, rozstąpiła się ziemia pod nimi. ³² Ziemia otworzyła swoją paszczę i pochłonęła ich razem z ich rodzinami, jak również ludzi, którzy połączyli się z Korachem, wraz z całym ich majątkiem. ³³ Wpadli razem ze wszystkim, co do nich należało, żywcem do szeolu, a ziemia zamknęła się nad nimi. Tak zniknęli spośród społeczności. ³⁴ Wszyscy zaś Izraelici, którzy stali wokoło, uciekli na ich krzyk, mówiąc: "By też i nas ziemia nie połknęła!" ³⁵ Wtedy wypadł ogień od Pana i pochłonął dwustu pięćdziesięciu mężów, którzy ofiarowali kadzidło. (Lb 16, 31-35)

 

Zapowiedź Mojżesza spełniła się szybko. Otwarła się ziemia i pochłonęła Datana i Abirama, a ich dom, tj. namioty wraz z rodzinami, usunęła spośród zgromadzenia. Wzmianka o ukaraniu w ten sam sposób Koracha i jego ludzi należy do późniejszych dodatków. To ukaranie Datana i Abirama z rodzinami wywołało przerażenie wśród Izraelitów, gdyż lękali się, aby i ich ziemia nie pochłonęła.

Również bunt Koracha i jego grupy ukarał Jahwe w ten sam sposób, jak ukarał grzech Nadaba i Abihu (por. Kpł 10, 1-2). Zresztą taka sama była ich wina. Cylkow podaje, że zginęła z Korachem jego służba, ale nie dzieci, które nie brały udziału w spisku por. Lb 26, 11-58

Ogień, który wyszedł od Jahwe, mógł być identycznyze słupem ognia, którego blask ukazała chwałę Jahwe.

Lamentacja z powodu zniszczenia Ur, utwór mezopotamski zawiera podobny opis manifestacji gniewu bożego w formie ognistej burzy i trzęsienia ziemi.

Oprócz tego w asyryjskim tekście o Asurbanipalu opisano interwencję bóstwa w postaci ognia z nieba, który pochłonął nieprzyjaciół

 

LIT

Ricciotti G. Dawne dzieje Izraela Pax W-wa 1956

Messori V.: Opinie o Jezusie Wyd. M 2004 Kraków

Giuseppe Ricciotti „Życie Jezusa Chrystusa” „Dawne Dzieje Izraela” PAX

Messori V., Umęczon pod ponckim Piłatem? Wyd M Kraków 1996

Messori V., „Mówią, że zmartwychwstał” Wyd M Kraków 2004

Rops D.: Dzieje Chrystusa Pax Warszawa 1987

Flawiusz J.: Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom Armoryka Sandomierz 2008

Forstner D. OSP.: Świat symboliki chrześcijańskiej Pax Warszawa 1990

Messori V.: Opinie o Jezusie Wyd. M Kraków 1994

Ks. Filipiak M. : Jak rozumieć Pismo Święte, KUL, Lublin, 1982

Ks. Dąbrowski E.,: Pismo Święte Nowego Testamentu w 12 tomach, wstęp przekład z oryginału, komentarz, Pallotinum, W-wa, 1977, tom 2, 3, 4, 5

Nowy Testament - Najnowszy przekłąd z języków oryginalnych z komentarzem, Edycja św Pawła

Ks. Dąbrowski E., „Proces Chrystusa w świetle historyczno-krytycznym”, Ksiegarnia św. Wojciecha 1964

Ks. Dąbrowski E., Dzieje Pawła z Tarsu, PAX, W-wa, 1953

Giuseppe Ricciotti Paolo Apostolo BIOGRAFIA CON INTRODUZIONE CRITICA

Ks. Szczepański Wł., 4 Ewangelie Wstęp, Nowy przekład i komentarz, Kraków 1917

Cylkov I., BERESZIT (NA POCZĄTKU) - GENESIS - KSIĘGA RODZAJU [1 KSIĘGA MOJŻESZA]

PISMO ŚWIĘTE STAREGO TESTAMENTU pod redakcją Ks. Dra STANISŁAWA LACHA

Profesora egzegezy Starego Testamentu na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim-Pallotinum, Poznań, 1962

Kudasiewicz J., Jak rozumieć Pismo Święte, Jezus Historii a Chrystus Wiary, t.3, KUL, Lublin, 1987

Stachowiak L., Jak rozumieć Pismo Święte, Potop biblijny, t4, KUL, 1988

Stary Testament Historia zbawienia, Editions du DialoqueParyż, 1987

Rops., D.:Od Abrahama do Chrystusa, Wa-wa, Pax, 1967

Bednarz M.:Biblia Księga Wiecznego niepokoju, Fund. Nasza przyszłość, 2008

Lapple A,: Od egzegezy do katechezy, W-wa, Pax, 1986

Świderkówna A.: Rozmowy o Biblii, W-wa, PWN, 1995

Chrostowski W. Komentarz historyczno-kulturalny do Biblii hebrajskiej