Przykazania drugiej tablicy dotyczą stosunku Izraelitów do re'a, tj. do swych bliźnich. Przez bliźnich rozumie wprawdzie dekalog Izraelitów, ale czyni to głównie z racji praktycznych, gdyż był skierowany do określonego zespołu ludzi, tj. do plemion izraelskich i do tych, z którymi się Izraelici spotkać mogli Podobnie jak w pierwszym przykazaniu, gdzie się znajduje nakaz czci jedynego Jahwe, nie troszczy się dekalog o kwestię istnienia innych bóstw, tak też mówiąc o bliźnich w trzech ostatnich przykazaniach drugiej tablicy, zajmuje się uregulowaniem życia wśród czcicieli Jahwe i się nie troszczy o ludzi spoza społeczności izraelskiej.
Wydaje się mieć słuszność P. Volz (dz. cyt., 50), że bezprzedmiotowe byłoby rozważanie, czy przykazania dekalogu dotyczą tylko stosunku Izraelitów do czcicieli Jahwe czy też do wszystkich ludzi. W czasach Mojżesza Izraelici po wyjściu z Egiptu żyli na pustyni w całkowitej prawie izolacji od innych ludzi. przykazania drugiej tablicy miały na uwadze uregulowanie wzajemnego życia ludzkiej społeczności, choć dekalog ze względów praktycznych miał na oku głównie wzajemne współżycie Izraelitów.
Rodzina u starożytnych Hebrajczyków stanowiła szczególniejszą jedność organiczną, ożywioną poniekąd wspólnym życiem. Bracia stanowili «ciało» jedni drugich (Rdz 29, 14). Tym ściślejsza zachodziła między dziećmi a ich rodzicami, złączonymi z sobą więzami witalnymi i sakralnymi: tą samą krwią, która jest siedliskiem życia (Kpł 17, 14 ; Pwt 12, 23); płynie ta sama w żyłach jednych i drugich. Z tej wspólnoty krwi rodzi się obowiązek okazywania czci rodzicom. Zajmuje się tym obowiązkiem nie tylko dekalog, ale także wszystkie inne kodeksy zawarte w Pięcioksięgu. Nie brak też w pismach sapiencjalnych zachęt do okazywania szacunku rodzicom.
Dekalog podkreśla ten obowiązek w Wj 20, 12: "..abyś długo żył na ziemi (ha' adamah), którą Jahwe, twój Bóg, da tobie”. Pwt 5, 16 tak samo ujmuje to przykazanie, rzucając dwa ze swych ulubionych zdań: „...aby wzdłużyły się dni twoje i aby ci się dobrze powodziło na ziemi, która Jahwe, twój Bóg, da tobie". Wyrażenie „czcić” rodziców, oddane w TH przez kabbed, oznacza uznawać ich ciężar (kabbod), ich znaczenie oraz ich autorytet w społeczności rodzinnej. Obowiązkiem więc dzieci jest okazywanie rodzicom, przychodzenie im z pomocą oraz posłuszeństwo, ale nie takie, jak u niewolnika czy sługi wobec swego pana. Sługa służy panu z lęku, syn zaś z czci (kabod), jak to "wyraża Mal (1, 6). Wprawdzie i syna ma cechować lęk przed rodzicami (Kpł 19, 3 -Każdy z was będzie szanował matkę i ojca i będzie zachowywał moje szabaty. Ja jestem Pan, Bóg wasz!), w rodzinie bowiem hebrajskiej wielka była władza ojca nad dziećmi. Mógł je sprzedać jako niewolników, wychłostać (Przp 13, 24-Nie kocha syna, kto rózgi żałuje, kto kocha go - w porę go karci.) oraz pozbawić syna pierworodnego przywilejów dziedzica, przenosząc je na najmłodszego (por. Rdz 49, 3. 22-26; 3 Krl 1, 11-13). J. Stamm sądzi, że w słowie kabbed mieści się także wspomniany w 2 Sm 10,3 nakaz czci dla zmarłych rodziców oraz słuchania ich rad i wskazań. Rodzice w dekalogu zdają się mieć charakter kaznodziejów i kapłanów.
Za krnąbrność mogli rodzice domagać się śmierci swego syna. Ta ciężka kara wskazuje na specjalną godność rodziców. Kto bowiem lekceważy rodziców, bywa tak karany, jak by samego Boga lekceważył (por. Kpł 24,15). Takie poglądy na stosunek do rodziców znane były także u pogan (por.E. Heiner, Surpu, A Collection of Sumerian and Akkadian Incantations).I tu uważano pogardę okazywaną rodzicom za pogardę samych bogów.
Przykazanie o czci rodziców oprócz strony negatywnej posiadało stronę pozytywna, domagającą się żywienia ich i łagodnego obchodzenia się z nimi (por. Prz 23, 22; 30. 17 -Oko, co ojca wyśmiewa,
gardzi posłuchem dla matki -
niech kruki nad rzeką wydziobią
lub niech je zjedzą orlęta!; EkIi 3. 12-13 -Synu, wspomagaj swego ojca w starości,
nie zasmucaj go w jego życiu.
13 A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość,
nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił.
14 Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie,
w miejsce grzechów zamieszka u ciebie.
15 W dzień utrapienia wspomni się o tobie,
jak szron w piękną pogodę, tak rozpłyną się twoje grzechy.
16 Kto porzuca ojca swego, jest jak bluźnierca,
a przeklęty przez Pana, kto pobudza do gniewu swą matkę.).
Motywem okazywania czci rodzicom jest obietnica długiego życia (4. 26. 40; 5, 33; 11, 9; 12, 20; 22., 7; 30, 18; 32, 47). Z obietnicą tą łączą się i inne dobra.
Jak faktycznie powinnowygląda oddawanie czcirodzicom, mówią innekodeksy prawne. Śmierćjest karą dla tych, którzy biją swoichrodziców (Wj 21, 15 -Kto by uderzył swego ojca albo matkę, winien być ukarany śmiercią.), są wobec nichkrnąbrni, nieposłuszni (Pwt 21, 18-21 -Jeśli ktoś będzie miał syna nieposłusznego i krnąbrnego, nie słuchającego upomnień ojca ani matki, tak że nawet po upomnieniach jest im nieposłuszny, 19 ojciec i matka pochwycą go, zaprowadzą do bramy, do starszych miasta, 20 i powiedzą starszym miasta: "Oto nasz syn jest nieposłuszny i krnąbrny, nie słucha naszego upomnienia, oddaje się rozpuście i pijaństwu". 21 Wtedy mężowie tego miasta będą kamienowali go, aż umrze. Usuniesz zło spośród siebie, a cały Izrael, słysząc o tym, ulęknie się.) izłorzeczą im (Wj 21, 17 -Kto by złorzeczył ojcu albo matce, winien być ukarany śmiercią.;Kpł 20, 9 -Ktokolwiek złorzeczy ojcu albo matce, będzie ukarany śmiercią: złorzeczył ojcu lub matce, ściągnął śmierć na siebie.).
Złorzeczenierodzicom tak samo zasługuję na śmierć, jak złorzeczenie Bogu czy księciu(nasi’), który jest w mieście. W kodeksiePrzymierza i Kodeksie Świętości nie określono, kto maprawo wykonywania sankcji dlatych, którzy nie okazują należnej czciswym rodzicom.Określa ją dopiero kodeks deuteronomiczny,zlecając czynić to ludowi poosądzeniu skargirodziców przez starszych miasta. Byćmoże, że w innych kodeksach sprawawykonania sankcjinależała doBoga, który miał ją wykonywa automatycznie na winnych przekroczeniatego przykazania (por. Przp 20, 20 -Temu, kto ojcu i matce złorzeczy,
w noc ciemną lampa zagaśnie.).
Również księgi mądrościowe zawierają zachęty do czci rodziców. Mędrzec zwraca się do ucznia jak ojciec do syna i zachęca go do słuchania jego przestrogi i do niepogardzania nauczaniem jego matki (Przp 1, 8 -Synu mój, słuchaj napomnień ojca
i nie odrzucaj nauk swej matki,; 4, 1 -Słuchajcie, synowie, rad ojca,
by poznać mądrość, zważajcie!), a następnie do słuchania ojca (Przp 23, 22 -Słuchaj ojca, który cię zrodził, i nie gardź twą matką, staruszką!), przestrzegania jego poleceń i nie odrzucania pouczeń matki (Przp 6, 10), ,,aby jego lata były liczne” (Przp 4, 10 - ; Pwt 5, 16).
Dzieci winny czynić to, co im ojciec poleci, aby były zbawione, tj. miały życie zdrowe i długie (Syr 3, 3 -Kto czci ojca, zyskuje odpuszczenie grzechów,
4 a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził.
5 Kto czci ojca, radość mieć będzie z dzieci,
a w czasie modlitwy swej będzie wysłuchany.
6 Kto szanuje ojca, długo żyć będzie,
a kto posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce:
7 jak panom służy tym, co go zrodzili.
8 Czynem i słowem czcij ojca swego,
aby spoczęło na tobie jego błogosławieństwo.
9 Albowiem błogosławieństwo ojca podpiera domy dzieci,
a przekleństwo matki wywraca fundamenty.
10 Nie przechwalaj się niesławą ojca,
albowiem hańba ojca nie jest dla ciebie chwałą.
11 Chwała dla każdego człowieka płynie ze czci ojca,
a matka w niesławie jest ujmą dla dzieci.
12 Synu, wspomagaj swego ojca w starości,
nie zasmucaj go w jego życiu.
13 A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość,
nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił.
14 Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie,
w miejsce grzechów zamieszka u ciebie.
15 W dzień utrapienia wspomni się o tobie,
jak szron w piękną pogodę, tak rozpłyną się twoje grzechy.
16 Kto porzuca ojca swego, jest jak bluźnierca,
a przeklęty przez Pana, kto pobudza do gniewu swą matkę.; por. Pwt 5, 16). Winny czcić rodziców (Syr 3, 3. 4) i służyć im jako swym panom (Syr 3, 7), i być im pomocą w starości (Syr 3, 14). Kto bowiem czci ojca i matkę, gładzi swe winy (Syr 3, 4) i gromadzi skarb, tj. zyskuje Boże błogosławieństwo, a ,,w dniu swej modlitwy będzie wysłuchany” (Syr 3, 5).
Jak w dekalogu, tak i w innych tekstach biblijnych nakaz czci rodziców ujęto w ten sposób, ze po ojcu wyliczono również matkę, co w prawodawstwie Mojżeszowym stanowi ważne świadectwo szanowania niewiasty.
H. Schmidt sądził, ze przykazanie czci rodziców nie mogło należeć do pierwotnego dekalogu, gdyż dotyczyło dzieci, a nie dorosłych Izraelitów jak inne przykazania.
Trafną jednak odpowiedź dał mu L. Koehler: ,,I tu chodzi o dorosłych Izraelitów, gdyż mogli ich oskarżyć rodzice przed całą społecznością. Między przykazaniem czci rodziców w dekalogu a zawartym w Pwt 21, 38-21 zachodzi jednak różnica; mianowicie w Księdze Powtórzonego Prawa powinność tę ujęto negatywnie, a w dekalogu pozytywnie, i to znacznie wcześniej”.
Przykazanie to odnosi sic nie tylko do młodzieży, ale w pierwszym rzędzie do dorosłych i żonatych, gdyż tych głównie dotyczą i inne przykazania dekalogu. Szacunek dla rodziców jest zwłaszcza ważnym obowiązkiem dorosłych. Na Wschodzie było w zwyczaju zakładanie w młodszym wieku rodziny, która przebywała zwykle razem z dawną rodziną. Słusznie więc uzależnił prawodawca powodzenie i długie życie od oddawania czci rodzicom.
Prawodawca postawił to przykazanie jako pierwsze przykazanie drugiej tablicy, aby zwrócić uwagę na jego wielkość i doniosłość, rozumianą już w czasach Mojżesza.
Przykazanie o czci rodziców otrzymało nowe oświetlenie w Nowym Testamencie.
Inne tematy w dziale Społeczeństwo
