Lista ludzkich uniwersaliów

Oto lista ludzkich uniwersaliów autorstwa Donalda E. Browna. Zawiera uniwersalia związane z zachowaniem oraz językiem mówionym i pisanym, które zostały zaobserwowane przez etnografów. Omówienie listy i bibliografię można znaleźć w książce Browna „Human Universals” (1991).

Grzegorz GPS Świderski

akcentowanie na poziomie fonetycznym (fonemu), syntaktycznym i leksykalnym
ambiwalencja
antonimy
antropomorfizm
atrakcyjność seksualna
biały (określenie koloru)
binarne rozróżnienia poznawcze
ból
broń
codzienne zajęcia
czarny (określenie koloru)
czas
czas, cykliczność
czasowniki
dłonie (słowo, które je oznacza)
dokonywanie wyborów (wybieranie jednej z możliwości)
dominacja/uległość
dopełnienie bliższe (possessive, intimate)
dopełnienie dalsze (possessive, loose)
doskonalenie umiejętności przez ćwiczenia
duma
dwa (liczba)
dziecięce lęki
dziedziczenie (sukcesja)
dzielenie się jedzeniem
dzienny tryb życia
dźwignia (narzędzie)
emocje
empatia
entyfikacja (entification) — traktowanie wzorców i relacji jako przedmiotów (obiektów)
estetyka
etnocentryzm
etykieta (savoir vivre)
faworyzowanie własnych dzieci i bliskich krewnych (nepotyzm)
figury stylistyczne
folklor
fonemy
fonemy definiowane za pomocą zbiorów minimalnie różniących się cech
fonemy, łączenie
fonemy, od 10 do 70 (w zależności od języka)
fryzury
gesty
głoski długie i krótkie (stop/nonstop contrasts in speech sounds)
głoski wybuchowe i niewybuchowe (volcanic/nonvolcanic contrasts in phonemes)
gościnność
gotowanie
gradacja wiekowa
gramatyka
grupa własna, faworyzowanie
grupy krewniacze
grupy nieoparte na pokrewieństwie
grupy rozproszone (geograficznie)
grymas gniewu
grymas obrzydzenia
grymas pogardy
grymas radości
grymas smutku
grymas strachu
grymas zdziwienia
gwałt
gwałt jako czyn zakazany
habituacja (przyzwyczajanie się)
handel
higiena
imiona
instytucje (zorganizowane wspólne działania)
interpretowanie snów
interpretowanie zachowań
Ja obarczone odpowiedzialnością
Ja subiektywne i obiektywne
Ja, które nie jest ani całkowicie bierne, ani zupełnie autonomiczne
jeden (liczba)
jednostki czasu
jedność zmysłów
język
język dziecięcy
język jako narzędzie dezinformowania lub wprowadzania w błąd
język jako narzędzie manipulowania innymi
język myśli (mentalese)
język symboliczny
język, który jest przetłumaczalny
język, który nie jest prostym odzwierciedleniem rzeczywistości
język, prestiż związany z biegłością językową
kategoria semantyczna odnosząca się do dawania
kategoria semantyczna odnosząca się do położenia
kategoria semantyczna odnosząca się do ruchu
kategoria semantyczna odnosząca się do szybkości
kategoria semantyczna odnosząca się do wpływania na przedmioty i na ludzi
kategoria semantyczna odnosząca się do wymiaru
kategorie semantyczne odnoszące się do innych właściwości fizycznych
kazirodczy związek między matką a synem jako niedopuszczalny albo objęty zakazem
kazirodztwo, zapobieganie lub unikanie
klasyfikacja
klasyfikacja części ciała
klasyfikacja kolorów
klasyfikacja krewnych
klasyfikacja narzędzi
klasyfikacja płci
klasyfikacja przestrzeni
klasyfikacja roślin
klasyfikacja skłonności behawioralnych
klasyfikacja stanów wewnętrznych
klasyfikacja warunków pogodowych
klasyfikacja wiekowa
klasyfikacja zwierząt
koalicje
kobiety, w większym stopniu niż mężczyźni opiekujące się dziećmi
kokieteria
kompleks Edypa
komunikowanie się za pomocą wyrazów twarzy
konflikt
konflikt, mediacje
konflikt, rozwiązywanie za pomocą konsultacji
konflikt, sposoby rozwiązywania
kontinuum (porządkowanie według określonych kryteriów jako wzorzec poznawczy)
kontrola (regulowanie) zachowań seksualnych
kontrola warunków pogodowych (próby)
kontrola zachowań seksualnych, obejmująca między innymi zapobieganie kazirodztwu
kopulacja zazwyczaj na osobności
krewni, rozróżnianie między bliskimi a dalekimi
kultura
leczenie (lub próby leczenia) chorych
lęk przed hałasem
lęk przed obcymi
lęk przed śmiercią
lęki
lęki, zdolność do radzenia sobie z niektórymi
liczby (liczenie)
łaskotanie
magia
magia, zastosowanie w celu poprawienia jakości życia
magia, zastosowanie w celu zachowania życia
magia, zastosowanie w celu zdobycia miłości
małżeństwo
manipulowanie relacjami społecznymi
mapy umysłowe
materializm
materiał służący do wiązania (na przykład sznurek)
matka biologiczna i matka społeczna — zwykle ta sama osoba
matka jako osoba, której w okresie wychowywania dzieci zwykle towarzyszy partner życiowy (mąż)
medycyna
melodia
metafora
metafory synestezyjne
metonimia
mężczyźni i kobiety oraz dorośli i dzieci spostrzegani jako istoty o różnej flaturze
mężczyźni jako bardziej agresywni od kobieł
mężczyźni jako bardziej skłonni do kradzieży
mężczyźni jako bardziej skłonni do zabijania
mężczyźni jako osoby częściej używające przemocy grupowej (koalicyjnej)
mężczyźni jako osoby dominujące w życiu publicznym/politycznym
mężczyźni jako osoby na ogół podróżujące w ciągu życia więcej niż kobiety
mężowie na ogół starsi od żon
mierzenie
mity
morderstwo jako czyn zakazany
morfemy
muzyka
muzyka częściowo związana z aktywnością religijną
muzyka częściowo związana z tańcem
muzyka dla dzieci
muzyka uważana za sztukę (dzieło sztuki)
muzyka wokalna
muzyka wokalna zawierająca formy językowe
nadzieja
narracja
narzędzia
narzędzia służące do cięcia
narzędzia służące do miażdżenia (rozcierania)
narzędzia służące do wytwarzania innych narzędzi
narzędzia zdobione wzorami typowymi dla danej kultury
narzędzia, trwałe
nazwy krewnych, które można przekładać na inne języki za pomocą podstawowych relacji związanych z prokreacją
nazwy własne
nierówności ekonomiczne
nierówności ekonomiczne, świadomość
nierówności w statusie
nomenklatura (być może tożsama z klasyfikacją)
obietnice
obraz Ja, dążenie do pozytywnego obrazu
obraz Ja, jego świadomość (troska o to, co myślą inni)
obraz Ja, manipulowanie
obrażanie (znieważanie)
obyczaje związane z narodzinami dzieci
ocenianie innych
oczyszczanie ran przez ssanie
odróżnianie dobra od zła
odróżnianie Ja od innych
odróżnianie prawdy od fałszu
odróżnianie stanów normalnych od anormalnych
odwiedzanie się
odwzajemnienie, negatywne (odwet, zemsta)
odwzajemnienie, pozytywne
ogień
ojciec i matka (odrębne terminy)
okresy krytyczne dla uczenia się
oligarchia (faktyczna)
onomatopeja
osoba, pojęcie
pamięć
pierwszeństwo, pojęcie (jak w pytaniu: "Co było pierwsze, jajko czy kura?")
planowanie
planowanie przyszłości
plotki
płacz
pociąg seksualny
podarunki
podejmowanie decyzji
podejmowanie decyzji, zbiorowe (grupowe)
podejmowanie ryzyka
podział na grupy własne i grupy obce
podział pracy
podział pracy według płci
podział pracy według wieku
podziw dla hojności
poezja/retoryka
pogląd na świat
pojemniki (przechowywanie)
pojęcia abstrakcyjne w mowie i w myśleniu
pojęcia logiczne
pojęcie logiczne „całość/część”
pojęcie logiczne „i”
pojęcie logiczne „nie”
pojęcie logiczne „ogólny/szczegółowy”(konkretny)
pojęcie logiczne „przeciwny”
pojęcie logiczne „równorzędny”
pojęcie logiczne „taki sam”
polisemia (jedno słowo ma kilka znaczeń)
porównywanie
powtórzenia muzyczne
praca zbiorowa (zespołowa)
prawo (prawa i obowiązki)
prawo (reguły przynależności)
praworęczność jako norma populacyjna
preferencje kulinarne
proces odstawiania dziecka od piersi
prywatne życie wewnętrzne
przecenianie obiektywizmu myśli
przemoc, zakaz używania niektórych jej form
przeszłość/teraźniejszość/przyszłość
przewidywanie
przysłowia, powiedzenia
przysłowia, powiedzenia — wzajemnie sprzeczne
przyszłość, próby przewidywania
przywiązanie
przywódcy
psychologiczne mechanizmy obronne
redundancja językowa
redundancja muzyczna
rodzina (lub gospodarstwo domowe)
rola społeczna i osobowość spostrzegane jako dynamicznie ze sobą związane (odejście od roli społecznej można wyjaśniać jako następstwo indywidualnych cech osobowości)
rozbieżności między słowami, myślami i czynami
rozpoznawanie osób po twarzach
rozróżnianie dobrych i złych uczynków
rozróżnienie między działaniami podlegającymi samokontroli a zachowaniami niekontrolowanymi
rozróżnienie między kulturą a naturą
rozumowanie oparte na domniemaniu
różnice między samogłoskami
różnice międzypłciowe w myśleniu przestrzennym i w zachowaniach
rytm
rytuały
rytuały (ryty) przejścia
rytuały związane ze śmiercią
rząd
rzeczowniki
samokontrola
sankcje
sankcje polegające na wykluczeniu jednostki z grupy społecznej
sankcje za przestępstwa przeciwko zbiorowości
schronienie
seksualność jako ośrodek zainteresowania
semantyka
sememy (elementarne jednostki znaczeniowe związane z morfemami; sememy powszechnie używane są krótkie, a rzadko używane — dłuższe)
sememy akcentowane i nieakcentowane (semem — elementarna jednostka znaczeniowa danego języka, znaczenie przypisane do morfemu)
skąpstwo, dezaprobata wobec niego
składniki semantyczne
składniki semantyczne, płeć
składniki semantyczne, pokolenie
skromność seksualna
sny
socjalizacja
socjalizacja jako obowiązek starszego krewnego
socjalizacja obejmująca trening czystości
specjalny język na szczególne okazje
splatanie (na przykład tkactwo)
spostrzeganie związku między chorobą a śmiercią
sprawiedliwość (równość), pojęcie
sprzeciw wobec nadużyć władzy, wobec dominacji
ssanie kciuka
stałe pory posiłków
status — przypisany i zdobywany
status i rola
status pojmowany jako coś odrębnego od jednostki
status przyznawany na podstawie atrybutów innych niż płeć, wiek czy pokrewieństwo
status związany z płcią
status związany z pokrewieństwem
status związany z przynależnością do grup (niezmienny)
status związany z wiekiem
struktura społeczna
symbolizm
sympatie i antypatie
synonimy
system fonetyczny
szacowanie różnic (differential valuation)
szczęścia
sztuka dekoracyjna (niezwiązana ze zdobieniem ciała)
środowisko, przystosowanie do niego
świadomość „trójkątna” (ocena związku łączącego Ja z dwojgiem innych ludzi)
tabu (zakazy)
taksonomia
taniec
techniki i/lub substancje zmieniające nastrój albo stany świadomości
terminologia związana z płcią (biologiczną i społeczno-kulturową), w zasadzie binarna
terminy odnoszące się do wieku
terytorializm
tożsamość zbiorowa
twarz (słowo ją oznaczające)
ucztowanie
uczucia moralne
uczucia moralne, ograniczony zakres faktyczny
wariacje muzyczne
wers (w poezji), stały przedział długości
wersy (w poezji) — powtórzenia i wariacje
wersy (w poezji) — rozdzielane pauzami
węże, nieufność wobec nich
wiara w siły nadprzyrodzone / religia
wierzenia dotyczące chorób
wierzenia dotyczące szczęścia i nie-
wierzenia dotyczące śmierci
wierzenia, fałszywe
własność
włócznia (lub podobna broń)
wróżbiarstwo
wskazówki, udzielanie
współpraca
wstyd
wtrącenie (interpolacja)
wymiany (pracy, dóbr i usług) oparte na
wyobraźnia
wyrazy twarzy, maskowanie/modyfikowanie
wyrażanie i odczuwanie sympatii
wytwarzanie narzędzi
zabawa
zabawa służąca doskonaleniu umiejętności
zabawki
zabawy na niby
zadośćuczynienie za zło
zaimki
zaimki, przynajmniej dwie liczby
zaimki, przynajmniej trzy osoby
zainteresowanie bioformami (istotami żywymi lub przedmiotami, które je przypominają)
zakazane pokarmy
zakazane słowa
zależność od narzędzi
zamiar
zamiar
zamiłowanie do słodyczy
zasady dziedziczenia
zasadzie wzajemności
zazdrość
zazdrość seksualna
zazdrość, symboliczne środki radzenia sobie z nią
zdobienie ciała
zmiany fonetyczne, nieuniknioność
zmiany fonetyczne, reguły
zmienianie się przy wykonywaniu pewnych czynności
zmienność kulturowa
znaczenie, którego jednostki w większości nie są uniwersalne
zwyczajowe pozdrowienia
żałoba
żarty
życie w grupie