880 lat temu urodził się azerbejdżański narodowy wieszcz Niżami Ganjavi

Genialne dzieła wielkiego azerbejdżańskiego poety Nizamiego Ganjaviego, należą do najcenniejszychpereł literatury światowej. Zajmują one szczególne miejsce wśród zabytków piśmiennictwa stworzonychprzez wybitnych przedstawicieli ludzkości.

Jeszcze za życia Nizamiego narody Bliskiego i Środkowego Wschodu dostrzegły uniwersalne,ogólnoludzkie znaczenie jego dzieł, gdyż sprzyjały one zmianie kierunku myśli artystycznej i stworzyłypodwaliny prawdziwej literatury artystycznej. Dzieła Nizamiego stały się nierozłączną częścią życiaintelektualnego nie tylko w Azerbejdżanie, ale także w Syrii, Azji Środkowej, na Bliskim Wschodzie,Kaukazie, Iranie, subkontynencie indyjskim, a obecnie na całym świecie.

Nizami żył i tworzył w XII wieku. Poeta odegrał ważną rolę w historii narodu azerbejdżańskiego, któryuważany jest za spadkobiercę bogatej kultury antycznej i orientalnej. W tym czasie Kalifat Arabskiskładał się z wielu ludów Bliskiego i Środkowego Wschodu, Azji i Afryki. Wszyscy oni odegrali swojąrolę, w większym lub mniejszym stopniu, w tworzeniu bogatej synkretycznej kultury muzułmańskiej, wrozwoju nauki i sztuki. Była to epoka, w której Azerbejdżan był jednym z najważniejszych ośrodkówkulturalnych i gospodarczych Wschodu.

Nizami przez całe życie żył i tworzył w Ganji. Według arabskich, perskich i turkijskich historyków,Azerbejdżanie i inne plemiona turkijskie żyły w tych regionach już w XI wieku. Arabski historyk ipodróżnik Ibn Asrak pisał: "Ganja jest wielką stolicą Turków (Azerbejdżan)".

W wyniku dokładnej analizy ówczesnej twórczości Nizamiego dokonanej przez M. E. Rasulsade i innychbadaczy, można było dokładnie ustalić narodowość poety. Nizami jest azerbejdżańskim Turkiem z Ganji.O przynależności poety do narodu azerbejdżańskiego świadczy także fakt, że tureckie słowa w pentalogii"Chamsa" oddane są w azerbejdżańskiej wymowie (np. "mundżuq" zamiast "bondżuk").

Nizami i jemu współcześni swoje dzieła pisali w języku perskim. Niewątpliwie cały dorobek poety należydo najlepszych w literaturze perskiej powstałej na rozległym terytorium Iranu, Azerbejdżanu, AzjiŚrodkowej, Afganistanu, subkontynentu indyjskiego. Jednak wszelkie próby przedstawiania Nizamiegojako poety perskiego czy tadżyckiego nie mają podstaw. Nizami jest poetą azerbejdżańskim, talent poetyrozwiał się w jego rodzinnym mieście Ganja, w ojczystym Azerbejdżanie i wśród swojego narodu.

Nizami bezgranicznie kochał swój naród, darzył go wielką miłością i szacunkiem, a w swoich dziełałstarał się udowodnić, że naród azerbejdżański zawsze będzie zdolny do heroicznych czynów.

Wiadomo też, że w czasach Nizamiego Ganjavi nie było wyraźnego rozróżnienia między ludamiturkojęzycznymi. Niezależnie od całego szeregu różnic i cech szczególnych, ogromną masę wszystkichludów turkijskich, które zamieszkiwały duże obszary, nazywano po prostu Turkami. Azerbejdżanie bylirównież nazywani Turkami, więc Nizami używał słowa "Turek" w odniesieniu do swojego narodu -Azerbejdżan. Ale kiedy mówi o Turkach środkowoazjatyckich lub dalekowschodnich, określa te ludybardziej precyzyjnie: "tork-e chin" (Turek chiński), "tork-e chotan" (Turek z Chotanu), "tork-e challach"(Turek chalchaski), "tork-e chigil" (Chigil Turk), "chirchis" (Kirgiz), "turkman" (Turkmen) itd..

W twórczości Nizami termin "Turek" jest wyrazem sprawiedliwości, prawości, dobroci iczłowieczeństwa. W poemacie "Skarbnica tajemnic" o chanie seldżuckim Sandsharze i starszej kobiecieurażonej jego samowolnymi rządami, oburzonej łamaniem jedynie słusznych dobrych tradycji, poeta pisze:

Państwo Turków, które się podnosi,

zdobyło władzę przez miłość i sprawiedliwość.

Jeśli popełnisz niesprawiedliwość

nie jesteś Turkiem, lecz złodziejem.

Według poety, jeśli książę turecki postępował niesprawiedliwie i samowolnie, to nie był Turkiem, ajedynie udawał, że nim jest.

Dla Nizami Turek jest zawsze bohaterem, dowódcą, wojownikiem, niezwyciężonym wojownikiem.

Szczególne miejsce w słownictwie poety zajmuje pojęcie kobiety. Dla poety jest ona symbolemniezwykłej, boskiej urody, nieodpartego wdzięku, delikatnej gracji, równości i olśniewająco białej skóry.Jednak bardziej niż wszystko inne, poetę zachwyciła czystość azerbejdżańskiej kobiety, jej umiłowaniewolności i niezwykłe przywiązanie do rodziny i domu.

Oddanie poety językowi ojczystemu znane jest z używania czystych słów azerbejdżańskich, takich jak„alaczyg“, „uszag“, „yataq”, które często pojawiają się w jego utworach.

W swoich dziełach poeta wykazuje się znajomością Biblii i literatury chrześcijańskiej. Wspierała go wtym oczywiście duża liczba chrześcijańskich uczonych pochodzenia greckiego i gruzińskiego, którzy nastałe mieszkali w pałacu w Ganji, ponieważ miasto Ganja zawsze cieszyło się opinią miastakosmopolitycznego. Już w X wieku arabski geograf i podróżnik Ibn Chaukal pisał o mieście: "MiastoGanja jest piękne, bogate i ludne. Jest to osada ściśle wypełniona ludźmi, a jej mieszkańcy sąwielkoduszni, łagodnego serca, kochają cudzoziemców i uczonych, zachowują się wobec nich życzliwie iuprzejmie".

Poeta znał niektóre z języków państw chrześcijańskich.

Wiosną 1188 r., kiedy poeta był pełen twórczych planów, ale w trudnej sytuacji finansowej, posłaniec zSzirwanu przywiózł mu list od szacha Szirwanu Achsatana I. Książę zaproponował, aby poeta ułożyłwiersz na temat rozpowszechnionej na Wschodzie legendy o miłości Leili i Medżnuna i związał go zeswoim imieniem.

Jak sam Nisami wspomina w przedmowie do poematu, początkowo był sceptycznie nastawiony dozlecenia. Uważał, że popularnie stworzona legenda o Leili i Medżnunie jest sama w sobie skończonącałością artystyczną, więc "nie ma sensu jej uzupełniać". Co więcej, temat legendy wydał mu się taksmutny, że "nie jest rzeczą mędrców ująć go w formę poetycką", bo "lud potrzebuje innej mowy":

Ale w procesie zapoznawania się ze źródłami pisanymi i materiałami przekazywanymi ustnie, poetazachwycił się legendą. Prace nad nowym poematem przebiegały szybko i sprawnie i zostały ukończonejuż po czterech miesiącach.

Można przypuszczać, że Nizami nie korzystał z ludowych wersji legendy jako materiału źródłowego, leczze źródeł pisanych. Do XIII wieku istniały one tylko w języku arabskim. Legenda o Leili I Medżnunpowstała na przełomie VII i VIII wieku wśród beduińskich plemion północnej Arabii. Zostałasformułowana na piśmie na początku X wieku. Traktat o poezji i poetach" Ibn Kutaibiego (zm. 889),"Śpiewnik" Abu-l-Faradsza al-Isfahaniego (zm. 967) oraz "Legenda o Medżnunie" Abu-Bekra al-Walibiego (XI w.), które zachowały popularność na Wschodzie aż do czasów współczesnych, mogłyposłużyć jako źródła literackie dla Nizamiego.

W poemacie "Leili i Medżnun" Nizami z niezwykłym mistrzostwem ukazał całą głębię ludzkiej duszy,burzę namiętności i szlachetnych uczuć, walkę jasnych, naturalnych dążeń człowieka z bezwzględnymi,skamieniałymi prawami ponurej średniowiecznej rzeczywistości. Wierną miłość Leili należy oceniać jakoprawdziwe bohaterstwo.

Orientalista, uczony, prof. Rustam Aliyev.

Tłumaczenie: Azerbejdżańskie Państwowe Biuro Tłumaczeń przy wsparciu Wspólnoty Azerbejdżańskiej w Polsce