Jak Polacy reagowali na Zagładę Żydów? Jaki był stosunek Polaków do Żydów w czasie okupacji? Ponieważ dzisiejsze oceny są całkowicie podporządkowane polityce sięgnąłem po utwory pisane w latach 1945 – 1975, kiedy to nasi poeci i prozaicy pisali nowele i wiersze notując swoje własne obserwacje i swoje przeżycia z czasów hitlerowskiej okupacji. Tych utworów nie było tak dużo, było ich mało, tak mało że bardzo często polscy pisarze spotykali się z zarzutami za granicą, ze nasz literatura przemilcza to najtragiczniejsze wydarzenie w dziejach ludzkości.
I pytanie nurtujące nas Polaków; dlaczego Żydzi nas nienawidzą? Jednak utwory te – moim zdaniem – były, w przeciwieństwie do dzisiejszych, często histerycznych samooskarżeń, przerażająco szczere. Zaznaczam, że nie będę w tym opracowaniu omawiał znanego wiersza Miłosza o getcie, zajmę się utworami, niesłusznie zapomnianymi i ignorowanymi a poruszającymi tak wstrząsające fakty, jak seksualne wykorzystywanie prze Polaków Żydówek.
Jedną z pierwszych reakcji na zagładę Żydów i nasz stosunek do niej było opowiadanie J. Andrzejewskiego pt. "Wielki tydzień" pisane w latach 1944 - 1945. które w rzetelny sposób omówił A. Sandauer w swoim artykule o autorze "Popiołu i diamencie", cytuje:
„Na przykładzie spolszczonej Żydówki, Ireny Lilien, której Malecki udziela schronienia, pokazuje autor, że sprawa nie była jednoznaczna. Pod wpływem przejść okupacyjnych Irena przestała czuć się Polską; co więcej ma dla nieszczęść tylko lekceważenie; niekiedy posuwa swój egocentryzm tak daleko, że wiadomość o aresztowaniu rodziny, która ją przechowywała, przyjmuje z ironią. Cierpienie więc bynajmniej jej nie uszlachetniło. Nie uszlachetniło ono też pewnych warstw społeczeństwa polskiego, które wykorzystują przymusowe położenie Żydów: tak lump Piotrowski, który usiłuje zgwałcić Irenę; tak jego zona, która ją denuncjuje. Zmuszona przez nich do opuszczenia domu Maleckich, Irena odchodzi z klątwą na ustach – klątwą, która nie tylko do Piotrowskich się odnosi.”.
Zwracam uwagę, na słowo „klątwa”, które używa pisarz, ponieważ jej echa można dzisiaj usłyszeć w reakcji Żydów, którzy przetrwali w Polsce okupację. Jerzy Andrzejewski przeżył okupację w Warszawie i opisuje klasycznych szmalcowników, a jaki był stosunek Polaków do Żydów na polskiej prowincji, w małych miasteczkach, czy na wsiach? Stanisław Piętak okupacje przeżył w swej rodzinnej wsi koło Sandomierza, gdzie znajdowało się duże skupisko Żydów.
Swoje obserwacje zanotował w opowiadaniu napisanym w 1960 roku pt. „Dwoje w ciemności” przedrukowane ostatnio w kwartalniku „Elewator”. Opowiadanie pisane jest w drugiej osobie liczby pojedynczej narrator zwraca się do głównego bohatera Mariana. Jest to opowieść o młodym, rannym partyzancie – bohaterze narodowym, a nie szmalcowniku -, który ratując się przed rozstrzelaniem przez Niemców, ukrywa się u swojego znajomego Karola, właściciela małego sklepu, który przechowuje u siebie także Żydówkę.
Piękna Gizelę. Gizela i partyzant ukrywają się oboje w piwnicy sklepu, ona się nim opiekuje, on często majaczy widząc jej piękną, podobna do anioła twarz nad sobą. To co jest szokujące w tym opowiadaniu to fakt, że autor opisuje Gizelę niezgodnie z stereotypem fizycznym przypisywanym Żydówkom:
„Jej szerokie brwi, jasne włosy, oczy ciemnoniebieskie, że aż zielone, przypominały ci głowę anioła, która widziałeś gdzieś w kościele” i to, ze gdy ranny partyzant odkrywa, że Gizela jest Żydówką,narrator stwierdza: „A wtedy poczułeś na odwrót, jak złość gorącą fala wlewa ci się do gardła i targa. Męczyła cie ona, zatruwała..”.
Jest to oskarżenie najostrzejsza. Żydzi nas męczyli. Żydzi nas zatruwali. W tym opowiadaniu miłość i seks odgrywa główna rolę. Gizela jest piękna i seksowna i wie, ze życie może uratować tylko sprzedając swoje ciało. Właściciel sklepu z nią sypiał do momentu przybycia partyzant w którym się zakochuje, ale miłość tych „dwojga w ciemności” ma charakter wyłącznie seksualny:
„bo widok jej na pól nagiego ciała po raz pierwszy cie podrażnił. Nosiła zniszczony szlafrok i nigdy dobrze go nie zapinała, widać brakowało mu guzików. Kiedy podnosiła się, widać było jej piersi, a nawet górną część brzucha.”.
Gizela prowokował, bo wiedziała, że partyzant może ja uratować. Ranny bohater narodu polskiego sypia z Gizelą, wyznaje jej gorącą miłość, ale jednocześnie coś go gnębi, w końcu narrator w jego imieniu zmusza siebie, Mariana i nas do wyznania. pisze: „- Bo widzisz, bałem się, że mogę pokochać Żydówkę”. Dlaczego? „Bo wszakże nie byłeś dostatecznie czysty, uwolniony z przesądów, jeszcze na dnie duszy roiła się ta dawna nienawiść zmieszana z bólem i lekiem. Nieoczekiwane, gwałtowne pragnienie, żeby móc przestać kochać Gizelę.”.
Opowiadanie „Dwoje w ciemności” jest metaforą relacji polsko –żydowskich. Końcówka opowiadania odzwierciedla najintensywniej te relacje, gestapo przychodzi do Karola i zabiera Gizele i właściciela sklepu, zostawia bohatera narodowego, którego bierze za pomyleńca: „Wyprowadzili Gizele i Karola, a ciebie nie./…/Przechodziło ci przez myśl, żeby wstać i udać się za Gizelą, ale nie ruszałeś się. Siedziałeś na stołku jak przywiązany powrozami…/…/ Może był to lęk, a może coś jeszcze podlejszego?”. Polacy siedzieli na stołkach jak przywiązani powrozami i patrzyli na Zagładę....(całość artykułu Tutaj)
Paweł Paleczny
Inne tematy w dziale Kultura
