Jezioro Łabędzie

Dla dzisiejszego miłośnika baletu Jezioro Łabędzie to katalog wypracowanych w znoju i pocie tanecznych pas, kroków i układów, ujawniających piękno ruchu i ekspresji ludzkiego ciała. Choreograficzna wyrazistość i – więcej niż techniczna – perfekcja tancerzy zharmonizowana z muzyką Piotra Czajkowskiego – zamieniają ten poetycko uproszczony bajkowy melodramat w stymulator estetycznych emocji.

Balet ten jest tak sławny, że chyba każdy słyszał o jego autorze, czyli Piotrze Czajkowskim.

 

Balet powstał na zamówienie Władimira Biegiczewa, intendenta Cesarskich Teatrów w Moskwie. Czajkowski miał otrzymać za skomponowanie baletu 800 rubli, co było raczej skromną zapłatą. Scenariusz napisał sam Biegiczew, do spółki z tancerzem Wasilijem Geltserem. Podobno Geltser szybko go opublikował gdyż koniecznie chciał zobaczyć swoje nazwisko jako autora.

 

Scenariusz jest oparty na germańskiej legendzie opisanej przez Johanna Musäusa „Der geraubte Schleier”. Jednakowoż Rosjanie uważają, że to głównie rosyjskie wątki wpłynęły na treść baletu. Rosyjski „patriarcha” baletu, Fiodor Łopuchow twierdzi, że Jezioro Łabędzie to balet narodowy. Łabędzie były w Rosji od wieków symbolem wielkiej miłości, co znajdowało wyraz w opowieściach i baśniach ludowych, np. „Biały Łabędź” mógł być inspiracją do libretta.

 

Czajkowski musiał mieć wpływ na zamówienie Biegiczewa, być może to był nawet jego własny pomysł. Tak wynikało by z zapisków kompozytora oraz z relacji jego bratanka Jurija Dawidowa, który twierdził, że w ich domu w 1871 roku Czajkowski stworzył małą formę baletową właśnie pod nazwą „Jezioro łabędzie”. Już w tym małym balecie miał znajdować się główny temat, później słynny jako „Pieśń Łabędzi”. Biegiczew miał znać tę melodię. To z myślą o niej złożył u Czajkowskiego zamówienie w 1975 roku.

 

 

Piotr Czajkowski napisał Jezioro Łabędzie (Лебединое Озеро, Lebedinoje Oziero) w latach 1875 – 1876. Choreografem został pochodzący z Czech, Juliusz Reisinger.

Instrumentacja orkiestry była następująca: 2 flety i pikolo, 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty, 4 rogi, 2 kornety, 2 trąbki, 3 puzony, tuba, kotły, triangel, tamburyn, kastaniety, werbel, cymbały, bęben, tam-tam i kwintet smyczkowy.

Balet został wystawiony 27 lutego 1877 roku w Teatrze Bolszoj w Moskwie.

Role:

 

Księżna,

Książę Zygfryd – jej syn,

Wolfgang – opiekun Zygfryda,

Benno von Sommerstern – przyjaciel księcia,

Odette – dobra wróżka,

von Rothbart – demon zła,

Odile – jego córka, bardzo podobna do Odette,

Mistrz ceremonii,

Księżniczki z Węgier, Polski, Hiszpanii, Neapolu i Rosji,

Baron von Stein z żoną,

Freiherr von Schwarzfels z żoną,

Herold, członkowie dworu, goście, służba i inni.

Akcja:

 

Akt I Park przy zamku księżnej. Z okazji pełnoletności księcia Zygfryda odbywa się festyn, młodzież wiejska bawi się i tańczy w obecności dworu. Księżna oznajmia synowi, że jutro będzie musiał wybrać narzeczoną spośród przedstawionych mu na balu panien. Po wyjściu księżnej zabawa trwa dalej (walc), potem wszyscy rozchodzą się. Zygfryda martwi decyzja matki. By oderwać go od smutnych myśli, przyjaciele proponują wyprawę na polowanie. W dali widać stadko przelatujących łabędzi. Zygfryd z przyjaciółmi opuszcza park. Akt II Dziki, skalisty brzeg jeziora. Północ. Na tafli jeziora przesuwa się stadko białych łabędzi z królową na czele. Na brzeg przybywa przyjaciel księcia, Benno, z towarzyszami; młodzieńcy celują z łuku do ptaków i wołają Zygfryda. Tymczasem łabędzie otaczają Benna; nadbiegający Zygfryd mierzy już do nich z łuku, gdy nagle staje przed nim królowa Odetta. Oczarowany jej pięknością książę nie pozwala strzelać do ptaków i odprawia myśliwych. Ze wszystkich stron otaczają go białe łabędzie (walc łabędzi), Odetta zaś wyjawia księciu ich tajemnicę: zły czarownik Rotbart zamienił ją i jej towarzyszki w łabędzie, które tylko o pólnocy nad brzegiem jeziora mogą przybierać postać ludzką. Zaklęcie to może jedynie przełamać szczere uczucie człowieka, który nigdy jeszcze nie wyznał nikomu miłości. Wśród skał ukazuje się złowrogi ptak; to Robart przypomina Odetcie o swej władzy nad nią, a księciu o grożącym niebezpieczeństwie. Lecz młodzieniec nie lęka się pogróżek. Ulegając czarowi Odetty, przysięga jej wieczną miłość i wyzwolenie (grand pas de deux: adagio Odetty i księcia, pas de quarte czterech małych łabędzi, wariacja Odetty, koda). Zbliża się świt, łabędzie muszą odejść. Po chwili białe ptaki płyną znów na jeziorze. Akt III Sala balowa na zamku księżnej. Schodzą się goście, witani przez mistrza ceremonii, za nimi wkracza księżna z synem i sześć młodych panien, z których Zygfryd ma dziś wybrać narzeczoną (walc sześciu panien). Jednakże żadna z nich nie podoba się młodemu księciu; zatopiony w marzeniach, myśli wciąż o tajemniczej dziewczynie-łabędziu. Nagle fanfary oznajmiają przybycie niespodziewanych gości. Jest to Rotbart w ludzkiej postaci ze swą córką, piękną Odylią, której łudzące podobieństwo do Odetty oszałamia Zygfryda. Rozpoczyna się bal (divertissement: tanic hiszpański, neapolitański, węgierski i mazurek). Rotbart nakazuje córce, by postarała się zdobyć słowo księcia (pas de deux Odylii i Zygfryda i ich solowe wariacje), gdy bowiem zakochany młodzienic zapomni o Odetcie i wyzna miłość innej, złamie przysięgę wierności. Tak też się dzieje; w oknie ukazuje się przelotna wizja zrozpaczonej Odetty i Zygfryd pojmuje, że padł ofiarą podstępu. Zwycięski Rotbart wyprowadza córkę, a Zygfryd w rozpaczy opuszcza zamek. AKT IV Brzeg jeziora (jak w II akcie). Łabędzie z niepokojem oczekują powrotu królowej. Odetta wraca smutna, opowiada towarzyszkom o zdradzie Zygfryda. Lecz oto i on, pełen skruchy i żalu zapewnia Odettę o swej miłości; przecież to ją widział w osobie Odylli (pas de deux Odetty i księcia). Wtem z łopotem skrzydeł, wśród błyskawic i huku piorunów nadlatuje czarny ptak - Robart. Nie mogąc pokonać uczucia kochanków, grozi księciu śmiercią. Lecz Zygfryd nie chce ratować się ucieczką, gotów umrzeć razem z Odettą. Oboje giną w falach jeziora. Zwyciężony potęgą miłości Robart pada martwy. Apoteoza W złotej łódce, ciągnionej przez białe łabędzie, Odetta i Zygfryd płyną do krainy wiecznej szczęśliwości.

 

 

Trudno dziś uwierzyć, że premiera Jeziora łabędziego na moskiewskiej scenie Bolszoj zakończyła się żenującą klapą. Z relacji współczesnych wynika, że wszystkie elementy baletowego spektaklu zawiodły w sposób kompromitujący. Choreograf Reissinger nie tylko nie uskrzydlił widowiska, ale posunął się do eliminacji wszystkich trudniejszych dla ówczesnych tancerzy scen; nie tylko okroił partyturę Czajkowskiego, ale “okrasił” przedstawienie scenami i kompozycjami z innych baletów. Ubóstwo scenografii, niewydolność techniczna orkiestry w zetknięciu z partyturą czy niemożliwość skompletowania tancerek i tancerzy do pełnej obsady baletu – dopełniał brak (w pierwszych spektaklach) – tancerki z klasą.

Rolę Odette miała tańczyć Anna Sobieszczanskaja. Niestety występ na premierze uniemożliwił wysoki urzędnik, który podarował jej drogą biżuterię. Biżuterię tę Sobieszczanskaja sprzedała, a pieniądze przekazała kochankowi. Zamiast niej wystąpiła Pelagia Karpakowa. Krytycy nie zostawili suchej nitki na wszystkich elementach przedstawienia. Dostało się nawet Czajkowskiemu za muzykę, którą określano jako zbyt wagnerowską, zbyt symfoniczną i hałaśliwą. Po kilku spektaklach Sobieszczanskaja wróciła na scenę, jednak nic już nie mogło uratować przedstawienia.

Anna Sobieszczanskaja, Odetta, 1877

 

 

Juliusz Reisinger wyjechał z Moskwy w 1879 roku. Jego miejsce jak Balletmajster zajął Joseph Peter Hansen. Staraniem Hansena wystawiono Jezioro Łabędzie w styczniu 1880 roku. Wystąpił sam Hansen, Jewdokia Kałmykowa jako Odette/Odile oraz Alfred Bekefi w roli Zygfryda. Ta produkcja była daleko lepiej przyjęta, ale wielkim sukcesem się nie stała. Hansen po poprawkach spróbował jeszcze raz w październiku 1882 roku, ponownie z Kałmykową. Niestety tym razem odbyły się tylko cztery przedstawienia. Ostatnie w lutym 1883 roku. Po tym niepowodzeniu Jezioro Łabędzie wycofano z repertuaru teatrów.

 

Czajkowski niezbyt przejął się niepowodzeniem jego pierwszego baletu. W ogóle nie widział baletu. Był skoncentrowany przede wszystkim na muzyce symfonicznej. Musiał jednak o tym myśleć. W 1888 roku odbył się w Pradze koncert, który dyrygował Czajkowski. Między dwoma głównymi utworami wystawiono jednoaktowy balet nazwany „Łabędzie” oparty na drugim akcie Jeziora Łabędziego. Po tym zdarzeniu Czajkowski zanotował w swoim diariuszu, że doświadczył „momentu absolutnego szczęścia”. Ten krótki balet miał w Pradze osiem przedstawień. Planowany był występ w Moskwie, jednak nigdy do niego nie doszło.

 

Czajkowski umarł w 1893 roku, nie doczekawszy chwili prawdziwej chwały. Jeszcze w 1877 roku Anna Sobieszczanskaja podróżowała do Petersburga, do Mariusa Petipy, baletmistrza tamtejszej Opery Carskiej. Petipa opracował dla niej pas de deus w miejsce pas de six, które było częścią Grand Pas w trzecim akcie. Petipa nigdy nie zapomniał o Jeziorze Łabędzim. Pod koniec lat 80. i na początku 90. rozmawiał kilkakrotnie z Czajkowskim o przywróceniu go do życia. Znalazł silnego sprzymierzeńca w osobie Riccardo Drigo, kompozytora i dyrygenta orkiestry w Teatrze Mariińskim w Petersburgu.

 

Nie jest jasne czy Czajkowski zgodził się dokonać poprawek w partyturze. W każdym razie, po jego śmierci Drigo zmienił oryginał w dosyć dużym stopniu. Dziś balet wystawiany jest i w wersji oryginalnej Czajkowskiego i w wersji zmienionej przez Drigo.

 

W lutym 1894 roku odbyły się w Petersburgu dwa koncerty upamiętniające Piotra Czajkowskiego. W programie umieszczono drugi akt Jeziora Łabędziego, w choreografii Lwa Iwanowa, drugiego baletmistrza Imperialnego Baletu. Dosyć nieoczekiwanie przedstawienie zostało przyjęte z wielkim entuzjazmem. Przyczyniła się do tego włoska primaballerina Pierina Legnani.

Pierina Legnani, Odetta i Pavel Gerdt, Zygfryd, 1895

 

Legnani została specjalnie zaproszona jako przyszła wykonawczyni głównej roli w całym balecie, którego premierę przewidywano na początek sezonu 1894 - 95. Legnani posiadała wrodzone zdolności ale i niesamowitą technikę. Podczas występu w trakcie Grand Pas wykonała 32 fouettés en tournant, najwięcej z dotąd tańczonych. Podekscytowana publiczność domagała się powtórki i Legnani wykonała jeszcze raz swoją wariację, tym razem kończąc 28 fouettés en tournant. Było to niezwykłe osiągnięcie, bez precedensu w historii baletu.

fouettés en tournant

 

1 listopada zmarł car Aleksander III, w związku z ogólnokrajową żałobą zamknięto i teatry. Premiera w choreografii Petipy i Iwanowa z aranżacją Drigo odbyła się 15 stycznia 1895 roku. Zrewidowano również libretto i skrócono balet z czterech aktów do trzech. Pierina Legnani grała role Odette i Odile, Pavel Gerdt tańczył księcia Zygfryda, a Aleksiej Bułhakow von Rothbarta. Tym razem odbiór był zupełnie odmienny niż 18 lat przedtem. Publiczność była zachwycona, a krytycy napisali pozytywne recenzje. Jednak w sezonie 1895 – 96 odbyło się tylko 16 wystawień, a w następnych latach po kilka na sezon. Balet był jakby zależny od Pieriny Legnani, która w 1901 roku opuściła Rosję i powróciła do Włoch. O dziwo, jej następczyni Matylda Szczesinskaja odnosiła większe sukcesy w tym balecie niż Legnani.

Adelaida Giuri (Odetta), Michaił Mordkin (Zygfryd), 1901

 

Od początku XX wieku Jezioro Łabędzie rozpoczęło triumfalny pochód po wszystkich scenach świata. Balet ten stał się ikoną tańca, klasyką nad klasykami. Równie klasyczną okazała się choreografia Petipy i Iwanowa. Przez dziesiątki lat był to wzór dla choreografów. Wzorem stała się też kreacja Pieriny Legnani. Każda tancerka występująca w roli Odetty/Odili jest porównywana do osiągnięć Legnani. Jezioro łabędzie to koronacyjny klejnot dla tancerki. Udana kreacja łabędziej księżniczki może wynieść balerinę na parnas sztuki baletowej.

 

Dopiero w 1953 roku nastąpiła pierwsza próba odejścia od tej klasycznej wersji, nieudana zresztą. Siła muzyki Czajkowskiego w połączeniu z choreografią Petipy i Iwanowa jest przeogromna. W świecie klasycznego baletu sceniczna popularność Jeziora łabędziego jest niepodważalna. Na estradach koncertowych i na rynku nagrań płytowych suita z Jeziora łabędziego (którą P. Czajkowski w 5 lat po premierze zestawił z 6 scen baletu) cieszyła się u każdej generacji melomanów i baletomanów niesłabnącą atrakcyjnością (i to nie tylko dla “łabędziego” tematu i jego licznych przetworzeń czy “wielkiej” sceny miłosnej z adagia). Historycy muzyki zaliczają ten dwudziestoparominutowy utwór do najmocniejszych pozycji w dorobku kompozytora; obok wielkich form symfonicznych i operowych. Nieodparty urok melodyjności i tętno tanecznych rytmów są fundamentem i wyróżnieniem muzycznego stylu Czajkowskiego, zapewniają mu ogromną łatwość odbioru Jeziora łabędziego, towarzyszą jakieś niepowtarzalne i głęboko zapamiętane melodie.

 

Przez minione stulecie Jezioro łabędzie urosło do symbolu sztuki baletowej, co najbardziej zaskoczyłoby – gdyby o tym się dowiedział – samego kompozytora.

Scena z aktu IV

 

W music boxie: całość w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej ZSRR pod dyrekcją Fiedosejewa oraz Suita Jezioro Łabędzie w wykonaniu Philharmonia Orchestra pod von Karajanem.

 

Piotr Czajkowski