Od stuleci bywali kompozytorzy, którzy starali się zilustrować dźwiękami jakąś opowieść, jakąś historię, jakąś literacką treść. Są pewne formy muzyczne, które taką ilustrację niosą w sobie, np. opera czy balet, w którym muzyka łączy się w tym celu z choreografią.
Trudniejsze zadanie czekało jednak tych twórców, którzy starali się nam przekazać konkretną opowieść w muzyce instrumentalnej. Wysiłki trwały nieustannie, doprowadzając w końcu do powstania tzw. muzyki programowej.
Nie wszyscy kompozytorzy byli zwolennikami „programowości”. Chopin, np. był jej zdecydowanym przeciwnikiem. Podobne stanowisko było i jest bardzo częste. Leonard Bernstein zapytany, czy każda muzyka niesie fabułę, tak odpowiedział: „Czy ja muszę wymyślać jaką historię opowiada Haydn w kolejnej symfonii ?”
Przyznaję Bernsteinowi rację – każdy kto słucha instrumentalnych utworów: symfonii, serenad, nokturnów czy muzyki kameralnej słyszy swoją własną historię i nie musi być do tego ukierunkowany przez kogokolwiek. Sami kompozytorzy, gdy chcieli nam coś przybliżyć, czynili to nazywając swoje dzieła, jak choćby Mozart w przedstawionej niedawno przeze mnie Eine Kleine Nachtmusik, czy Beethoven nazywając Symfonię nr 6 Pastoralną.
Niektóre utwory z założenia programowe są jak najbardziej udane. Jednym z tych szczególnie pięknych i wyrazistych jest Szeherezada skomponowana przez Mikołaja Rimski-Korsakowa.
Rimski-Korsakow należał do grupy pięciu rosyjskich kompozytorów nazwanej Potężną Gromadką. Na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku zjednoczyła ich idea stworzenia nowoczesnego stylu narodowego. Chcieli uwolnić muzykę rosyjską od wpływów włoskich i tendencji akademickich oraz przyswoić jej nowoczesną technikę kompozytorską i neoromantyczne brzmienie w powiązaniu z rodzimą tematyką historyczną i najgłębszymi cechami muzyki ludowej, także tej orientalnej, z rosyjskiej Azji Środkowej.
Rimski-Korsakow był z nich najmłodszy i najbardziej utalentowany.
Szeherezada została napisana w 1888 roku. Inspiracją były powszechnie znane „Baśnie 1001 Nocy”. Rimski-Korsakow nazwał ją suitą, ale jej m.in. monumentalne rozmiary każą ją uważać za symfonię-suitę, czy czteroczęściowy poemat symfoniczny.
Sułtan Szachrijar, przeświadczony o niewierności i podstępności kobiet, złożył przysięgę, że skaże na śmierć każdą ze swych żon zaraz po pierwszej nocy. Szeherezada uratowała jednak swoje życie, tak bowiem potrafiła zająć go bajkami opowiadanymi przez tysiąc i jedną noc, że podniecony ciekawością wciąż odkładał egzekucję małżonki, aż wreszcie ostatecznie porzucił swój zamiar. O wielu cudach opowiedziała mu Szeherezada, przytaczając wiersze poetów i słowa pieśni, splatając bajkę z bajka i opowiadanie z opowiadaniem - to krótkie wprowadzenie kompozytora do utworu, którego każdej części w pierwszym wydaniu nadał tytuł.
Ciekawostką jest, że w następnych wydaniach zrezygnował z tytułów, uznając za "niewłaściwe doszukiwanie się zbyt określonego programu".
Cztery części kompozycji można odnieść do obrazów: morza i okrętu Sindbada, fantastycznego opowiadania księcia-kalendera (wędrownego mnicha, żyjącego z jałmużny), młodych księcia i księżniczki oraz święta w Bagdadzie z rozbijającym się okrętem na skale, na której wznosi się żelazny posąg jeźdźca. Każda z części zawiera własne nowe tematy i motywy. Dwa zasadnicze tematy przewijają się przez wszystkie części - sułtana Szachrijara i Szeherezady.
Słyszymy je już we wstępie części pierwszej: posępny, surowy i groźny temat sułtana, a Szeherezady - o kolorycie wschodnim, tęskny, miękki, ornamentalnie rozwinięty.
Instrumentacja określa atmosferę każdego obrazu, w których antagonistyczne motywy dwojga bohaterów przeobrażają się, by w zakończeniu zgodnie spleść się ze sobą.
Premierowe wykonanie miało miejsce w St. Petersburgu, 28 października 1888 roku, pod dyrekcją samego kompozytora.
Michaił Fokin opracował choreografię do suity i libretto z pomocą Léon Baksta. W 1910 roku w Opéra Garnier w Paryżu odbyła się premiera baletu Szeherezada, wykonana przez Balety Rosyjskie.
Mimo że był samoukiem, Rimski-Korsakow osiągnął mistrzostwo, szczególnie w dziedzinie orkiestracji. Bogactwo pomysłów melodycznych i rytmicznych, mistrzowskie wykorzystanie wielkiej orkiestry daje w efekcie feerię barw i egzotyczną atmosferę wschodniej legendy. Szeherezada urzeka słuchaczy barwnością muzyki i jej adekwatnością do przedstawianych obrazów, emocjonalno-ideowa treścią, jej głębia i siłą wyrazu. Orkiestra aż błyszczy dźwiękami.
Z jego dorobku głęboko korzystali inni mistrzowie orkiestracji: Debussy, Ravel i Strawiński. Ja zawsze jak słucham Szeherezady myślę o tym, że takiego talentu do orkiestracji zabrakło Beethovenowi. To chyba były jeszcze „nie te czasy”.
W music boxie Volker Hartung prowadzi Cologne New Philharmonic.
Mikołaj Rimski-Korsakow
Inne tematy w dziale Kultura
