Po obaleniu demokratycznych rządów w Azerbejdżanie, Armenii i Gruzji bolszewicy rozpoczęli forsowną sowietyzację Zakaukazia.
Zachowując pozory po przejęciu kontroli nad Zakaukaziem bolszewicy przekazali władzę rodzimym komitetom rewolucyjnym. Na czele utworzonego najwcześniej, w kwietniu 1920 roku, rewkomu azerskiego stanął Nariman Narimanow, powstałego w listopadzie 1920 roku ormiańskiego – Sarkis Kasjan, zaś utworzonego w lutym 1921 roku rewkomu gruzińskiego – Filipe Macharadze.
Nowe władze rozwiązały natychmiast dotychczasowe republikańskie parlamenty, przyznając sobie funkcje równocześnie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Od razu przystąpiły do organizacji w republikach sowieckiego aparatu administracyjnego oraz tworzenia lokalnych policji politycznych, bezwzględnie zwalczających najmniejsze przejawy opozycji, czy choćby neutralnego stosunku do nowego ustroju. Na wzór Rosji bolszewickiej, wszystkie trzy zakaukaskie rewkomy wkrótce zostały przekształcone w republikańskie rady komisarzy ludowych.
Opierając się na dostarczonym przez Rosję Sowiecką uzbrojeniu, utworzono republikańskie armie czerwone. Podlegały one w pełni moskiewskiej centrali jako Zakaukaski Okręg Wojskowy, który obejmował poza terytorium Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu także Dagestan i Północną Osetię. Najważniejszym gwarantem zachowania władzy bolszewików na Zakazukaziu stanowiła 11 Armia, która przybrała wkrótce nazwę Wydzielonej Armii Kaukaskiej. Armia Kaukaska nadzorowała, aby republikańskie rewkomy ściśle realizowały podpisane z Rosją Sowiecką wasalne układy „o sojuszu wojskowo-gospodarczym”.
We wszystkich republikach wydano dekrety o oddzieleniu Kościoła od państwa, co dało formalną podstawę do rozpoczęcia bezwzględnej walki z religią.
Skomplikowane problemy narodowościowe zaczęto porządkować w myśl zasady divide et impera. W tym celu utworzono między innymi autonomiczną Republikę Abchazji, w której Abchazowie stanowili zaledwie 15 proc., i natychmiast zmuszając ją do wstąpienia do Gruzińskiej SRR.
Latem 1921 roku Moskwa podjęła decyzję o połączeniu republik Zakaukazia w jedną sfederowaną republikę związkową. Projekt ten spotkał się z oporem w Gruzji, której miejscowi komuniści obawiali się, że proces zjednoczenia dokona się kosztem w miarę dobrze rozwiniętej gospodarki republiki. W celu złamania oporu Moskwa przeprowadziła w gruzińskiej partii rozległą czystkę.
W listopadzie 1921 roku na plenum Kaukaskiego Biura KC RKP(b) z udziałem członków komitetów centralnych partii bolszewickich Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu odczytano napisany przez Lenina projekt rezolucji w sprawie sfederowania republik zakaukaskich, ostrzegając ewentualnych oponentów, iż jakikolwiek przejaw „resztek nacjonalizmu” zostanie „wypalony czerwonym żelazem”. Mimo tych gróźb, przeciwko narzucanej przez centrum koncepcji zjednoczenia wystąpiła zdecydowana większość Komitetu Centralnego KP(b) Gruzji. Opór ten został brutalnie złamany, a na I Zjeździe Rad Zakaukazia w dniu 13 grudnia 1922 roku powołano Zakaukaską Socjalistyczną Federacyjną Republikę Rad, która stała się – obok RSFRR, BSRR i USRR – czwartym członem powołanego do życia w dniu 30 grudnia 1922 roku Związku Sowieckiego.
Wrogość społeczności trzech republik do narzuconej im sowietyzacji była powszechna, jednak brakowało sił i środków dla organizowania jakiegokolwiek oporu. Jedynie w Gruzji doszło w sierpniu i wrześniu 1924 roku do powstania, które objęło znaczne tereny kraju. Bolszewicy krwawo je stłumili, rozstrzelając około 13 tys. osób, nie licząc powstańców i cywili zabitych w trakcie działań wojennych. Na piątej sesji Zgromadzenia Ligi Narodów uchwalono nawet protest przeciwko tej krwawej rozprawie, ale jego znaczenie mogło być tylko moralne.
Upadek republik zakaukaskich pociągnął za sobą emigrację znacznej części ich elit. Azerowie w znakomitej większości emigrowali do Turcji i Azerbejdżanu irańskiego, pozostali – przez Konstantynopol na Zachód, głównie do Francji (Gruzini) i Stanów Zjednoczonych (Ormianie).
Najbardziej politycznie angażowała się emigracja gruzińska, od początku głosząca program możliwie szybkiego powrotu do ojczyzny. Emigracyjny rząd Republiki Gruzji, zrekonstruowany w Paryżu, rozwinął w warunkach wychodźstwa szeroką działalność – nie tylko polityczną, ale też wojskową. Utrzymywał się zarazem najdłużej – do połowy lat pięćdziesiątych, gdy ostatecznie zwątpiono w upadek Związku Sowieckiego, a tym samym powstanie warunków do reaktywowania państwa.
Rząd Azerbejdżanu, podobnie jak Gruzji, za swą siedzibę na wychodźstwie obrał stolicę Francji. Jednocześnie w Turcji powstało w 1923 roku Azerbejdżańskie Centrum Narodowe, które koncentrowało się na pomocy w adaptacji Azerów w społeczność turecką .
W Paryżu próbował też działać rząd ormiański, jednak jego członkowie byli skonfliktowani z wcześniejszym o kilka lat masowym wychodźstwem ormiańskim z Turcji (po pogromach tureckich z lat 1915–1916).
Władze emigracyjne obalonych przez bolszewików republik zakaukaskich podjęły wysiłki w celu skoordynowania swych poczynań. W dniu 10 czerwca 1921 roku w Paryżu podpisano układ sojuszniczy o współdziałaniu w dziele odrodzenia niezawisłości regionu. Jego stronami zostały Republika Gruzińska, Republika Górskiej Armenii, Republika Azerbejdżańska oraz Republika Górali Północnego Kaukazu (Czeczenia, Inguszetia, Dagestan, Osetia Północna). Sygnatariusze występowali na zewnątrz jako Związek Kaukaski.
Zakaukaskie gabinety na emigracji starały się poprzez kontakty dyplomatyczne i działania propagandowe przypominać społeczności międzynarodowej o dokonanym przez Sowietów gwałcie. Wykorzystując wcześniej uzyskane uznanie, domagano się równoprawnego miejsca w gronie demokratycznych państw, prawa do udziału w konferencjach poświęconych tym aspektom życia międzynarodowego, które dotyczyły obszaru Zakaukazia.
Szczególnie aktywną działalność prowadzono wiosną 1922 roku w trakcie przygotowań do międzynarodowej konferencji gospodarczej w Genui. Działania te spotykały się jednak z nikłym odzewem. Ich skuteczność osłabiały spory wewnętrzne wśród emigracji, ścieranie się we wszystkich środowiskach narodowych nurtu socjaldemokratycznego z nurtem nacjonalistycznym.
Państwa Ententy starały się zawrzeć porozumienie z Rosję bolszewicką, licząc na korzystne umowy gospodarcze. Tolerowały więc istnienie rządów Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji na wychodźstwie, ale nie zamierzały dopuścić ich do faktycznego współudziału w życiu międzynarodowym.
W miarę stabilne warunki funkcjonowania w Paryżu władz republik zakaukaskich na wychodźstwie uległy gwałtownemu pogorszeniu w 1932 roku, gdy Francja zawarła z Rosją Sowiecką pakt o nieagresji., w którym znalazł się zapis, iż obie strony zobowiązują się nie tolerować na swoim terytorium działalności organizacji wrogich wobec drugiej strony porozumienia. W efekcie przedstawicielstwa dyplomatyczne republik kaukaskich przy rządzie francuskim zostały zlikwidowane, a dotacja dla nich cofnięta.
Mimo tych trudności, Komitet Niepodległości Kaukazu zorganizował w 1934 roku w Paryżu kolejną konferencję kaukaską. W jej trakcie przedstawiciele władz na wychodźstwie Azerbejdżanu, Gruzji i Północnego Kaukazu podpisali Pakt Konfederacji Zakaukaskiej. W kolejnym roku wybrana została Rada Konfederacji Kaukaskiej, której zadaniem miała być koordynacja ruchu niepodległościowego narodów Kaukazu i Zakaukazia. Przyjęcie ZSRS do Ligi Narodów doprowadziło do dalszego ograniczenia i tak niewielkich szans zaistnienia sprawy niepodległości regionu w polityce międzynarodowej.
Istnienie emigracyjnych rządów Zakaukazia stanowiło atut w strategicznych planach Wydziału Wschodniego MSZ RP oraz II Oddziału Sztabu Generalnego WP, związanych z realizacją tzw. koncepcji prometejskiej, zakładającej rozbicie imperium bolszewickiego poprzez podsycanie w jego częściach składowych tendencji niepodległościowych.
W 1925 roku z inspiracji posła RP w Turcji Romana Knolla powstał w Konstantynopolu Związek Oswobodzenia Kaukazu, zorganizowany na płaszczyźnie współpracy nie rządowej, lecz partyjnej. Z uwagi na postawę gruzińskich narodowych demokratów, którzy uznali, że taki stan osłabia gruzińskie wychodźstwo, przetrwał zaledwie rok.
Władze Polski zdecydowały się ponadto przyjąć i zalegalizować pobyt emigrantów wojskowych ze zsowietyzowanego Zakaukazia i Ukrainy. Marszałek Józef Piłsudski podjął również decyzję o umożliwieniu podchorążym i oficerom tzw. narodowości prometejskich szkolenia i zatrudnienia na kontraktach w Wojsku Polskim – bez potrzeby zmiany obywatelstwa.
Szacuje się, iż polskie uczelnie wojskowe w całym okresie międzywojennym ukończyło blisko 100 wojskowych Gruzinów, 12 Azerów i 16 górali kaukaskich. Część z nich wzięła udział w wojnie polsko-niemieckiej w 1939 roku, a następnie w szeregach AK lub Polskich Sił Zbrojnych.
Natomiast cywilna młodzież kaukaska szeroko korzystała z możliwości kształcenia, jakie stwarzał utworzony w 1926 roku w Warszawie Instytut Wschodni. Była to placówka przede wszystkim dydaktyczna, powołana dla podtrzymania stosunków II Rzeczypospolitej z szeroko rozumianym Wschodem oraz przygotowania kompetentnych w tym zakresie kadr dyplomatycznych, dziennikarskich i naukowych. Poczesne miejsce w jego działalności zajmowało propagowanie koncepcji ruchu prometejskiego.
Wybrana literatura:
W. Materski – XX wiek – niepodległość i sowietyzacja: Tradycja państwowa a budowa suwerennych państw w regionie
C. King – Widmo wolności. Historia Kaukazu
W. Materski – Gruzja
M. Zakrzewska-Dubasowa – Historia Armenii
T. Świętochowski – Azerbejdżan
Inne tematy w dziale Kultura
