Na warszawskiej Pradze pozostało wiele materialnych śladów obecności Rosjan.
Najbardziej rzucającą się w oczy pamiątką po nich jest Prawosławna Katedra Metropolitalna p.w. Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny, która znajduje się przy ruchliwym Placu Wileńskim w samym sercu Pragi.
Po uruchomieniu połączenia kolejowego z Petersburgiem w miarę przybywania na Pragę coraz większej liczby Rosjan, społeczność prawosławna musiała udawać do świątyni aż na Podwale.
W tej sytuacji pojawiła się konieczność wniesienia soboru na Pradze. Z inicjatywą wystąpili m.in. książę Władimir Czerkaskij oraz gen. Rożnow. Magistrat propozycję przyjął z entuzjazmem, bowiem w kluczowym punkcie miasta miała się pojawić kolejna budowla, która podkreśli rosyjski charakter Warszawy.
Cerkiew została zbudowana naprzeciwko Dworca Petersburskiego, na pustym placu przy głównej arterii Pragi – Targowej oraz nowo wytyczonej ul. Aleksandrowskiej. Wcześniej, do Rzezi Pragi (1794 rok), znajdował się tu katolicki kościół p.w. św. Andrzeja.
Autorem projektu był rosyjski architekt, Nikołaj Syczew. Kamień węgielny pod budowę został wmurowany 14 czerwca 1867oku, prace, którymi kierował inż. Dymitr Palicyn, postępowały błyskawicznie i cerkiew w stanie surowym była gotowa w ciągu zaledwie roku! Koszt budowy wyniósł 140 tysięcy rubli.
Cerkiew była pierwszą tego typu budowlą w Warszawie, gdyż dotychczas sobory prawosławne najczęściej znajdowały się w adaptowanych na ten cel kościołach katolickich.
Wzniesiono ją na planie krzyża greckiego w stylu bizantyjsko-ruskim i nakryto czterospadowym dachem. Z daleka widać pięć charakterystycznych kopuł przypominających kształtem cebule. Największa z nich symbolizuje postać Chrystusa, a otaczające ją cztery mniejsze – ewangelistów. Pełnią one także funkcje dzwonnic. Świątynia została podzielona na część górną czyli główną, która jednorazowo mogła pomieścić do 1000 wiernych. Natomiast w części dolnej obecnie znajduje się kaplica Męki Pańskiej.
Patronką świątyni została św. Maria Magdalena, której ikona, ofiarowana przez carycę, została przeniesiona podczas uroczystej procesji z soboru na ul. Długiej (dziś Katedra Polowa Wojska Polskiego).
W II Rzeczypospolitej władze początkowo rozważały rozebranie soboru, jednak ostatecznie w 1926 roku zrezygnowano z tego zamiaru. Wówczas w bocznym ołtarzu umieszczono Ikonę Matki Boskiej Częstochowskiej, która pełniła funkcję wotum dziękczynnego za ocalenie świątyni.
Praska cerkiew, która od 1921 roku posiada rangę soboru metropolitalnego, była wówczas jedną z dwóch wolno stojących prawosławnych świątyń w stolicy. Inne rozebrano lub przebudowano, części budynków przywracając ich pierwotne funkcje.
Budowla przetrwała II wojnę światową bez większych zniszczeń. Niemcy jedynie zdjęli jej dzwony, aby przetopić na pociski. Po ich demontażu okazało się, że stop, z którego zostały wykonane jest nieodpowiedni. Zostały więc pozostawione w pobliżu cerkwi, gdzie można je oglądać do dzisiaj.
Obecnie jest to główna cerkiew Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i siedziba zwierzchnika kościoła prawosławnego w Polsce – arcybiskupa Sawy. Tymczasowo gości także parafię wojskową p.w. Św. Mikołaja.
W 1896 roku zbudowano wojskową cerkiew p.w. św. Jerzego Zwycięzcy w kompleksie koszar przy końcu ul. Targowej. Rok później oddano do użytku prawosławną kaplicę przy Dworcu Petersburskim, a w 1900 roku ukończono kaplicę Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych znajdującą się przy dzisiejszej ul. Floriańskiej. W tym samym czasie powstała kaplica św. Sergiusza obok Warsztatów Artyleryjskich przy Stalowej 71.
Przy ul. Grochowskiej na wiele lat ulokował się nieduży cmentarz prawosławny z I połowy XIX w., który został zlikwidowany w 1961 roku, a część nagrobków przeniesiono wówczas na cmentarz na Woli.
O obecności Rosjan przypomina także niewysoki budynek przy skrzyżowaniu ulic Floriańskiej i Jagiellońskiej, który powstał w latach 1896-1900 na potrzeby rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Narożnik obiektu zdobiła cebulasta kopuła z krzyżem prawosławnym, należąca do znajdującej się tam kaplicy p.w. Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych.
Po likwidacji Kaplicy po 1918 roku, przebudowany gmach oddano dla potrzeb weteranów powstania styczniowego. Ostatni z nich , Mamert Wandali, zmarł w 1942 roku. Po II wojnie budynek zajęła Armia Czerwona, później mieściły się tu różne instytucje. Obecnie budynek jest w posiadaniu Kurii Warszawsko-Praskiej.
Na Pradze znajdowało się również kilka kompleksów koszarowych. W całym mieście stacjonowało 60 tysięcy rosyjskich żołnierzy.
Z racji bliskości linii kolejowych, a także istniejących już umocnień w tym rejonie, dzielnica była wręcz stworzona jako miejsce zakwaterowania rosyjskiego wojska.
Kilka jednostek stacjonowało na terenie Fortu Śliwickiego, który wybudowano bezpośrednio po zdławieniu powstania listopadowego, jako przedmurze Cytadeli na praskim brzegu. Stanowił on największy z fortów tworzących później Twierdzę Warszawa. Nazwano go na cześć rosyjskiego kapitana zasłużonego podczas walk 1831 roku, który został pochowany na terenie tej fortyfikacji. Do dziś zachowały się relikty umocnień po północnej stronie wjazdu na Most Gdański.
Najwięcej budynków koszarowych na Pradze wzniesiono po 1875 roku gdy duża część terenów tzw. Nowej Pragi przeszła pod Zarząd Wojskowy Okręgu Warszawskiego.
Na przełomie XIX i XX w. na całym obszarze na północ od ulic Śliwickiej i Esplanadowej (dziś obie ulice tworzą ul. 11 Listopada), aż do Wisły (a na północ aż do dzisiejszego Ronda Starzyńskiego), wzniesiono olbrzymie „miasteczko wojskowe”, które składało się z ponad 124 budynków, zarówno murowanych, jak i drewnianych. Poza kwaterami dla żołnierzy znalazły się tu warsztaty i magazyny, stajnie, a także rozległe place, na których przeprowadzano musztrę i ćwiczenia. Kwaterowały tu m.in. 189 Biłgorajski Zapasowy Pułk Piechoty i 190 Węgrowski Rezerwowy Pułk Piechoty, a także Drugi Orenburski Pułk Kozaków.
Naprzeciwko dworca kolejowego znajdował się Zborny Punkt, który zajmował baraki w narożniku ul. Petersburskiej i Aleksandrowskiej. Trafiali tam wszyscy poborowi, zanim zdecydowano, w których jednostkach będą odbywać służbę. Rocznie przez koszary przechodziło nawet 80 tys. ludzi.
Po I wojnie światowej zabudowania poddano gruntownej modernizacji. Niektóre baraki rozebrano, a część należącego do wojska terenu rozparcelowano np. działki przy ul. Ratuszowej przyłączono do Parku Praskiego. Dziś ich tereny zajmuje częściowo Ogród Zoologiczny.
W budynkach znajdujących się przy ul. 11 Listopada stacjonował wówczas m.in. 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej.
Nieliczne relikty koszar przetrwały na Nowej Pradze, gdzie stacjonowali kozacy. Część zajmuje rozległą działkę pod adresem ul. 11 Listopada 17/19. W 1918 roku zatrzymał się w nich Marszałek Piłsudski, zaraz po powrocie z Twierdzy Magdeburskiej. Upamiętnia to tablica zawieszona na fasadzie budynku znajdującego się po prawej stronie od bramy wjazdowej.
Wybrana literatura:
K. Głowacka – Echa dawnej Warszawy. Praga.
Z dziejów militarnych Pragi, praca zbiorowa
A. Tuszyńska - Rosjanie w Warszawie
J. Kasprzycki - Korzenie miasta. Tom III. Praga
Odkrywanie warszawskiej Pragi. Tom I, praca zbiorowa pod redakcją A. Sołtana
Inne tematy w dziale Kultura
