Jeńcy 1920 roku (2)

W lutym 1921 roku podpisano polsko-sowiecki układ o wymianie jeńców wojennych.

     Na początku listopada 1920 roku przewodniczący delegacji polskiej w Komisji Rozjemczej wystąpił z propozycją szybkiej wymiany 41 chorych polskich jeńców przebywających w szpitalu w Mińsku w zamian za jeńców bolszewickich przebywających po stronie polskiej w Baranowiczach w pobliżu linii rozejmowej. Strona sowiecka, widząc jak bardzo zależy na tym Polakom, zażądała w zamian za jeńców polskich podwójnej liczby swoich jeńców. Strona polska zgodziła na taką nie ekwiwalentną wymianę. W efekcie do wymiany pierwszej grupy jeńców doszło 11 grudnia 1920 roku na stacji kolejowej w przygranicznych Stołpcach.

    Fatalny stan przekazanych jeńców sowieckich, wśród których większość stanowili chorzy, dał stronie sowieckiej ważny argument, który był używany przez Adolfa Joffego podczas rozmów w Rydze.

    Wkrótce potem  delegacja polska wystąpiła z propozycją wymiany biskupów katolickich Kazimierza M. Michalkiewicza i Zygmunta Łozińskiego na dwóch bolszewików. Strona sowiecka zażądała w zamian wydania pięciu osób, w tym polskich komunistów i dwóch żon wysokich rangą oficerów sowieckich. Rada Ministrów RP nie zgodziła się na kolejną nie ekwiwalentną wymianę.

    Na początku stycznia 1921 r. obie strony przygotowały także listy 62 osób, które miały być wymienione w pierwszej kolejności, zanim ruszyłaby zorganizowana akcja repatriacyjna. Na liście bolszewickiej przeważali polscy komuniści przebywający w polskich więzieniach oraz oficerowie z obozu w Dąbiu pod Krakowem. Obie strony, szczególnie Sowieci,  miały problemy z wyszukaniem umieszczonych na listach osób. Do wymiany pierwszej grupy z imiennych list doszło w lutym 1921 roku, gdy bolszewikom udało się odnaleźć 29 osób z polskiej listy.

    Podczas rokowań prowadzonych w Rydze delegacja polska dążyła do jak najszybszego zawarcia porozumienia, na podstawie którego można byłoby przystąpić do wymiany jeńców wojennych. Po początkowych wahaniach strona sowiecka w końcu grudnia 1920 roku zaakceptowała polski projekt porozumienia. Aby Układ o Repatriacji mógł obowiązywać, musiał być podpisany przez obie delegacje na plenarnym posiedzeniu. Z jego podpisaniem przewodzący delegacji sowieckiej Joffe jednak zwlekał aż do 24 lutego 1921 roku. W ten sposób bolszewiccy delegaci próbowali zmusić stronę polską do przyjęcia niekorzystnych dla Polski postanowień w sprawach ekonomicznych, zwrotu taboru kolejowego.

    Bolszewicy nie byli ponadto przygotowani do wymiany jeńców, gdyż większość obozów, w których umieszczono Polaków, znajdowała się na Syberii, skąd szybkie ich dostarczenie do Mińska Litewskiego i pogranicznej Szepietówki było niemożliwe.

    Na mocy odpisanego 24 lutego 1921 roku w Rydze Układzie o Repatriacji nad realizacją wymiany jeńców miały czuwać Komisje Mieszane – jedna w Warszawie, druga w Moskwie. Członkowie Komisji mieli prawo do wizytowania obozów jeńców, internowanych, więzień i miejsc pobytu osób podlegających repatriacji. Repatriacja odbywać się miała na dwóch punktach granicznych (położonych na dwóch głównych szlakach kolejowych) na stacjach Stołpce i Kojdanowo (linia kolejowa Baranowicze – Mińsk) i Zdołbunów (linia kolejowa Równe – Szepietówka).

    Zgodnie z postanowieniami Układu o Repatriacji wymiana jeńców wojennych miała się rozpocząć w 10 dni po jego podpisaniu, czyli na początku marca 1921 roku. Strona polska była do niej już teraz przygotowana i w Baranowiczach zgromadzono ponad 3 tys. jeńców gotowych do wymiany (należycie przygotowanych, dobrze odżywionych i ubranych). Z wymianą zwlekała jednak strona sowiecka, co spowodowała skierowanie not protestacyjnych do sowieckiej delegacji w Rydze. Ostatecznie pierwszy transport z jeńcami bolszewickimi został przekazany w Stołpcach 16 marca 1921 roku W dwa dni później pierwsze transporty z jeńcami polskimi skierowali do Polski bolszewicy. W ten sposób rozpoczęła się masowa repatriacja najpierw jeńców wojennych, a następnie repatriantów, osób internowanych i wygnańców między Polską i Rosją Sowiecką. Trwała ona kilka lat, do 1925 r., i objęła łącznie ponad 1,5 mln osób, w tym ok. 1,1–1,2 mln ludzi z Rosji do Polski.

      Jako pierwsi, zgodnie z uzgodnieniami w Rydze, zostali repatriowani jeńcy wojenni. Akcja ta ukończona została w połowie października 1921 roku Ogółem do Polski powróciło 26 440 jeńców wojennych (w tym 418 oficerów), natomiast do Rosji bolszewickiej wysłano 65 797 jeńców. Po październiku 1921 roku w Polsce pozostało 965 jeńców (oficerów i komunistów), którzy mieli stanowić gwarancję, iż Rosja bolszewicka odeśle znajdujących się jeszcze na jej terytorium polskich jeńców. Ostatecznie na początku 1922 roku i ta grupa jeńców bolszewickich wróciła do Rosji.

    Zgodnie z Układem powrót jeńców do ojczyzny był dobrowolny. Jeniec mógł odmówić powrotu, wypełniając odpowiednią deklarację. W sumie w Polsce pozostało ok.  1000 jeńców bolszewickich (przeważnie były to osoby pochodzenia polskiego lub mające w Polsce krewnych oraz zdecydowani przeciwnicy bolszewizmu). Nie znane są dane dotyczące podobnych przypadków wśród polskich jeńców.

     W szeregach Armii Czerwonej służyli także żołnierze innych narodowości: Łotysze, Austriacy, Węgrzy, Litwini i inni (np. Chińczycy). Polskie władze wojskowe po porozumieniu się z przedstawicielstwami dyplomatycznymi tych krajów, z których jeńcy pochodzili i za zgodą samych zainteresowanych, umożliwiły ich repatriację do ojczyzn. Z tej możliwości skorzystało w sumie ok. 1000 Łotyszy, Węgrów i Austriaków. Tej kategorii nie uwzględniają w swych obliczeniach rosyjscy historycy, oskarżający Polskę o „wymordowanie” od 40 do 60 tyś. bolszewickich jeńców.

     Na podstawie licznie zachowanych archiwaliów polskich można przyjąć, że liczba zmarłych w niewoli polskiej jeńców bolszewickich nie przekraczała 18 tys. ludzi w całym okresie ich pobytu w polskiej niewoli, czyli w okresie luty 1919 – październik 1921 roku (w tym w obozie w Strzałkowie zmarło od ok. 7 do 8 tys. jeńców, a w obozie w Tucholi około 2 tys.).

     Zmarli w polskich obozach jeńcy bolszewiccy chowani byli na położonych w pobliżu oddzielnych cmentarzach. Przez cały okres międzywojenny były one otoczone opieką polskich władz wojskowych i cywilnych. Zostały ogrodzone, uporządkowane i ustawiono na nich skromne pomniki i krzyże. Niektóre z nich zachowały się do dnia dzisiejszego i w razie potrzeby można dokonać ekshumacji pochowanych na nich jeńców rosyjskich, aby ustalić dokładną liczbę zmarłych.

     Spośród ok. 40 tysięcy polskich żołnierzy wziętych do niewoli przez bolszewików, do kraju powróciło ok. 26,5 tys. osób. Władze rosyjskie nie przejawiają chęci wyjaśnienia losów tych, którzy nie powrócili do Polski.


Wybrana literatura:

Z. Karpus - Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy na terenie Polski w latach 1918-1924
Jeńcy sowieccy w Polsce 1920-1921. Zbiór komunikatów Sekcji Jeńców i Internowanych Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych
Zwycięzcy za drutami : jeńcy polscy w niewoli (1919-1922) : dokumenty i materiały
Tuchola : obóz jeńców i internowanych 1914-1923.