Skrzypce to piękny instrument. Odgrywają jedną z najważniejszych ról w muzyce klasycznej. W rozrywkowej ustąpiły miejsca innym instrumentom, tylko niektóre zespoły czy wykonawcy używają szeroko skrzypiec. W Polsce skrzypce są ważne w zespołach i grupach o korzeniach góralskich. Czasy wymagają stosowania elektroniki, wzmacniaczy i różnych innych akcesoriów. Dotyczy to i skrzypiec.
A jeszcze nie tak dawno skrzypce i w lekkiej muzyce dominowały. Echa tych świetnych dni znajdujemy w wielu piosenkach. Są wśród nich takie, w których przeplatają się wątki polskie i żydowskie, wskazywane już w moich poprzednich notkach.
Jednym z najsłynniejszych, w swoim czasie niesłychanie popularnym jest utwór
Graj Skrzypku Graj.
Autorami są: Władysław Lidauer – melodia oraz Stanisław Zdrojewski – tekst.
Praktycznie nie udało mi się znaleźć o tych autorach żadnych informacji. Wiadomo jedynie, że Lidauer zginął w warszawskim getcie. O Zdrojewskim nie wiadomo dzisiaj nic.
Utwór był żelazną pozycją w repertuarze Adama Astona. Jednak to nagranie mało już kto zna.
Obecnie, piosenka ta, jak i inne z tamtego okresu, związana jest nierozerwalnie z jednym wykonawcą, którym był Mieczysław Fogg.
Fogg, (właściwe nazwisko Fogiel), urodził się 30 maja 1901 roku w Warszawie. Rodzina nie miała tradycji muzycznych. Ojciec pracował na kolei, a matka prowadziła sklep. Muzykalność Fogga dała o sobie znać już w wieku chłopięcym. Wstąpił do chóru przy kościele Św. Anny na Krakowskim Przedmieściu. Tam w solowej partii usłyszał go Ludwik Sempoliński. Śpiew Fogga zrobił na nim tak silne wrażenie, że wysłał go do profesora Jana Łysakowskiego na przesłuchanie. Został przyjęty do Szkoły Muzycznej na wydział wokalistyki.
W 1921 roku podjął, wzorem ojca, pracę na kolei, kształcąc się nadal w śpiewie. Zadebiutował w 1928 roku w chórze rewelersów Chór Dana, w kabarecie Qui Pro Quo. W tym czasie chóry rewelersów, czyli kwartety męskie, cieszyły się dużą popularnością. Drugim sławnym zespołem był Chór Czejanda.
Chór Dana, poza Warszawą, koncertował w całej Europie oraz i w USA. Dla firmy fonograficznej Odeon nagrywał 30-50 piosenek rocznie.
W 1935 roku Fogg zadebiutował jako solista, zyskując szybko dużą sławę. Występował z własnymi recitalami oraz w programach kabaretowych z Mirą Zimińską i pianistą Tadeuszem Sygietyńskim.
Mieczysław Fogg wraz z zespołem tancerek na statku MS Batory
Wojnę spędził w Warszawie, występując w kawiarniach dla polskiej publiczności. Wziął udział w Powstaniu – śpiewał w szpitalach, schronach, ale i na pierwszej linii walk.
Po wojnie otworzył w 1946 roku kawiarnię Cafe Fogg oraz wytwórnię płytową Fogg Record.
Oba przedsięwzięcia zostały znacjonalizowane. Nie zrezygnował z kariery piosenkarza, a nawet ją rozwinął. Przez całe lata był najpopularniejszym wokalistą w Polsce.
Jego kariera trwała 60 lat – ewenement w skali światowej.
Mieczysław Fogg
Występował na całym świecie. Odbył ponad 16 tysięcy koncertów. Płyty z jego piosenkami osiągnęły w sumie sprzedaż ponad 25 milionów kopii. Mieczysław Fogg został odznaczony tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Podczas wojny jego rodzina ukrywała przed Niemcami znajomych Żydów.
Graj Skrzypku Graj należy do jego najpopularniejszych hitów, obok takich utworów jak Tango milonga, To ostatnia niedziela, Jesienne róże, Pierwszy siwy włos, Mały biały domek.
Druga piosenka, która związana jest ze skrzypcami powstawała bardzo długo. Jej początek również miał miejsce przed wojną. Mowa tu o tekście przyszłego utworu. Autorem jest Osip Mandelsztam.
Mandelsztam był Żydem, urodzonym w 1891 roku w Warszawie. Ojciec był bogatym kupcem, matka nauczycielką muzyki. Osip odebrał bogate wykształcenie, studiował na Sorbonie, w Heidelbergu oraz w Sankt Petersburgu.
Jako poeta zadebiutował w 1910 roku w czasopiśmie "Apollon". Ten periodyk był głównym organem akmeistów. Akmeizm był to kierunek w poezji rosyjskiej, odmiana neoklasycyzmu. Mandelsztam, obok Achmatowej i Kuzmina, był głównym jego przedstawicielem.
W 1913 roku wydał zbiór wierszy Kamień, który przyniósł mu sławę. W 1922 roku umocnił swoją pozycję tomikiem Tristia. W 1928 roku wyszedł ważny zbiór Wiersze, z silnymi wątkami judaistycznymi. W latach 30. zwrócił się ku prozie. Żadne jego wiersze nie mogły być już wydawane, gdyż naraził się osobiście Stalinowi. Zaczęło się od takiego wiersza:
|
Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi,
Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy,
A w półsłówkach, półrozmówkach naszych
Cień górala kremlowskiego straszy.
Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa,
Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada.
Śmieją się karalusze wąsiska
I cholewa jak słońce rozbłyska.
Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów:
Bawi go tych usłużnych półludzików mozół.
Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy,
A on sam szturcha ich i złorzeczy.
I ukaz za ukazem kuje jak podkowę –
Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę.
Miodem kapie każda nowa śmierć
Na szeroką osetyńską pierś.
Listopad 1933
|
Мы живём, под собою не чуя страны,
Наши речи за десять шагов не слышны,
А где хватит на полразговорца,
Там припомнят кремлёвского горца.
Его толстые пальцы, как черви, жирны,
А слова, как пудовые гири, верны,
Тараканьи смеются усища,
И сияют его голенища.
А вокруг него сброд тонкошеих вождей,
Он играет услугами полулюдей.
Кто свистит, кто мяучит, кто хнычет,
Он один лишь бабачит и тычет,
Как подкову, кует за указом указ:
Кому в пах, кому в лоб, кому в бровь, кому в глаз.
Что ни казнь у него - то малина
И широкая грудь осетина.
Ноябрь 1933
|
Polskie tłumaczenie Stanisława Barańczaka.
Osip Mandelsztam
W 1934 roku został zesłany do łagru w Czerdyniu. Przebywał tam do roku 1937. Po powrocie nie pokajał się przed Stalinem i w 1938 roku ponownie trafił do łagru. Zmarł w grudniu w łagrze pod Władywostokiem.
Wiersze, które pisał w latach 30. przechowywała jego żona. Zdołała ona ukryć przed rewizjami dużą część dorobku Mandelsztama. Wiersze te zostały opublikowane w latach 70. i przyniosły Mandelsztamowi, pośmiertnie, sławę na cały świecie.
Jeden z ocalałych wierszy nazywał się ЖИЛ АЛЕКСАНДР ГЕРЦОВИЧ… (Żył Aleksander Hercowicz)
Жил Александр Герцович,
Еврейский музыкант, -
Он Шуберта наверчивал,
Как чистый бриллиант.
И всласть, с утра до вечера,
Заученную вхруст,
Одну сонату вечную
Играл он наизусть.
Что, Александр Герцович,
На улице темно?
Брось, Александр Герцович,
Чего там?.. Всё равно…
Пускай там итальяночка,
Покуда снег хрустит,
На узеньких на саночках
За Шубертом летит.
Нам с музыкой-голубою
Не страшно умереть,
А там – вороньей шубою
На вешалке висеть…
Все, Александр Герцович,
Заверчено давно,
Брось, Александр Скерцович,
Чего там?.. Всё равно…
27 марта 1931
Wiersz ten został przetłumaczony przez polskiego poetę i prozaika Wiktora Woroszylskiego.
Woroszylski (1927 – 1996) w młodych latach przeżył ukąszenie bakcylem komunizmu, czemu dawał wyraz w swoich wczesnych utworach. Jego ówczesnym idolem był Majakowski, którego wiersze przetłumaczył na polski. W 1956 roku przebywał w Budapeszcie, gdzie naocznie obserwował rewolucję węgierską i jej zdławienie. Przeżył taki wstrząs, że natychmiast zerwał z komunizmem.
W latach 70. zaangażował się w działalność opozycji demokratycznej, co skutkowało umieszczeniem jego nazwiska na czarnej liście przez cenzurę. Został internowany 13 grudnia 1981 roku.
Woroszylski przetłumaczył bardzo dużo wierszy poetów rosyjskich, w tym i tych, którzy byli na indeksie w ZSRR. Byli wśród nich: Anna Achmatowa, Josif Brodski, Aleksander Sołżenicyn, Borys Pasternak, Bułat Okudżawa, Włodzimierz Wysocki i Osip Mandelsztam.
Wśród przetłumaczonych wierszy Mandelsztama znalazł się i Był sobie skrzypek, Hercowicz.
Wiersz jakby zapraszał do napisania do niego melodii. Zaproszenie przyjął Andrzej Zarycki.
Andrzej Zarycki urodził się w 1941 roku w Zakopanem. Ukończył Wyższą Szkołę Muzyczną w Krakowie, w klasie kompozycji. Jest dobrym pianistą, a w kompozycji interesuje się tworzeniem symfonii, muzyki kameralnej oraz bardzo aktywnie w dziedzinie piosenki artystycznej. Debiutował w krakowskim Teatrze Piosenki Hefajstos przy Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1964 został laureatem Festiwalu Piosenki Studenckiej w Krakowie. Wyjechał do Ameryki. Po przyjeździe do Polski w 1966 roku związał
się na długo z kabaretem Piwnica pod Baranami oraz z Ewą Demarczyk. Demarczyk nie należała wtedy do Piwnicy.
Andrzej Zarycki
Współpraca z Demarczyk przyniosła Zarzyckiemu spore sukcesy. Jest autorem muzyki do ponad 250 pieśni i piosenek. Część w oryginalnym brzmieniu do wierszy poetów: hiszpańskich, kubańskich, angielskich, niemieckich, francuskich i rosyjskich. W swoich recitalach Ewa Demarczyk wykonywała większość z nich.
Nie ma wątpliwości, że jedną z największych piosenek tej pary – kompozytora i wykonawczyni jest Skrzypek Hercowicz..
O Ewie Demarczyk nie będę dziś pisał. Zostawię to sobie na inną, może lepszą okazję.
Ewa Demarczyk
Skrzypek Hercowicz ma w Polsce swoją wariację. Stworzył ją Grzegorz Bukała z zespołem Wały Jagiellońskie. Piosenka nosi tytuł Wariacje na temat skrzypka Hercowicza.
W Rosji tekst Mandelsztama doczekał się kilku kompozytorów. Najlepsza jest wersja Dimy Kowaliowa, śpiewana przez Irinę Pieskową. Nie mam tego nagrania, niestety.
Do dwóch powyższych utworów: Graj Skrzypku Graj oraz Skrzypek Hercowicz chciałbym dodać trzeci, który mi się z nimi mocno kojarzy. Mam na myśli melodię grupy Pod Budą, o tytule Piosenka o ulicznym grajku.
Autorami tej piosenki są, jak to w tym zespole, Jan Hnatowicz – muzyka i Andrzej Sikorowski – słowa. Ale to już całkiem inna historia, kończę naśladując Rudyarda Kiplinga.
W music boxie Graj Skrzypku… śpiewają Adam Aston, Anna Piwowarczyk, Don Wasyl z Romą i Mieczysław Fogg; Skrzypka Hercowicza prezentują: Ewa Demarczyk, Janusz Radek, zespół Alru po rosyjsku i Wariacje Wały Jagiellońskie.
Dodatkowo Pod Budą.
Graj Skrzypku Graj, Lindauer, Zdrojewski
Graj skrzypku graj, przez całą noc
Swe serce daj i wrażeń moc.
Niech skrzypki łkają,
Czarowne tango grają,
Za taką grę, dam serce swe.
Niech skrzypki łkają,
Czarowne tango grają,
Za taką grę, dam serce swe.
Skrzypek Hercowicz
Muzyka: Andrzej Zarycki , Słowa: Osip Mandelsztam, Przekład: Wiktor Woroszylski
Był sobie skrzypek Hercowicz,
Co grał z pamięci jak z nut.
Z Schuberta on umiał zrobić -
No brylant, no istny cud.
Dzień w dzień, od świtu po wieczór,
Zgraną jak talia kart,
Tę samą sonatę wieczną
Wciąż pieścił jak jaki skarb.
I co pan, panie Hercowicz?
Za oknem ciemność i śnieg...
Dałbyś pan spokój, Sercowicz!
Takie jest życie, nie?...
Niech harmonijka - Cyganka,
Jak długo ściska mróz,
W ślad za Schubertem na sankach
Zawija kreskami płóz.
Nam z muzyką tak bliską,
Niestraszny i nagły zgon.
A potem z wieszaka zwisnąć
Jak płaszcz z oskubanych wron.
Dawno już, panie Sercowicz,
Wszystko skołował śnieg...
Dałbyś pan spokój, Scherzowicz.
Takie jest życie, nie?
Piosenka o ulicznym grajku
Muzyka: Jan Hnatowicz, słowa: Andrzej Sikorowski
Tam gdzie największy płynął tłum
raniutko stawał deszcz nie deszcz
i czapkę kładł do góry dnem
by wyglądała groszy stu
Rzucali ludzie marny grosz
co błyszczał w czapce niby łza
nie widzi biedak ale gra
wciąż słyszał gdy mijali go
Taki już żebraka los
jedne skrzypce dwoje rąk
stare palto pełne łat
siwe włosy targa wiatr
Taki już żebraka los
wokół litość albo złość
jednostajny monet brzęk
i fałszywej struny dźwięk
Pośrodku miasta zawsze stał
wtorek czy piątek deszcz nie deszcz
do myśli złych uśmiechał się
i jakiś stary refren grał
Aż raz przemówił - umilkł gwar
i nagle się dowiedział tłum
że oprócz marnych groszy stu
królestwo własne stary ma
Taki już żebraka los
jedne skrzypce dwoje rąk
ale za to jakie sny
gdzieś otwarte w mroku drzwi
Pod powieką własny świat
kto odgadnie jakich barw
czyje życie ponad stan
kto tu żebrak a kto pan?
Inne tematy w dziale Kultura
