O poezji haiku pisałam już wielokrotnie. Jednak dzisiaj chciałabym mimo wszystko dodać jeszcze kilka uszczegółowiających informacji, szczególnie na temat haiku senryu(jap. 川 柳).
Haiku ogólnie, to najmniejszy z możliwych utwór poetycki, z którego nie można już utworzyć mniejszego. Jest to taki mikroświat w soczewce składający się najwyżej z 17 sylab rozpisanych na wersy 5-7-5. Oryginalnie, po japońsku, haiku stanowi tylko jedną linijkę, bez wersów, ale już w innych językach niż japoński, wersy są trzy. Zdaniem wybitnych znawców, w haiku może się znaleźć ewentualnie mniej sylab niż 17. ale nigdy więcej(takie haiku ze zmniejszoną i niestandardową liczbą sylab w poszczególnych wersach, tworzył/przekładał na przykład Czesław Miłosz).
Haiku klasyczne
W haiku klasycznym występuje wiele wyraźnych ograniczeń. Ograniczenia te nie są jednak celem samym w sobie, lecz środkiem, który spełnia zasady tej konkretnej poezji.
Jednym z ograniczeń są, jak wspomniano wyżej, minimalne rozmiary haiku 5-7-5. Haiku może tworzyć najwyżej dwa obrazy. Utwór, który posiada trzy obrazy nie jest już haiku. Poza tym haiku może opisywać w czasie tylko krótki, aktualny moment, jak błysk flesza, fotografia. Każdy wiersz jest obrazkiem , który ukazuje stan jakiegoś wycinka świata w sposób najpełniejszy i zarazem najkrótszy oraz oddaje jego barwę, muzykę, zapach i całą otaczającą go atmosferę. Haiku klasyczne ukazuje, że człowiek jest cząstką Natury, ale w tym sensie rozumiana Natura może być odczuwana tylko przez ludzi, którzy mają z nią bardzo bliski kontakt. Taki kontakt mieli pionierzy haiku, wielcy poeci-podróżnicy, na przykład Bason, Buson czy Issa. To oni stworzyli wszystkie ograniczenia i reguły haiku, spośród których istotne są te wyżej przeze mnie wymienione jak również pory roku akcentujące, że człowiek jest cząstką Natury.
Twórczość ta wymaga, żeby chociaż na czas tworzenia wiersza przesiąknąć filozofią poezji. Wymaga ona od autora specyficznej osobowości. Po prostu autorowi nie wolno istnieć na czas tworzenia utworu.
Klasyczne haiku posiada również specyficzną atmosferę. To atmosfera melancholii, zatroskania , sentymentu oraz jakiejś irracjonalnej nostalgii.
Przykłady, haiku klasycznego 5-7-5:
Ikk no gan ya hayama ni tsuki o in su
Sznur dzikich gęsi
a księżyc nad wierchami
jak sygnatura
(5-7-5)
(Buson -1775)
Aki mohaya sono higurashi no inochi ka na
Nadeszła jesień
czy to wszystko jest życiem
małej cykady...
(5-7-5)
(Buson -1755)
Ochiau te oto naku nareru shimizu ka na
Łączy strumienie
dalej już wodą cichą
źródło czyste
(5-7-4)
(Buson -1774)
Shufu ya shushi ni shi utau gyosha shosha
Tam wiatr jesienny
przy wódce wiersze mruczą
rybak i drwal
(5-7-4)
(Buson -1784)
Yanagi chiri shimizu kareishi tokorodoko
Wierzba płacząca
zrzuca liście – w strumieniu
suche kamienie
(5-7-5)
(Buson -1784)
Zauważmy, że w japońskim oryginale zawsze jest 17 sylab. Natomiast w polskim przekładzie – nie zawsze. A przecież tłumacz mógł w haiku:
„Łączy strumienie
dalej już wodą cichą
źródło czyste”
zamiast „źródło czyste”, użyć na przykład zwrotu „źródło bez skazy”. Wtedy byłoby to całkowicie zgodne z regułami klasycznego haiku.
W przekładach angielskich i niemieckich tłumacze starają się być wierni oryginałowi, choć zgodnie z intencją klasyków, sylab może być mniej niż 17, byle nie więcej.
Nowoczesne haiku
Nowoczesne haiku nie jest przeciwstawieniem haiku klasycznego. Jest tylko uwspółcześnieniem, unowocześnieniem słownictwa, stosowaniem wyszukanych często nawet sztucznych, symulowanych zwrotów, innego, czasem nienaturalnego punktu widzenia/postrzegania zjawisk. We współczesnym haiku autorzy często w ogóle nie odnoszą się do przyrody, co było u klasyków oczywiste. A ze spraw formalnych, co przykre – prawie programowo nie stosują się do klasycznych reguł 5-7-5.
Poniżej nowoczesne haiku George Swede, Kanadyjczyka, rocznik 1941, psychologa i poety, w tłumaczeniu Czesława Miłosza.
Noc zaczyna się zbierać między jej piersiami
(13)
Jeden guzik nie dopięty
W bluzce sprzedawczyni -
Pozwalam się oszukać przy wydawaniu reszty
(8-6-14)
Na końcu mnie zatemperowany ołówek
(13)
Powoli, z dnia na dzień,
nawleczone razem -
rzeczy z przeszłości
(6-6-5)
Bez komentarza...
Czym różni się senryu od haiku?
Haiku klasyczne odnosi się do natury i relacji wszelkich stworzeń, łącznie z człowiekiem, do Natury.
Natomiast senryu (jap. 川 柳), to krótki wiersz w formie haiku, który odnosi się do osobistych, często negatywnych emocji i charakteryzuje się równie często negatywnym, przykrym rodzajem humoru. Nazwa senryu powstała od nazwiska Karai Senryu(1718-90), później nazywającego się Karai Hachiemon (jap.柄井 八右衛門), osiemnastowiecznego poety japońskiego, który jako wieloletni juror w konkursach poezji komicznej maekuzuke, publikował zbiory „dzieł własnych” uczestników konkursu. Charakterystyczne dla tych zbiorów wierszy było to, że autorzy byli podobnie jak uczestnicy dzisiejszych konkursów, amatorami, a ich publikacje anonimowe. Oryginalnymi tematami maekuzuke było życie w codziennych sytuacjach ze wszystkimi pruderyjnie ukrywanymi niuansami widziane w krzywym zwierciadle. Były to wiersze nie tylko dowcipne, komiczne, żartobliwe czy swawolne, ale powoli krystalizowały się na utwory rubaszne, wulgarne a nawet pornograficzne. Termin senryu utrwalił się z czasem, a stał się samodzielną formą poetycką po śmierci Karai Senryu.
Trzeźwy realizm, obserwacja i intuicyjne wejrzenie w ludzkie słabostki pozostały cechami tego satyrycznego gatunku do dzisiaj. Dlatego Karai Hachiemon otrzymał miano poety senryu a tego typu utwory po prostu haiku senryu.
Senryu jest po prostu związane z naturą ludzką i jest satyrycznym humorem (drwi z rzeczy).
Istnieje wciąż debata nad tym, co jest lub nie jest senryu. Wielu poetów tworzy po prostu haiku, nie wiedząc, że to senryu.
Według znawców, to wszystko, co dotyczy przyrody, natury – to jest haiku a cała ludzka natura to senryu.
W senryu prawie zawsze występuje humor. Przynajmniej rubaszny. Czasem w formie fraszki czy kupletu. Często negatywny, choć niekoniecznie. Mogą też w nim występować sprośne, zabawne, szydercze, ironiczne, sarkastyczne czy niecenzuralne słowa czy zwroty. W klasycznym haiku też zdarza się humor (ale nie musi). Jest to jednak zawsze humor dobroduszny, łagodny, przyjazny, serdeczny, życzliwy czy dobrotliwy. Bez wulgaryzmów. Po prostu ludzki, w sensie pozytywnym, charakterystyczny nawet wtedy, gdy występuje pod postacią ironii czy autoironii. Takim mistrzem autoironii był na przykład klasyk Issa. W związku z tym, że humor w senryu jest negatywny, często wulgarny, uważa się ten typ haiku za poezję niższego, gorszego lotu niż haiku klasyczne czy nawet nowoczesne.
W bramie cmentarza
można pleść to i owo
do martwego...
Mucha siedzi
na tyłku człowieka
- też się opala
W podróży podmiejskiej
nieznajomy omawia
swój kolor moczu...
( Francine Porad)
Zimowe słońce
- pedały rowerzysty
napędzają wiatr...
Haiku senryu są często anonimowe, szczególnie te zbyt rubaszne a czasem wulgarne.
Moim zdaniem haiku George Swede(te powyżej w tłumaczeniu Czesława Miłosza), to typowe haiku senryu, choć opisywane są w literaturze oraz wszem i wobec jako haiku nowoczesne.
Inne tematy w dziale Kultura
