Radzieckie szpiegostwo atomowe 1934-1945.

Wstęp – uwarunkowania radzieckich służb specjalnych, a szpiegostwo atomowe.

Od pierwszej chwili ZSRR zainteresowany był tym , co się dzieje w Stanach Zjednoczonych, i starał się penetrować ten kraj. Największa batalia wywiadu radzieckiego w USA w latach czterdziestych toczyła się wokół wykrycia tajemnicy budowy bomby atomowej. Rola wywiadu w podejmowaniu decyzji przez państwo ma często wielkie znaczenie. Szczególnie kiedy pojawia się zagrożenie dla państwa to wydatnie zwiększa się rola wywiadu bo wtedy trzeba jak najszybciej zdobyć maksymalny zasób informacji ze szczególnym zwróceniem uwagi na pozyskanie danych pomagających rozwiązać istniejące zagrożenia .Działania te są szczególnie trudne bo wtedy dotykają najbardziej wrażliwych źródeł informacji, a każde służby tajne starają się chronić swoje sekrety przede wszystkim ze względu na utrzymanie ciągłości i trwałości agenturalnych powiązań, niezbędnych dla celów operacyjnych aktualnie i w przyszłości. Na scenie międzynarodowej rywalizacji zawsze istniał i pozostawał w cieniu wielkich zmagań wysiłek wielotysięcznego „tajnego frontu” prowadzonego przez tajne służby wielu państw. W stalinowskich warunkach radzieckie szpiegowskie siatki, obok rutynowych zadań gromadzenia informacji, prowadziły inwigilację, a w niektórych wypadkach zajmowały się fizycznym likwidowaniem przedstawicieli politycznej emigracji rosyjskiej. Dlatego ich pozycja i rola była szczególnie złożona. Wyjątkowym zagrożeniem dla pozycji na scenie międzynarodowej dla stalinowskiego reżimu było opracowanie i zastosowanie technologii nuklearnej przez USA. Struktury radzieckich służb specjalnych w okresie ostrej rywalizacji przedstawia schemat na załączniku. W radzieckim wywiadzie pracowali nie tylko ludzie związani bezpośrednio ideowo z ruchem komunistycznym, ale również osoby kierujące się pobudkami humanitarnymi, pragnący przeciwstawić się faszystowskiej przemocy, brutalności, pozbawianiu prawa do obrony własnej godności stąd zrozumiała jest działalność :Sorgego, Philby’ego, Macleana, Blunta, Cairncrossa, Burgessa, Radó, Schulze-Boysena, Sarnacka, Fuchsa,Treppnera, Gurewicza i innych osób o nieprzeciętnych uzdolnieniach.. Z drugiej strony dotkliwym ciosem dla radzieckich służb specjalnych były stalinowskie czystki, które doprowadziły do pozbawienia życia znacznej części kierowniczej kadry wywiadu politycznego i wojskowego. Dlatego w tych służbach pojawili się nowi ludzie, często przypadkowi bez fachowego przygotowania, których podstawową kwalifikacją była bezwzględna wierność i uległość Stalinowi. Służby te działały za kulisami sceny dyplomatycznej. Konspiracja najczęściej wymagała ograniczenia się do ustnych form przekazu informacji, poleceń i instrukcji.
I Radziecka siatka szpiegowska w USA.
Pierwszą zakamuflowaną placówką wywiadu wojskowego była amerykańsko-radziecka spółka handlowa „Amtorg”, powstała w 1924 roku, czyli dziewięć lat przed nawiązaniem stosunków dyplomatycznych między ZSRR i USA. Byli tam szpiedzy radzieccy, którzy rozpracowywali amerykański przemysł zbrojeniowy i plany obrony Kanału Panamskiego. Jednym z pierwszych rezydentów wywiadu wojskowego był Stanisław Filin na polskim paszporcie niby kupiec ziół. Wywiadem politycznym kierował oficer OGPU J.Alksnis na paszporcie łotewskim. Ich łącznikiem był doktor M. Szeftel oficjalnie jako przedstawiciel rosyjskiego Czerwonego Krzyża. W 1941 roku zwerbowano Elizabeth Bentley – absolwentkę uniwersytetu nowojorskiego, która równolegle była kochanką rezydenta wywiadu. Jej zadaniem było dostarczanie kopii tajnych materiałów do laboratorium rezydentury NKWD w Nowym Jorku, gdzie sporządzano mikrofilmy i wysyłano je do Moskwy. W marcu 1944 roku Bentley była ponadto łącznikiem rezydentury NKWD z ośmiu urzędnikami państwowymi Departamentu Obrony. Działający tam agenci dostarczali dane dotyczące produkcji samolotów i budowy nowych obiektów na lotniskach wojskowych. Informacji szpiegowskich dostarczało również siedmiu funkcjonariuszy Office of Strategic Services z którego
wywodziła się CIA. Agentem radzieckim w OSS był Duncan Lee osobisty asystent szefa OSS Williama Donovana. Po śmierci Jacoba Golosa w listopadzie 1943 roku nowym szefem Elizabeth Bentley i całej grupy został I.Achmerow(„Bill”). W dwa lata później Bentley nawiązała współpracę z FBI.
Równolegle funkcjonował William Fischer(„Rudolf Abel”) utrzymujący łączność radiową od połowy 1942 roku między Aleksandrem Demianowem(„Max” „Heine”), a centralą awansowany do stopnia kapitana od 22 czerwca 1944 roku został szefem wydziału łączności radiowej w Zarządzie Zagranicznym NKWD .Wpadł w czerwcu 1957 roku kiedy jego zastępca Reino Hayhanen podjął współpracę z FBI.
Poza tym w siatce tego wywiadu funkcjonował wyższy urzędnik administracji Algier Hiss, doradca prezydenta Franklina D. Roosevelta, sekretarz generalny konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco w 1945 roku, dyrektor Biura do Specjalnych Spraw Politycznych Departamentu Stanu, które zajmowało się problemami związanymi z działalnością ONZ.
II Badania atomowe w Niemczech
Przełomowe znaczenie w badania reakcji łańcuchowej obok badań I.Kurczatowa i wizji laureata nagrody Nobla Fryderyka Joliot-Curie(mąż Ireny córki Marii Skłodowskiej-Curie) za odkrycie sztucznej promieniotwórczości miały badania niemieckich uczonych Otto Hahna i Fritza Strassmanna opublikowane 6 stycznia 1939 roku w „Naturwissenschafeten”. Badania te zostały za pośrednictwem Lizy Meitner i profesora uniwersytetu w Kopenhadze Nielsa Bohra przekazane do Instytute for Advanced Study w Princeton i do Waszyngtonu. Po niniejszych odkryciach III Rzesza od 18 czerwca 1939 roku rozpoczęła realizację programu atomowego. Powyższa informacja została przekazana do SIS przez ich agenta Paula Rosbauda.
Prace nad bombą atomową w 1942 roku uległy zahamowaniu, gdyż Hitler był przekonany o bliskim zwycięstwie Rzeszy . Jednak 4 czerwca 1942 roku minister ds. uzbrojenia Albert Speer zaaktuwizował prace atomowe. Na przełomie 1943/44 roku pod kierownictwe Wernera Heisenberga zbudowano w Dahlem reaktor, w którym użyto półtorej tony uranu i taką samą ilość ciężkiej wody. Pomiary reakcji, odbywające się często w warunkach nalotów alianckich na Berlin, były utrudnione, wobec czego przeniesiono instytut do miasteczka Hechingen, gdzie rozpoczęto budowę nowego reaktora.
III Badania atomowe w USA i Wielkiej Brytanii
W wyniku faszystowskich prześladowań wielu uczonych wyemigrowało w latach 1933 – 1940 do USA wśród nich Albert Einstein, który listownie przedstawił prezydentowi USA znaczenie energii atomowej. Po akceptacji przez najwyższe czynniki rządowe propozycji naukowca i jego otoczenia rozpoczęto w USA realizację Projektu Manhattan. Zawierał on budowę zakładów rozdzielania izotopów uranu w Oak Ridge w Dolinie Tennessee („x”) i zakładów produkcji plutonu w Hanford w stanie Waszyngton, gdzie zbudowano reaktory grafitowe, niezbędne do wytwarzania plutonu. Najbardziej strzeżonym obiektem było laboratorium w Los Alamos w stanie Nowy Meksyk (kryptonim „y”), gdzie zbudowano całe misteczko dla robotników oraz personelu techniczno-naukowego. W latach 1939 – 1940 polscy uczeni Henryk Halban iLeon Kowarski opracowali metodę wyodrębnienia izotopu uranu-235, a angielscy uczeni R.Peiers i F. Simon opracowali aparaturę niezbędną dla otrzymania uranu przeznaczonego do stworzenia bomby atomowej.W USA przyjęto tzw. ustawę MacMahona o utworzeniu Komisji Energii Atomowej USA i zaostrzono ochronę tajemnicy wojskowej.Pierwsza doświadczalna eksplozja bomby atomowej nastąpiła 16 lipca 1945 roku.
IV Badania atomowe w ZSRR
Badania w dziedzinie atomistyki prowadzone były w ZSRR od połowy lat trzydziestych. Igor Kurczatow i jego współpracownicy (m.in. G.Florow i K. Pietrzak) od 1934 roku zajmowali się problematyką rozszczepiania jądra atomu. Natomiast w 1935 roku Igor Kurczatow badał doświadczalnie przebieg reakcji jądrowej, wywołany bombardowaniem odpowiednich substancji neutronami. Obliczenia profesorów Juliusza Charitona i Jakuba Zeldowicza w latach 1939 – 1940 stanowiły teoretyczną podstawę uzyskania reakcji łańcuchowej na skutek rozpadu uranu.
W październiku 1940 roku profesorowie W. Masłow i W.Szpinel z Instytutu Fizyko-Technicznego w Charkowie przedłożyli Ludowemu Komisariatowi Obrony wniosek w sprawie budowy bomby atomowej. Wspólnie z niemieckim emigrantem profesorem T. Langem oracowali zasady technologii rozszczepiania atomu , wykorzystując wcześniejsze badania Charitona.
Dzięki aktywnej pracy radzieckich służb specjalnych wiosną 1949 roku przygotowano ZSRR masę plutonu wystarczającą do skonstruowania pierwszej bomby atomowej. Na liście ludzie pracujących przy realizacji radzieckiego projektu atomowego sporządzonej przez Berię przy każdym nazwisku widniała propozycja kary od dziesięciu lat obozu koncentracyjnego do wyroku śmierci, a obok alternatywny projekt wynagrodzenia finansowego i odznaczenia orderami państwowymi za dobrze wykonaną pracę.
V Rola służb specjalnych w badaniach atomowych ZSRR
Pułkownik Leonid Kwaśników naczelnik wydziału naukowo-technicznego w centrali NKWD-NKGB szyfrogramem z 25 czerwca 1940 roku skierowanym do rezydentów w państwach , w których prowadzono badania w dziedzinie fizyki jądrowej rozkazał zbieranie informacji o możliwości wykorzystania energii atomowej do celów wojskowych.
W październiku 1941 roku kontrwywiad przekazał Berii zaszyfrowane notatki niemieckiego oficera dotyczyły one ciężkiej wody i uranu-235. Natomiast 14 marca 1942 roku Rosjanie otrzymali informację, że w Instytucie im. Cesarza Wilhelma trwają pod kierownictwem Otto Hahna, Wernera Heisenberga i Carla von Weizsackera prace nad skonstruowaniem broni nuklearnej, która może zapewnić Rzeszy zwycięstwo. W badaniach wykorzystana jest ciężka woda, produkowana w norweskich zakładach Norsk-Hydro w Rjukan. Postawiono zadanie znacznego zwiększenia potencjału Norsk-Hydro w celu dostarczenia ciężkiej wody do Niemiec w ilości 10000 funtów rocznie.
W1941 roku Wicekonsul Grigorij Heifetz, a faktycznie rezydent wywiadu ustalił, że grupa fizyków z Robertem Oppenheimerem z uniwersytetu w Berkeley podjęła intensywne badania w nowym ośrodku. Równolegle rezydent Anatolij Gorski(„Wadim”, „Fromow”) przekazał raport agenta Donalda Macleana, urzędnika Foreign Office, o przebiegu narady w Komitecie Uranowym, powołanym przez rząd brytyjski. Na czele z noblistą w dziedzinie fizyki George Thomasonem, który koordynował prace nad projektem atomowym „Tube Alloys”.
W USA zastępca rezydenta wywiadu NKWD-NKGB pułkownik Anatolij Jackow („Johnny”) utrzymywał łączność między Los Alamos , gdzie produkowano bombę atomową, a Laboratorium Numer 2 kierowanym przez Igora Kurczatowa.
W marcu 1942 roku Stalin zwołał specjalne posiedzenie Państwowego Komitetu Obrony , który przyjął do realizacji program atomowy ZSRR pod kierownictwem profesora Igora Kurczatowa, który otrzymał stały pokój na Kremlu i stałą kontrolą Ławrientija Pawłowicza Berii. Dostarczone przez wywiad materiały o stanie badań i prac nad bombą atomową stworzyły Igorowi Kurczatowowi warunki przystąpienia bezpośrednio do budowy zakładów produkcji „paliwa jądrowego” w okolicy Czelabińska i Krasnojarska i umożliwiły ominięcie etapu produkcji doświadczalnej. 28 lutego 1945 roku Beria otrzymał szczegółową informację o przebiegu prac nad bombą atomową w USA. Istotna rolę w organizowaniu radzieckiego wywiadu atomowego w USA odegrał Wasilij Zarubie, który pracował pod bezpośrednim kierownictwem Pawła Żurawlowa, szefa sektorea niemieckiego w Zarządzie Zagranicznym NKGB. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Zarubie został sekretarzem ambasady w Waszyngtonie, a przed wyjazdem został przyjęty przez Stalina. W obecności szefa Zarządu Zagranicznego NKGB generała Pawła Fitina..
W lipcu 1943 roku do Ottawy przybył pułkownik Nikołaj Zabotin, attache wojskowy w ambasadzie radzieckiej w Kanadzie. Informatorem Zabotina był Alan Nunc May, wybitny fizyk wykładowca na Uniwersytecie w Londynie zwerbowany prawdopodobnie w 1936 roku w Leningradzie. W USA pracował przy badaniach atomowych i wtedy przekazał Rosjanom próbki uranu-235 i uranu-238, a także sprawozdania z przebiegu doświadczeń. Po ucieczce szyfranta z ambasady radzieckiej w Ottawie 5 września 1945 roku Guzen-May został skazany na 10 lat, a także została ujawniona działalność doktora Klausa Fuchs, który przekazał radzieckiemu wywiadowi schemat pierwszej bomby atomowej wykorzystany przez ekipę Kurczatowa. Oprócz Fuchsa w zakładach atomowych w Los Alamos działał Dawid Greenglass, który przekazywał tajne materiały Juliuszowi Rosenbergowi, agentowi siatki w Nowym Jorku potwierdzając dane, przesyłane niezależnie od niego przez Klausa Fuchsa.
W Los Alamos Fuchs miał nowego łącznika z agenturą radziecką w USA – Harry Gold („Raymond”), któremu przekazał m.in. informacje o Projekcie Manhattan, o budowie zakładu w stanie Tennessee, gdzie miał być produkowany metodą dyfuzji gazowej uran-235, oraz materiały o postępie prac badawczych uczonych brytyjskich. Dzięki Fuchsowi Moskwa znała przebieg eksperymentalnej eksplozji i wiedziała, że USA wytwarzają miesięcznie 100 kg uranu-235 oraz 20 kg plutonu.
Klaus Fuchs pracował w Los Alamos po odejściu Roberta Oppenheimera i uczestniczył w analizie rezultatów wybuchów atomowych w Hiroszimie i Nagasaki w sierpniu 1945 roku, należał do gronatwórców programu badań nad możliwością skonstruowania wielokrotnie potężniejszej broni – bomby wodorowej. Jego działalność została odkryta w 1950 roku i został skazany na długoletnie więzienie.
Równolegle z rezydenturą w San Francisco działała w Nowym Jorku siatka, Siemona Siemionowa podległego rezydentowi wywiadu NKWD w Nowym Jorku Gajkowi Owakimjanowi. Siemion zajmował się zbieraniem materiałów i informacji i ich analizą o Projekcie Manhattan. Był bezpośrednim zwierzchnikiem Harry”ego Golda i Morrisa Cohena. Cohen wciągnął do współpracy dwóch pracowników fabryk zbrojeniowych w stanie Maryland, gdzie rozpoczęto produkcję nowoczesnego sprzętu wojskowego tj uzyskał wiele danych w tym szkiców i obliczeń o sonarach.
W środowisku angielsko-kanadyjskim działał radziecki agent Bruno Pontecorvo odpowiednio od 1945 w Kanadzie , a od 1949 roku w Ośrodku Badań Atomowych w Harwell w Anglii
Literatura:
Krywicki W. Byłem agentem Stalina Paryż 1964.
Barron J. KGB Tajna działalność sowieckich agentów Warszawa 1991
Grudziński P. Uczeni i barbarzyńcy. Polityka nuklearna Stanów Zjednoczonych 1939- 1945 Warszawa 1987
Grynberg K Szpiedzy Stalina Dziejów wywiadu radzieckiego Warszawa 1996