Dawid Jakubowski - Róża Luksemburg i Julian Marchlewski

Dawid Jakubowski

 

Róża Luksemburg i Julian Marchlewski – od nieporozumienia ku przyjaźni rewolucjonistów. 

 

Praca stanowi uzupełniający rozdział do opracowania zbiorowego materiałów z konferencji naukowej "Róża Luksemburg a demokracja", zoragnizowanej przez Komitet Obrony Lewicowych Tradycji i Fundację im.Róży Luksemburg ( Warszawa 29 stycznia 2009 ) w 90 rocznicę zamordowania wybitnej rewolucjonistki, gdzie ukaże się również wygłoszony wcześniej przeze mnie referat opublikowany na RLK, a także min. tutaj:

 http://www.lewica.pl/?id=18618

 

 

Jak wyglądały relacje Róży z ludźmi jej bliskimi ideowo? Zaprezentuję ten temat na przykładzie jej wieloletniej znajomości z nie mniej od niej wybitnym działaczem polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego Julianem Marchlewskim.

 

Początek tej znajomości datuje się  jeszcze z czasów II Proletariatu. Z tego okresu nie odnajdujemy świadectw dotyczących ich wzajemnych relacji. Ponownie zetkneli się , dzieląc los politycznych emigrantów , studiujących za granicą . W 1889 r. Róża Luksemburg, zagrożona aresztowaniem za działalność w II Proletariacie, korzystając z pomocy towarzysza i jednego z aktywnych przywódców tej partii Marcina Kasprzaka nielegalnie przekroczyła granicę rosyjsko-pruską i znalazła się w Szwajcarii. Zamieszkała w Zurychu, studiując przy wsparciu materialnym rodziny od 1890 r. na Uniwersytecie Zuryskim filozofię, nauki przyrodnicze, prawo, ekonomię polityczną, historię i literaturę. Studia te zakończzyła na Wydziale Nauk Prawnych i Państwowych, uzyskując doktorat w r.1897.

Marchlewski, który także unknął siepaczy carskiej policji, opuszczając kraj, w  1893 r. podjął studia na tym samym Wydziale Nauk Prawnych i Państwowych tamtejszego Uniwersytetu i nawiązał współpracę z grupą Róży Luksemburg, do której należeli m.in. Leon Jogiches (znany jako Tyszka), Adolf Warszawski (Warski), znany mu z czasów kółek Proletariatu i ZRP, oraz Bronisław Wesołowski, a także Wacław Berent.

Marchlewski podkreślał, że dążyli oni "do zastosowania w Polsce zasad taktycznych socjalnej demokracji, wypróbowanych na zachodzie" i rozpoczęli "na czele z Różą Luksemburg walkę ideową z kierunkiem reprezentowanym na emigracji przez Mendelsona, Jodkę i Grabskiego", czołowych przywódców nowej PPS utworzonej na Zjeździe paryskim.¹

Grupa zuryska podjęła decyzję o wydawaniu drukowanej w Paryżu własnej gazety "Sprawa Robotnicza", której redakcją powierzono Karskiemu (pod tym pseudonimem występował Marchlewski) i Warskiemu. Pierwszy numer zawierał ciekawe i bynajmniej nie jednoznaczne ustosunkowanie się do kwestii narodowej, będące jednym z dowodów wskazujących na istniejące różnice poglądowe pomiędzy polskimi internacjonalistami. W artykule autorstwa Juliana Marchlewskiego "Zadania polityczne klasy robotniczej" czytamy: "Tak więc musimy usunąć rząd samowładny. Musimy zdobyć sobie rząd wybieralny przez cały naród, rząd słuchający głosu całego ludu; dający mu wolność, opiekę i prawo".²

Dalej czytamy: "Robotnik rosyjski, brat nasz w niedoli i towarzysz w walce. Zaczyna on rozumieć tak samo jak my, że walki z rządem carskim nie minie. I jego zbudziła już nędza i on chce walki. Więc połączy się z nami robotnik rosyjski przeciw wspólnemu wrogowi. Wtedy ten carat, co skuł nas, Polaków i Rosjan, dla wspólnej niewoli, zginie z ręki złączonych swych wrogów - ludu robotniczego Polski i Rosji....

Dalej autor zalecał następujące działania rewolucyjnej socjaldemokracji:

"«zdobyć dla naszego kraju rząd, wybierany przez cały naród i wyzyskać ten rząd dla naszej sprawy robotniczej - oto nasze dzisiejsze zadanie polityczne»".³

Nie można temu tekstowi odmówić myślenia kategoriami państwa i narodu. Niezależnie od tego, czy sugeruje on autonomię czy w zawoalowany sposób faktyczną niepodległość, sprawia on wrażenie kompromisowego ujęcia zagadnień, które stanowiły przedmiot sporu między dwiema grupami w partii. Spór ten będzie przeniesiony w przyszłości do SDKPiL.

Istniało jednak ogniwo łączące wszystkich działaczy - niechęć do nacjonalizmu.

30 lipca 1893 r. w Warszawie odbył się zjazd grupy krajowej starej PPS, która pod wpływem emigrantów zuryskich zdecydowała o zmianie nazwy partii i postanowiła zbudować ją na nowych zasadach. Wydano komunikat następującej treści: "My, wszyscy towarzysze - robotnicy należący do Polskiej Partii Socjalistycznej porzuciliśmy dotychczasową nazwę i przyjęliśmy miano Socjal-Demokracji Polskiej. Organem naszym jest pismo wychodzące w Paryżu p.t. «Sprawa Robotnicza»".⁴

Wkrótce "Sprawa Robotnicza" Nr. 2 zamieściła to, i jeszcze jedno zawiadomienie, które w szczególny sposób dotyczyło Marchlewskiego.

Problem zaczął się od momentu, w którym został on jednogłośnie wybrany przez krajowych działaczy robotniczych związanych ze Związkiem Robotników Socjaldemokratów delegatem na Międzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Zurychu. Tuż przed swoim pierwszym pojawieniem się na Kongresie Międzynarodówki otrzymał "drugie polecenie od tychże towarzyszy wystąpienia w imieniu Robot.[ników] z Polskiej Partii Socjalistycznej"⁵

Tymczasem wchodzący w skład delegacji ukonstytuowanej po zjeździe paryskim PPS Ignacy Daszyński podważył legalność mandatu Marchlewskiego, jak też występującej w imieniu „Sprawy Robotniczej” Róży Luksemburg. Poddawał w wątpliwość, czy są oni socjalistami, określił ich nawet jako podejrzane osoby. Sugerował iż nie mają oni prawa występować w czyimkolwiek imieniu, zaś jedynym autentycznym delegatem polskich socjalistów jest Stanisław Mendelson.

Etyka takiego postępowania musi budzić wątpliwości zwłaszcza, że Daszyński poznał Marchlewskiego osobiście już sześć lat wcześniej.⁶

Dość dodać, że podejmowanie prób niedopuszczania do głosu ludzi o przeciwnym punkcie widzenia stało się praktyką stosowaną na wszystkich późniejszych kongresach Międzynarodówki do conajmniej 1900 r.

Zjawisko to było spowodowane istnieniem i podsycaniem poważnych wewnątrzpartyjnych i międzypartyjnych sporów. Sam Marchlewski był zwolennikiem łagodzenia rozbieżności między partiami oraz przeciwnikiem ostrych ataków SDKPiL przeciwko PPS, jej działaczom i dorobkowi.

W rezultacie mandat Róży uchylono i socjaldemokratów polskich reprezentował tylko Marchlewski.

Co do kwestii polskiej, Marchlewski od początku zajmował odrębne stanowisko i to odcisnęło się na pewien czas na jego relacjach z Różą Luksemburg

. Kiedy po raz pierwszy był delegatem na kongres Międzynarodówki w 1893 r., nie wiedział o przygotowywanym na ten zjazd sprawozdaniu "Sprawy Robotniczej", zawierającym m.in. wyłożenie ówczesnego poglądu Róży Luksemburg w kwestii narodowej. Na pytanie przewodniczącego delegacji polskiej odnośnie tego dokumentu, Marchlewski oświadczył, że "niezupełnie się ze sprawozdaniem zgadza i w ogóle nie jest za nie odpowiedzialny". Różnice poglądów między redaktorami "Sprawy Robotniczej" materializują się dalej na łamach dodatku do pisma p.t. "Pod bat opinii publicznej!": "Co zaś do pretensji, które ZZSP ma do tow. Kars[kiego] za to, że jakoby od początku nie uznał się odpowiedzialnym za sprawozdanie «Sprawy Robotniczej» - rzecz to oczywiście organizacji «Sprawy Robotniczej», a organizacja ta odnosi się z najzupełniejszą ufnością do tow. Karskiego".⁷

Od czwartego numeru "Sprawy Robotniczej" wyłączną redakcję pisma przejęła Róża Luksemburg, jednak nadal znajdujemy tu artykuły Marchlewskiego.

5 maja 1900 r. w gazecie "La petite republique" napisał Marchlewski jednoznacznie: "Partia nie przestanie nigdy protestować przeciw rozbiorom Polski i domagać się jej niepodległości". "Socjalizm jest tą drogą, która doprowadzi do osiągnięcia niepodległości Polski, a nie, jak tego chcą socjaliści o tendencjach nacjonalistycznych, niepodległość Polski pozwoli dojść do socjalizmu".⁸

 

Jednak nie osobiste uczucia narodowe, lecz niemożność przyjęcia przez niego stanowiska teoretycznego Róży Luksemburg w tej kwestii, z uwzględnieniem stosunku do PPS, początkowo czyniła ich współpracę trudną. Na temat proklamacji pierwszomajowej w 1894 r. (oskarżającej PPS o wrogie intencje wobec robotników, odciąganie ich od walki o konstytucję i sianie nienawiści do wszystkich Rosjan) pisała Róża Luksemburg w liście do Tyszki: "Otrzymałam Twoją proklamację, biorę się do niej. Julka - na diabła się zdała".

Odezwa pierwszomajowa do robotników niemieckich Łodzi i okolic, której autorem był Marchlewski, również nie zawierała akcentów polemicznych wobec PPS. Kiedy w tym samym roku sekcja paryska wydała broszurę Michała Luśni (Kazimierza Kelles-Krauza) oskarżającą PPS o współdziałanie ze stronnictwami nacjonalistycznymi i dążenie do jak najszerszej unii między klasami społecznymi w walce o niepodległość, Róża Luksemburg zalecała Marchlewskiemu, aby ją przeczytał jako dowód słuszności własnego stanowiska wobec tej partii.

Należy dodać, że również w przededniu londyńskiego kongresu Międzynarodówki w 1896 r. Marchlewski, wysłany wraz z Warskim, aby w rozmowach z działaczami miejscowej SDKP stworzył sprzyjający klimat dla przygotowanej na zjazd rezolucji SDKP w sprawie niepodległości, zabierał głos w obronie tez Róży w kwestii narodowej z wyraźnym oporem, co ona miała mu potem za złe, nie kryjąc swych emocji w liście do Leona Jogichesa-Tyszki.

Niechęć Róży do Marchlewskiego przybiera postać zjadliwej ironii, kiedy pod jego adresem w liście do Tyszki z 8 stycznia 1899 r. pisze:

"Dziodziu, czytałeś w «Vorwärts» Julka o kartelach? Treści własnej naturalnie za grosz, ale zdaje się mocno się chciał Schönlankowi przypodobać, a żebyś Ty przeczytał tę Sch[önlan]kowską robotę - co to za woda bez najmniejszej myśli, bez najmniejszego punktu widzenia!" (Chodziło o artykuł Marchlewskiego omawiający m.in. pracę Bruno Schönlanka "Kartele i syndykaty").⁹

W liście z 12 XII 1896 r. do Karola Kautskiego proponując przygotowanie dla "Neue Zeit" dwóch artykułów na tematy polskie Marchlewski pisał: "Chcę jeszcze zaznaczyć, że artykuły nie zawierają w ogóle żadnej polemiki w «kwestii polskiej». Tę będą musieli chyba nasi polscy robotnicy w Warszawie i Łodzi rozwiązać na własną rękę, co może wkrótce stać się ku przerażeniu emigrantów". [tj. ówczesnej grupy zuryskiej skupionej wokół Róży Luksemburg]¹⁰

Na to, że liderom SDKPiL nie chodzi o odrzucenie niepodległości w sensie dosłownym, a raczej o manifestowanie niechęci wobec nacjonalizmu, wynikające z pewnej wizji realizmu politycznego wskazywałby także fragment uchwał III Zjazdu partii z 28-29 listopada 1901 r.:

"V. W sprawie niepodległości Polski i Litwy.

Uznając najzupełniej zasadę niepodległości narodowej, lecz wychodząc z założenia, że uzyskanie tej niepodległości zależy od stosunków ekonomicznych w danym kraju i w danym okresie historycznym, Zjazd zgodnie z dotychczasowym zapatrywaniem partji uważa uzyskanie niepodległości Polski i Litwy w bliskiej przyszłości za niemożliwe ...".¹¹

Wygląda na to, że przyczyną początkowych konfliktów między Różą Luksemburg a Marchlewskim wokół kwestii narodowej było inne zrozumienie tej samej sprawy. W korespondencji z Karolem Kautskim Marchlewski zarzucał nierealizm stanowisku swoich partyjnych kolegów w kwestii narodowej.

Cechy charakteru i szczególne zdolności Marchlewskiego prowadziły go drogą zażegnywania konfliktów i łagodzenia nieporozumień i sprawiły, że w przyszłości Róża Luksemburg będzie z nim zaprzyjaźniona, a jej chwilowa niesprawiedliwa i surowa ocena jego osoby i pracy politycznej pójdzie w niepamięć.

 

Po uwięzieniu Róży Luksemburg w kwietniu 1906 r., to właśnie Marchlewski udał się na krótko do Niemiec, gdzie wraz z Karolem Kautskim i Augustem Beblem prowadził rozmowy w celu uzyskania od zarządu niemieckiej partii socjaldemokratycznej pieniędzy potrzebnych do przekupienia carskich urzędników, od których zależało uwolnienie z warszawskiej Cytadeli Róży Luksemburg. W lipcu 1906 r. starania te zostały uwieńczone sukcesem i w następnym miesiącu towarzyszka walki Marchlewskiego drogą przez Finlandię powróciła do Niemiec.¹²

 

W maju 1907 r. Marchlewski udał się do Londynu, gdzie obradował V Zjazd SDPRR. Połączenie SDKPiL i partii ogólnorosyjskiej socjaldemokracji spowodowało konieczność opowiedzenia się albo po stronie odłamu bolszewickiego pod przewodnictwem Lenina, albo mienszewickiego kierowanego przez Martowa. Chcąc być solidarnym z Różą Luksemburg, Marchlewski, wybrany na zjeździe zastępcą członka KC SDPRR, bronił na Zjeździe londyńskim starych poglądów SDKPiL, że proletariat w Polsce nie ma i nie może mieć sojuszników w innych klasach i warstwach społecznych, gdyż są one reakcyjne, i dlatego jest skazany na samotną walkę z caratem. Stanowisko to było niezgodne z poglądami Lenina, który jednak dopuszczał czasową współpracę z partiami burżuazyjnymi, mając na uwadze jedynie względy taktyczne.¹³

 

W następnych latach , w okresie przymusowej emigracji po krwawym stłumieniu rewolucji,Marchlewski z żoną i córką wybrali  na miejsce swego zamieszkania dzielnicę Steglitz, gdyż tam w pobliżu mieszkali Róża Luksemburg i Franciszek Mehring.¹⁴ Także Karol Liebknecht oraz Herman i Kathe Duncker byli ich sąsiadami. Sprowadzili się tu z czasem również inni, jak np. w 1910 r. Wilhelm Pieck. Grupa ta pozostawała w bliskich kontaktach osobistych. Wzajemne odwiedziny i wspólne niedzielne wycieczki w okolice Berlina służyły nie tylko podsumowaniu bieżących wydarzeń politycznych, ale też dyskusjom o teatrze i ostatnio przeczytanych książkach. W domu Marchlewskich najczęściej gościli Mehring i Róża Luksemburg. Zosia często występowała w charakterze kuriera między rodzicami a ich przyjaciółmi, przenosząc książki, rękopisy i wiadomości. Swoim pojawieniem się ożywiała atmosferę w domach "cioci Róży" i Mehringów, którzy nie mieli dzieci. Do kręgu przyjaciół gościnnego domu Marchlewskich i częstych w nim bywalców należał również w owym czasie Karol Kautsky z rodziną. Bywał u nich również Leon Jogiches-Tyszka i wielu innych polskich i niemieckich działaczy rewolucyjnych.¹⁵

 

Podczas I Wojny Światowej Marchlewski był więźniem politycznym z powodu napisania artykułu piętnującego krwawe stłumienie wystąpienia robotniczego przez władze niemieckie i przyrównujące postawę wykonawców tych rozkazów do postępowania kozaków na służbie carskiej podczas rewolucji 1905-1907.

O ile rosyjska rewolucja w lutym 1917 roku nie spełniła nadziei na uwolnienie go z więzienia, o tyle zwycięska rewolucja październikowa dawała więcej szans.

O uwolnienie Marchlewskiego starała się jego żona w poselstwie radzieckim, gdyż formalnie był on obywatelem rosyjskim. Na czele poselstwa stał Adolf Joffe, przebywający w Niemczech z racji pertraktacji pokojowych od lutego 1918 r. W sprawie jego uwolnienia interweniował też Dzierżyński i inni jego towarzysze, przebywający aktualnie w Rosji.¹⁶

Róża Luksemburg , czasowo uwięziona we Wrocławiu, mogła tylko interesować się jego losem. Pytała listownie Luizę Kautską 28 maja: "Co się dzieje z Julkiem. Nic nie wiem, ale cieszę się serdecznie ze wszystkiego dobrego, co go może spotkać".¹⁷

Dopiero  jednak w czerwcu 1918 r.na skutek podpisania pokoju brzeskiego pomiędzy Rosją już radziecką a Niemcami dzięki staraniom rodziny i emigracyjnych przyjaciół w młodym państwie Rad, po zastosowamiu wymiany na pruskiego generała, Marchlewski został przewieziony do Rosji i uwolniony.

Na początku stycznia 1919 r. Julian Marchlewski otrzymał w Moskwie telegram, który pośrednią drogą przez Skandynawię dotarł do radzieckiego Komisariatu Spraw Zagranicznych, a stamtąd już do adresata: "Cziczerin dla Marchlewskiego. Telegrafują z Berlina, że niezbędny jest tam Wasz natychmiastowy przyjazd. Odwrotnie odpowiedzcie, kiedy przybywacie - Karol, Róża, Leon, Anhalter Strasse, Hotel Alemania".¹⁸

Kiedy Marchlewski znalazł się w Berlinie, Róży Luksemburg i Karola Liebknechta nie było już wśród żywych, trzy dni wcześniej zostali bestialsko zamordowani przez wojskową bojówkę antyrewolucyjną (oddział tzw. Freikorps). Żołnierze socjaldemokraty Gustawa Noskego stłumili w tym czasie powstanie rewolucyjnych robotników.¹⁹

 

Róża Luksemburg należała do rewolucjonistów, mających własne wyraziste poglądy. Początkowo samodzielność i odrębność myśli Marchlewskiego budziła jej niechęć, była gotowa traktować ją wręcz jak afront osobisty. Jednak wielka kultura i takt Marchlewskiego, a także spędzone wspólnie lata walki zrodziły i zahartowały ich przyjaźń. Wiedzieli wzajemnie, że mogą liczyć na to, że w miarę możliwości  jedno z nich  pomoże drugiemu w potrzebie, na ile tylko możliwości pozwolą. Zachowana korespondencja pomiądzy nimi, także z okresu Rewolucji Październikowej dowodzi tego, że po latach od krytycznych słów pod adresem rzekomo nie twórczych poglądów Marchlewskiego, Róża traktowała go jak przyjaciela, z którego zdaniem się liczyła i którego darzyła szacunkiem²⁰. Dowodzi to, że potrafiła weryfikować swoją opinię na czyjś temat i odrzucić ją jeśli okazywała się błędna i krzywdząca.

PRZYPISY

¹ Norbert Michta - Julian Marchlewski Warszawa Iskry 1979, s. 15 (seria: Współczesne życiorysy Polaków) .

 

² Sprawa Robotnicza Nr 1 lipiec 1893 w Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Materiały i dokumenty 1893-1904 Opr. B. Szmidt, Tow. Wydawnicze Robotników Zagranicznych w ZSRR Moskwa 1934 s.6 .

 

³ Tamże s.9.

⁴ Tamże, s.17.

⁵ Sprawa Robotnicza Nr 2, sierpień 1893 w: Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy..., op.cit.,                   s.22.

⁶ Daszyński znał już wówczas osobiście Marchlewskiego . 28 czerwca 1890 r. odbyła się podniosła uroczystość przewiezienia zwłok Adama Mickiewicza z podparyskiego cmentarza Montmorency do Krakowa. Specjalny wagon z trumną i towarzyszącą jej deputacją, w skład której wchodził również syn poety, Władysław, po drodze zatrzymał się w Zurychu, by miejscowa Polonia miała możność złożenia hołdu wieszczowi. Wyrazem dużego autorytetu, jakim wśród polskiej emigracji socjalistycznej cieszył się Marchlewski był fakt, że właśnie jemu powierzyli robotnicy - socjaliści trudną i zaszczytną misję wygłoszenia w ich imieniu mowy nad trumną Mickiewicza. Ówczesny student przyrody Uniwersytetu w Zurychu , Ignacy Daszyński tak wspominał po latach ten epizod:

"Z naszej strony miał mówić robotnik farbiarz, Julian Marchlewski, późniejszy wódz esdecji.[ ] Wieczorkiem letnim zebrała się Polonia przy bocznym torze, gdzie stał wagon z trumną. Moi metalowcy, chłopcy jak dęby, trzymali się wagonu, nie odstępując. Po uroczystym przemówieniu ministra, pana Droz, przemówił pięknie Marchlewski, a w dalszym ciągu i Petroff i południowy Słowianin [ ]"

Dalej, po nadmienieniu, że związana z Narodową Demokracją młodzież, która chciała sama zorganizować uroczystość i nie dopuścić socjalistów do trumny, "szalała z bezsilnego gniewu", Daszyński dzielił się refleksją: "Czy tow. Marchlewskiemu tak samo miłe wspomnienie tego «polskiego» wieczoru, kiedy gromadka polskich robotników skupiła się koło trumny największego polskiego patrjoty, a on mówił jej imieniem - tego oczywiście dziś powiedzieć nie umiem. Dziś p. Marchlewski, jeden z wodzów bolszewickich uważa «socjalpatriotyzm» za najohydniejszą obelgę"(I.Daszyński - Pamiętniki, T 1, Kraków 1925, s.64-66).

Tym mniej jednak można zrozumieć zachowanie Daszyńskiego sześć lat po opisanym wydarzeniu, kiedy wśród mandatów kwestionowanych przezeń na forum II Międzynarodówki znalazł się również mandat Juliana Marchlewskiego.

⁷ Z pola walki Nr 2 (34), Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s.17.

⁸ I.K.: Le socialisme en Pologne et en Lithuanie. "La Petite Republique" 5 V 1900, nr 8786 w: Feliks Tych, Horst Schumacher - Julian Marchlewski, Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s.72-73.

⁹ Z Pola Walki nr 1-2 (21-22)/1963 s.307.

¹⁰ Z Pola Walki nr 2 (34) 1966, s.17.

¹¹ Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy..., op.cit., s.27.

¹² Feliks Tych, op.cit., s.153 .

¹³ Tamże., s.162.

¹⁴ Tamże, s.176.

¹⁵ Tamże, s.176-177.

¹⁶ Tamże., s.279.

¹⁷ Tamże, s.280.

¹⁸ AAN 62/12.

¹⁹ Feliks Tych, op.cit., s.292.

²⁰   Zachowana korespondencja pomiędzy R.Luksemburg i J. Marchlewskim obejmująca okres po Rewolucji Październikowej  znajduje się w internecie w języku angielskim pod adresami:

http://www.marxists.org/archive/luxemburg/1918/letters.htm

http://www.marxists.org/archive/luxemburg/1918/letters.htm#j1