Tupolew

Andrzej Nikołajewicz Tupolew (ros. Андрей Николаевич Туполев) (ur. 10 listopada 1888 koło miasta Kimry nad Wołgą, w guberni twerskiej, zm. 23. grudnia 1972 w Moskwie) – współtwór­ca Centralnego Instytutu Hydro-Aerodynamicznego (CAGI), wybitny kon­struktor samolotów bombowych i pasażerskich. Jako konstruktor lotniczy, pracował również w więzieniu (tzw. szaraszce) - po aresztowaniu i skazaniu za „działalność antyradziecką”, lau­reat nagrody Stalina i wyso­kich odznaczeń państwowych, sowiecki generał.

Nazwisko Tupolew jest nazwą biura sowieckiego / rosyjskiego koncernu lotniczego i nazwą szeregu samolotów bombowych i pasażerskich tej wytwórni.

Pierwszym samolotem biura konstrukcyjnego Andrzeja N. Tupolewa, który wszedł do produkcji seryjnej, był w roku 1924 samolot bombowy ANT-4

Samolot ANT-4 po wylądowaniu w Nowym Jorku, 1. listopada 1929

a ostatnim -  dwukrot­nie szybszy od dźwięku samolot pasażerski Tu-144 oblatany 31.grudnia 1968r.

Tu-144

Młode lata

Szkołę średnią Andrzej Tupolew ukończył w Twerze, dyplom Wyższej Szkoły Technicz­nej w Moskwie, cieszącej się sławą najlepszej uczelni w kraju, uzyskał w roku 1918.

Praca w CAGI

Bezpośrednio po studiach zaangażował się w tworzenie CAGI (Cen­tral­ne­go Instytutu Hydro-A­erodynamicznego) w Moskwie, w którym w 1922 roku został głównym kon­struktorem. Wojsko­we i cywilne sa­mo­loty produkowane przez jego biuro konstrukcyjne - oznaczane po­cząt­ko­wo jego inicjałami "ANT" - charakteryzowały się w pełni metalo­wą kon­struk­cją. Od lat czterdzie­stych samoloty budowane przez jego biuro oz­na­czano skrótem "Tu". Skrót literowy był uzupeł­niany przez numer projektu.

Dyrektorem CAGI był do końca życia.

Uwięzienie

W roku 1937, podobnie jak wielu sowieckich obywateli, został za "działalność antyra­dziecką" aresztowany przez NKWD. Po skazaniu na 10 lat więzienia, został szefem ze­społu uwięzionych inżynierów projektujących samolot bojowy.

Wynikiem pracy więźniów był dwusilnikowy bombowiec Tu-2, który znakomicie spisał się w działaniach bojowych. W 1943 roku A.N.Tupolew został przedterminowo uwolnio­ny z więzienia i za skonstruowanie Tu-2 odznaczony nagrodą Stalina. Po uwolnieniu został ponownie głównym konstruktorem w CAGI.

Bombowiec Tu-2

W 1955 roku, w równie absurdalnym procesie do tego, który spowodował jego skaza­nie, został z zarzutu "działalności antyradzieckiej" uniewinniony.

Nosiciele bomb atomowych

Nadzorowany przez NKWD program budowy sowieckiej bomby jądrowej wymagał wy­produkowania samolotu -  nosiciela tych bomb. Amerykanie w sierpniu 1945 roku dla atomowego zbombardowania Hiroszimy i Nagasaki użyli samolotu B29, zwanego super­fortecą. Wbrew me­morandom wybitnego fizyka polskiego pochodzenia, Piotra Kapicy, dowodzącym, że w progra­mie budowy bomby atomowej lepiej byłoby korzystać z opracowań własnych naukowców, Sta­lin zdecydował, że uczeni sowieccy w programie atomowym mają kopiować sprawdzone wzory amerykańskie. Korzystając z faktu prze­jęcia w 1945 roku kilku amerykańskich bombowców B29, które po bombardowaniu Ja­ponii przymusowo lądowały na Syberii, wydano A.N.Tupolewo­wi rozkaz zbudowania ich kopii. Kopię tę biuro Tupolewa nazwało Tu-4.

Wykonanie kopii superfortecy B29 zakończyło się sukcesem. Tu-4 w 1947 roku wziął udział w defiladzie 1-Majowej i skierowany został do produkcji seryjnej. Zbudowano ponad 1000 samo­lotów Tu-4, o zasięgu 5400 km, które na pułapie 10000m osiągały szybkość 550km/godz. Część z nich przystosowano do przenoszenia bomb jądrowych. Jednak, jako samolot z silnika­mi tłokowymi, Tu-4 był przestarzały już od momentu po­wstania. Był łatwy do przechwycenia przez znacznie szybsze współczesne mu myśliw­ce odrzutowe.

W 1952 roku oblatano i skierowano do produkcji seryjnej samolot Tu-16, napędzany silnikami odrzutowymi, o skrzydłach skośnych i o szybkości przelotowej około 1000km/godz, mogący przenosić 3 tony bomb na odległość 5700km. Z samolotu Tu-16 w listopadzie 1955 roku zrzu­cono na poligon w Semipałatyńsku bombę termojądrową, zaprojektowaną przez Andrzeja D. Sacharowa, o sile wybuchu ok. 1,6 megatony - sto razy więcej niż miała bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę.

Zespół Tupolewa zaprojektował i zbudował wkrótce kolejnego nosiciela bomb atomo­wych - turbośmigłowy bombowiec Tu-95. Był to bardzo udany samolot. Na pułapie 12000m  mógł z szybkością 800km/godz przenosić 11 ton bomb na odległość 12500km. 

Wykorzystywany zo­stał podczas prób w latach pięćdziesiątych do zrzuca­nia bomb termojądrowych o maksymalnej sile rażenia kilka tysięcy razy przewyższają­cych bomby atomowe użyte w Japonii. 30 paź­dziernika 1961, podczas kryzysu spowo­dowanego zbudowaniem muru berlińskiego, z Tu-95 zrzucona została na spadochronie na wyspę Nowa Ziemia na oceanie Arktycznym bomba ter­mojądrowa, zwaną nieofi­cjalnie "bombą Chruszczowa". Jej eksplozja o mocy ok. 50 megaton była największą w dziejach.

Tu-16 i Tu-95 były eksploatowane w wielu krajach świata przez ponad 50 lat.

Lotnictwo komercyjne

Korzystając z doświadczenia w budowie bombowców zespół Tupolewa w 1955 roku, opierając się na konstrukcji Tu-16, zbudował samolot Tu-104 - drugi na świecie, po brytyjskim samolo­cie Comet, odrzutowy samolot pasażerski.

Tu-104

W latach sześćdziesiątych lądowanie ze spadochronem było powszechnie stosowane.

Oblatany w 1955 roku Tu-104 był kolejnym sukce­sem konstrukcyjnym Tupolewa. Do 1960 roku, kiedy prze­rwano jego produkcję, wyprodukowa­no 200 tych samolotów. W liniach lotniczych Ae­rofłot Tu-104 służył do 1981 roku. Po wycofa­niu z lotnictwa cywilnego był wykorzy­stywany w wojsku oraz poza wojskiem jako samolot dys­pozycyjny - salonka. Znalazł też zastosowanie do przeprowadzania trwających kilkadziesiąt sekund lotów w nie­ważkości -  dla treningu kosmonautów i zamożnych amatorów ekstremal­nych wrażeń.

Na wzór Tu-95 koncern Tupolewa zbudował pasażerski samolot turbośmigłowy Tu-114.

Kolejnymi samolotami Tupolewa dla lotnictwa cywilnego były bardziej ekonomiczne i nowocze­śniejsze od Tu-104 odrzutowe Tu-124, Tu-134 i Tu-154  używane do te­raz w wielu krajach świata. Tu-154 jest samolotem dyspozycyjnym Prezydenta RP *).

*)Tekst ten był napisany ok 10 lat temu

Szczególnym samolotem konstrukcji biura Tupolewa, był naddźwiękowy samolot pasa­żerski Tu-144. Zespołem konstruktorów Tu-144 w biurze A.N.Tupolewa kierował jego syn Aleksy A. Tu­polew. Tu-144, budowany w tajemnicy, wzorowany był na budowa­nym w tym samym czasie, z dużym rozgłosem, brytyjsko - francuskim samolo­cie Concorde. Oba te samoloty nie tylko po­wstawały niemal równocześnie oraz były bardzo podobne geometrycznie i technicznie ale rów­nież doznały podobnego losu.

Porównanie Tu-144 i Concorde

Oblotu Tu-144 dokonano 31.grudnia 1968 roku - dwa miesiące przed oblotem Concor­de. W czerwcu 1969 Tu-144 przekroczył  w locie prędkość dźwięku (1 mach), a w lip­cu tego roku przekroczył 2 machy. Zarówno Tu-144 jak i Concorde miały wady, które doprowadziły do defi­nitywnego wycofania ich z eksploatacji. Przypadkiem losu oba te typy samolotów wycofano po ich katastrofach. Przypadkiem obie ich katastrofy miały miejsce pod Paryżem. Powodem wycofania Tu-144 z eksploatacji cywilnej była kata­strofa 3. czerwca 1973 roku w locie poka­zowym podczas "Salonu lotniczego" na lotni­sku Le Bourget pod Paryżem. Powodem wycofania Concorde była katastrofa 25. lipca 2000r, po starcie do lotu rejsowego z podparyskiego lotni­ska Charles de Gaulle. Nieza­leżnie od sentymentów do tych wspaniałych technicznie samolo­tów należy zauważyć, że rzeczywistą przyczyną, która zdecydowała o porażce obu tych bliź­niaczych pro­jektów było to, że realizowały one zadania prestiżowe rządów państw, które je zbu­dowały lekceważąc ekonomikę lotnictwa cywilnego. Żaden z nich nie wszedł do eks­ploatacji poza państwami, które je wyprodukowały. Na obrysie geometrycznym tych samolotów wzo­rowali się Amerykanie budując swój prom kosmiczny.

Podsumowanie

W 1937 roku samolot ANT-25, po starcie z Moskwy, w locie trwającym 63 godziny po raz pierwszy dokonał przelotu nad Biegunem Północnym i po 8500 km lotu wylądował w USA.  Mię­dzynarodowa Federacja Lotnicza FAI zarejestrowała ten i kilkadziesiąt in­nych międzynarodo­wych rekordów samolotów konstrukcji Tupolewa i jego biura.

Andrzej N. Tupolew w 1953 roku został członkiem Akademii Nauk ZSRR. W 1967 roku otrzymał stopień generała pułkownika wojsk technicznych. Był trzykrotnie nagradzany tytułem honoro­wym Bohatera Pracy Socjalistycznej (ros. Герой Социалистического Труда) – najwyższym wyróżnieniem za działalność naukową, kulturalną, gospodarczą w Związku Sowieckim. Był ho­norowym członkiem brytyjskiego stowarzyszenia kon­struktorów lotniczych - Royal Aeronautical Society i amerykańskiego American Institut of Aeronautics and Astronautics.

Andrzej Mikołajewicz Tupolew zmarł w Moskwie 23. grudnia 1972 roku pełniąc do koń­ca życia funkcję dyrektora CAGI.

(niniejszy tekst autor bloga napisał dla encyklopedii PWN)