Georg W.F. Hegel (1770-1831) to myśliciel przełomu. Filozofia nowożytna dzieli się na tę „przed” i na tę „po” Heglu. Dzieje się tak pomimo tego, że oryginalnych dzieł niemieckiego filozofa praktycznie nikt dziś nie czyta, gdyż napisane są stylem zupełnie nieczytelnym i ich lektura wymaga niesamowitego samozaparcia.
O ile Hegel jako autor jest więc słabo znany szerszej publiczności, to jego myśli zostały rozpowszechnione na wszystkie strony przez jego uczniów–heglistów, spośród których wielu było dziennikarzami i politykami, wskutek czego heglizm w wersji zwulgaryzowanej i rozrzedzonej stał się bardzo popularny w Niemczech XIX wieku. Dzięki zaś dominacji kulturowo-politycznej Niemiec w Europie pod koniec tego stulecia, heglizm został szeroko rozpowszechniony po całym kontynencie. Heglizm, a właściwie dwa heglizmy: lewicowy (lewica heglowska) i prawicowy (prawica heglowska). Dwojakie rozumienie tej filozofii wynika z jej rozdwojenia: z jednej strony mamy emancypacyjną wizję historyczną (Wykłady o filozofii dziejów), którą upodobała sobie lewica i której szczytem był materializm historyczny Marksa; z drugiej mamy apologię silnego państwa, szczególnie charakterystyczne są tu laudacje na rzecz monarchii pruskiej (Zasady filozofii prawa). Ten element upodobała sobie prawica heglowska.
Lewica włożyła wiele wysiłku, aby publika zapomniała o prawicy heglowskiej. A jednak do nurtu tego zaliczali się politycy tego formatu co Aleksander Wielopolski, czy tacy myśliciele jak Carl Schmitt czy Giovanni Gentile. O ile lewica heglowska ukonstytuowała marksizm-leninizm, o tyle ostatnim etapem rozwojowym prawicy heglowskiej stał się faszyzm. Jeden z historyków słusznie zastanawiał się „czy w roku 1943 walka Rosjan z najeźdźcami niemieckimi nie była w gruncie rzeczy konfliktem między lewym a prawym skrzydłem szkoły Hegla”? Faktycznie, na Łuku Kurskim spotkały się dywizje pancerne reprezentujące prawicę i lewicę tego kierunku.
Mimo upadku i faszyzmu i komunizmu heglizm nadal żyje. Lewica nadal poszukuje sensu historii w kolejnych ideologiach emancypacyjnych, nawet gdyby „podmiotem historycznym” prowadzącym dzieje mieli zostać „ostatni prześladowani”, czyli homosie. Prawica heglowska, czyli apoteoza państwa, zainfekowała myślenie socjaldemokracji i chadecji europejskich. Przy czym „apoteoza państwa” nie oznacza tu wcale konserwatywnego modelu silnego państwa, silnej władzy wykonawczej. W heglizmie państwo silne, to tzw. państwo racjonalne, czyli takie, które ingeruje we wszystkie dziedziny życia społecznego. Państwo racjonalne zarządza gospodarką, prowadzi działalność charytatywną, zajmuje się handlem zagranicznym, reguluje warunki płacy i pracy. Innymi słowy, heglowskie państwo racjonalne to etatyzm, interwencjonizm i socjalizm państwowy. Hegel rozumiał wolność jako racjonalność działań, a ta zapewniana jest nie przez „irracjonalną” grę rynkową i samorzutnie tworzące się obyczaje, ale przez planowanie, regulacje i decyzje urzędnicze. Istotą racjonalności państwa jest tedy jego biurokratyzacja i eliminowanie spontaniczności z życia społeczeństwa. Jednym z narzędzi „heglizacji” jest centralizm i likwidacja samorządności. Wiadomo, co postanowi państwo jest „racjonalne”; co postanowią samorządy racjonalne nie jest.
Piszę o tym wszystkim dlatego, że rząd Donalda Tuska – zaniepokojony spadającymi sondażami – postanowił wreszcie zacząć coś robić i zgłosił projekt decentralizacji państwa. Chodzi o zmniejszenie uprawnień wojewodów na korzyść samorządów. Każdy rozsądny człowiek popiera decentralizację i deetatyzację. Ale nie hegliści! Prawica heglowska – ustami Jarosława Kaczyńskiego – zaatakowała od razu rząd, iż grozi nam „landyzacja” kraju, rozpad jedności politycznej państwa, a w podtekście: rozbiory, zagarnięcie Śląska przez Niemcy itd. Oczywiście, argumenty te to po części bezrefleksyjna demagogia, ale to pokazuje sposób myślenia o państwie. Dwa lata rządów PiS pokazały nam jak partia ta wyobraża sobie idealny system polityczny. A wygląda on mniej więcej następująco: Rzeczpospolita Polska to kraj rządzony przez suwerenny naród. Lud więc wybiera prezydenta w głosowaniu powszechnym. Prezydent mianuje rząd (bez zgody Sejmu); poszczególni ministrowie mają macki administracyjne we wszystkich miejscach kraju za pośrednictwem wojewodów mianowanych przez premiera. Wojewodowie mianują niższych funkcjonariuszy. W systemie tym najchętniej w ogóle skasowano by samorząd i zastąpiono go administracją rządową; najchętniej skasowano by wolną przedsiębiorczość i poddano gospodarkę państwowej kontroli; skasowano by niezależną prasą i uczyniono z niej wielki koncern państwowy. Jedynie uwarunkowania międzynarodowe spowodowały, że PiS nie przeprowadził takich reform. Gdyby doszedł do władzy w latach trzydziestych, to zaaplikowano by nam etatystyczno-sanacyjną wizję państwa. Ale ci panowie uważają, że jak coś jest państwowe, to jest „narodowe”; jak coś jest prywatne, to jest przynajmniej podejrzane.
Wymarzony system polityczno-gospodarczy PiS to taki, gdzie jedynym aktem wolności ludu jest wybór głowy państwa, gdyż legitymizacja ma swoje źródło w rousseauidalnie pojętej woli ludu. Prezydent jest wierzchołkiem piramidy z której w dół spływają kompetencje, kończąc się na referencie w gminie i wicedyrektorze sklepu. Czym więcej państwo kontroluje, czym więcej ma kompetencji i własności, tym bardziej jest „narodowe” (w domyśle: racjonalne w pojęciu heglowskim).
Pogląd ten to klasyczny prawicowy heglizm, wyrażający się w etatystycznym kulcie państwa. To dlatego „prawicowy” PiS był przeciwny reprywatyzacji, prywatyzacji, obniżce podatków, deregulacji gospodarki. Dziś jest przeciwny decentralizacji państwa. Ci panowie po prostu wierzą w państwo, nawiązując w ten sposób do tradycji sanacyjnej, do ekonomiki wicepremiera Kwiatkowskiego. Tradycja ta została do sanacji przyniesiona z PPS, która stanowiła zliberalizowaną wizję heglizmu (socjalizm oparty był na przyniesionej z Niemiec ideologii). PiS to żadna tam prawica, najwyżej prawica w ramach heglizmu.
Adam Wielomski
Inne tematy w dziale Polityka
